Ахшыҩрҵара, ацәаҩашәа (мораль, алатын moralitas-атермин алагалан Цицерон ибзоурала, алатын ажәа mores «еицырзеиԥшу атрадициақәа») – ари ауаажәларра рҟны ацәгьеи абзиеи, ииашоу ииашаам уҳәа реиԥш иҟоу ахымҩаԥгашьақәа рнорма ауп иаанаго. Зны-зынла ари атермин рхы иадырхәоит еилазаарак зегьы ирзырханы акәымкәа, уи ахәҭак мацара ахь, иаҳҳәозар: ақьырсиантә хшыҩрҵара, абуржуазиатә хшыҩрҵара уҳәа реиԥш иҟоу… Иҟоуп бызшәақәак, иаҳҳәозар, аурыс бызшәаҿы ажәа ахшыҩрҵара анаҩсангьы ахархәара амоуп ажәа ацәаҩашәа (нравственность, анемец бызшәаҟны – Moralität и Sittlichkeit), арҭ аҩажәак асинонимқәа рроль нарыгӡоит лассы-лассы, мамзаргьы еиуеиԥшым аганқәа рыхшыҩрҵара алкааразы ахархәара арҭоит. Аилазаарак аҟны ахархәара змоу ахшыҩрҵара – ауаажәларратә цәаҩашәа, мамзаргьы ахшыҩрҵара ҳәа иашьҭоуп. Ахшыҩрҵара ҭнаҵаауеит хаз игоу афилософиатә дисциплина – аетика.
Ҳаамҭазынӡа зыӡбахә ааҩыз еицырдыруа философуп, зегь раԥхьа ахшыҩырҵара азҵаарақәа ықәзыргылоз - антикатәи аскептицизм ашкол аԥҵаҩы ажәытә мысратәи афилософ Пиррон. Пиррон арелиативизм ахшыҩырҵаратә принципқәа абас еиԥш еиқәиршәеит – џьоукы рыхшыҩырҵаратә принципқәа даҽа џьоукы ахшыҩҵак иалкааны иазгәарҭалартә еиԥш хшыҩыркратә мзызқәа ҳәа егьыҟам, ахшыҩрҵара зхьыԥшу аилазаара ауп. Џьоукы рыхшыҩрҵаратә хымҩаԥгашьа, даҽа џьоукы рыхшыҩрҵаратә нормақәа икәаԥӡа ирықәшәоит, аха даҽа ҭыԥқәаки аамҭақәаки рзы. Ахшыҩрҵаратә релиативизм инақәыршәаны, ақьиареи ацәгьеи – акы иазку аҟазшьа змоу еилкаарақәоуп. Ф. Ницше ахшыҩырҵаратә релиативизм дадгылаҩын, ҿырԥштәыс иаагозар, иара иазгәеиҭеит, атәы дызмоуи атәи рыхшыҩрҵарақәа зынӡа ишеиԥшым. Ницше аҳәамҭа ҟаиҵеит амчра знапаҟны иҟоу дара рыхшыҩрҵаратә ҵакы амазаареи рыпринципқәеи аилазаара зегьы ирхьындырҳәалон, аилазаара алахәцәа ракәзар, уи иқәныҟәон. XX ашәышықәса азбжазы афилософиа аҟны ицәырҵит ахшыҩрҵаратә гхақәа ртеориа, уи абас еиԥш аҳәон, иҟам ақьиареи ацәгьареи, иҟам ииашоуи ииашами, ауаатәыҩса ақьиареи ацәгьареи рзы ирымоу агәаанагарақәа дара ауаа рхаҭа роуп изыӡбаз, аилазаараҟны анхара рзымариахарц азы. Ахшыҩрҵаратә гхақәа рфилософиа аԥҵаҩыс дыԥхьаӡоуп австралиатәи афилософ Џьон Меки, уи ари атеориа ишәҟәы «Аетика: ииашоуи ииашами аԥҵара» («Этика: изобретение правильного и неправильного» (англ. Ethics: Inventing Right and Wrong), 1977 шықәса рзы иикьыԥхьыз аҟны дазааҭгылоит. Ахшыҩрҵаратә гхақәа ртеориа шьаҭас иамоу, Меки ишәҟәаҟны иаирбаз рахьтә, обиективра злоу мазара ҳәа акагьы ыҟам, афилософцәагьы ақьиара азы аилкаарақәа аԥырҵалар ауп ҳәа иҳәоит. Ҳаамҭазтәи афилософцәа ргәаанагара ала, аԥхьаҟа ауаа зынӡагьы ахшыҩрҵара азакәанқәа рхы иадырхәалаӡом.
Аҵакырадгьылтәии аимшьҭратәии Селиа Грин (Celia Green) ааимшьҭратәии аҵакырадгьылтәии ахшыҩрҵара аликаауеит. Аҵыхәтәантәи иҵоурами амапкратәии хшыҩрҵара ҳәа иазгәарҭоит: ауаҩы иҵакырадгьыл алнакаауеит, уахь иаҵанакуеит иара ихатә мазара, насгьы иара ихьыԥшу зегьы, уи аӡәы аилагарагьы азин имам. Убри аамҭазы аҵакырадгьылтә хшыҩрҵара азы азин ҟаҵоуп, избанзар ауаҩы иара иҵакырадгьыл зегьы аҟны ииҭаху ҟаиҵаларц илшоит, даҽа џьоукы рҵакырадгьыл еилаимгозар. Аимшьҭратә хшыҩрҵара абжьгаратә ҟазшьа амоуп, избанзар уи хаз игоу ауаҩы аколлективтә нормақәа иднагалоит. Арҭ анормақәа зхы иақәиҭу алԥшааратә ҟазшьа рымоуп, урҭ акультура иахьыԥшуп, убри аан аҵакырадгьылтә хшыҩрҵара здырра ҭбаау аишахаҭаны иԥхьаӡоу канттәи амапкратә императиви, Норман Геислер иабсолиутизм аԥҟарақәеи ирхьыԥшуп. Грин аҵакырадгьылтә хшыҩрҵара аҿиара адиҳәалоит аилкаара ахатәы мазареи ауаажәларратә статус аҟны аиԥшымзаара алкаареи.
Аӡәырҩы аҭҵааҩцәа иазгәарҭоит зны-зынла убас еиԥш ахшыҩрҵаратә ԥҟарақәа ауаа рахь ахархәара шарҭо, дара «иртәу», «иртәым» агәыԥқәа ҳәа еихшаны. Абиологцәа, антропологцәа, аеволиуциатә ԥсихологцәа аӡәырҩы ирыԥхьаӡоит «иртәу», «иртәым» ҳәа адискриминациа цәырызгаз, агәыԥ аҟны аԥсеиқәырхара ашансқәа роуп ҳәа. Ари агәаанагара шьақәырӷәӷәан имариаз акомпиутертә еволиуциатә модельқәа рҟны. Арҭ амодельқәа рҟны ас еиԥш адискриминациа иалҵшәаны гәыԥк иаҵанакуа ахаҭарнакцәа русеицура аҽарӷәӷәоит, иара убасгьы дара иртәым агәыԥ аганахьала ихшыҩырку аиӷарара цәырҵуеит. Г. Р. Џьонсони (Gary R. Johnson) В. С. Фалгери (V. S. Falger) ишьақәдырӷәӷәон, амилаҭеилыхреи апатриотизмреи ирформаны ишыҟоу ахатәии атәымуааи рыла аихшара. Џьонатан Хаидт иазгәеиҭеит, агәыԥ аҩныҵҟатәи акритериқәа рексперементалтә цклаԥшра ишарӷәӷәо аконсерваторцәа рыхшыҩрҵаратә хәшьарақәа, ус еиԥш еиҳа имаҷны ианубаалоит алибералцәа рҟны. Иҟалалоит убас еиԥш, аԥсҭазаара азы иалкаау астиль алхра, насгьы ишьақәгылоу ахымҩаԥгашьа иалкаау аԥҟарақәа еилазаарак аҟны ауаҩы арҭқәа зегьы иҵабыргны ианинарбо, аилазаара ахшыҩрҵаратә нормақәа зегь раасҭа.
Кристофер Петерсони (англ. Christopher Peterson) Мартин Селигмани (Martin Seligman) атеориеи аамҭеи ирҿырԥшны иалыркаауеит акультурақәа рзы антропологиатә дунеихәаԥшра. Дара убас еиԥш алкаақәа ҟарҵеит иҭырҵаауаз акультурақәа рыбжьара, иалкаау мазараны абас еиԥш шырыԥхьаӡо: аҟәыӷара; ахаҵара; ауаҩра; аиашара; ачҳара; адунеихәаԥшышьа аҭбаара. Арҭқәа зегьы даҽа хәҭақәак рылагьы ишоит, ҿырԥштәыс иаагозар, ауаҩра атәы анаҳҳәо уахь иаҵанакуеит абзиабара, ақьиара, аҟәышра.
Ахшыҩрҵара атеориа аҿиара апроцесс, еиуеиԥшым ауаатәыҩсатә жәларқәа рсоциалтә еволиуциа иузаҟәымҭхо иадҳәалоуп. Аӡәырҩы аеволиуциатә биологцәа, асоциологцәа ирыԥхьаӡоит амораль ари аеволиуциатә мчрақәа ирхылҿиааз акоуп ҳәа, уи хаҭалатәи аҳаракыра мацара аҟны акәымкәа, агәыԥқәа рҟынгьы аус ауеит, агәыԥтә алкаара ахархәара ала. Социологцәақәак ахшыҩрҵара ала иарбоу ахымҩаԥгашьа даара аҽаԥсахит ҳәа иҟоу агәаанагарақәа ирықәшаҳаҭым, избанзар уи реихьӡарақәа еизнарҳауеит ҳәа ирыԥхьаӡоит. Ас еиԥш ахымҩаԥгашьа инақәыршәаны ауаа рцәаныррақәа рхыжжылара «апросоциалтә» шьақәгылашьа дырҿион, ҿырԥштәыс иаагозар, аемпатиеи ахареи реиԥш иҟоу ацәаныррақәа. Даҽа биологцәақәак ргәаанагара ала, ауаа идырҿиоз ахшыҩрҵара хаҭа акәын, альтруисттә инстинктқәа ракәымкәа. Ас еиԥш ахшыҩрҵара аилкаара иаанарԥшуеит ахеиқәырхаратәии идеологиала ишьақәыргылоу ахымҩаԥгашьа асистема. Ауаатәыҩсатә хшыҩырҵара, аилазаашьа еиҳа ишыуадаҩугьы аԥстәқәа ртәы аасҭа, зегь акоуп аԥсҭазаара иацәтәыму цәырҵрам. Ахшыҩрҵаратә кодексқәа шьақәыргылан аемоциатә цәаныррақәеи ацәалашәареи рышьаҭа ала, анкьа ишьақәгылаз ажәла алкаара ала, урҭ ирныԥшуеит аԥсеиқәырхареи аҿиареи рзы аԥышәа.
Аетика (ахшыҩрҵара афилософиа ҳәа иара убасгьы ирдыруа) – афилософиа иахәҭоуп, ахшыҩрҵара азҵаарақәа ҭызҵаауа ауп. Ажәа «аетика» «иара ажәа «ахшыҩырҵара» иасинонимны рхы иадырхәоит лассы-лассы, зны-зынла аҵакы ҭшәаны – аморалтә принципқәеи, иалкаау гәыԥқәаки, хаз игоу ауааи рытрадициақәеи рыхшыҩрҵаратә принципқәеи ралкааразы. Етикатә теориақәак, еиҳаракгьы адеонтологиа, иалызкаауа «аетикеи» «ахшыҩрҵареи», аха абра иҳәатәуп ауаатәыҩса рыхшыҩрҵареи ретикеи аҵыхәтәаны еилкааракны ишыҟало, иҟоуп атрадициа аҟны «ахшыҩрҵара» Кант исистема иашьашәаланы ахархәара ахьамоу, ара «ахшыҩрҵара» шьаҭас иамоу ауал, аҭакԥхықәра, ахымҩаԥгашьа апринципқәа роуп. Ахшыҩрҵареи аетикеи синонимқәак раҳасаб ала лассы-лассы ахархәара рымоуп, аха ахшыҩрҵара еиҳарак адунеихәаԥшышьа ауп иаанаго, урҭ шьаҭас ирымоуп апрактика, мамзаргьы арҵара, ауаҩы еиуеиԥшым аҭагылазаашьақәа рҟны, ауаажәларра рҟны ихымҩаԥгашьа адырра, убри аан аетика апринципқәа рсистема иаҵанакуеит, афилософиеи уи атеориатә шьаҭаркреи.
Ауаатәыҩса рҭоурых зегьы аҟны адинхаҵарақәа аидеалтә ԥсҭазааразы адгалара аҟаҵара анаҩсгьы, уи ақәныҟәара аԥҟарақәа ахьуднагалоз азы, ахшыҩрҵара лассы-лассы адинхаҵаратә ԥҟарақәа ирыдрыԥхьаӡало иалагеит. Ахшыҩрҵаратә традициақәа инарҭбааны урзааҭгылозар, адинхаҵаратә хшыҩрҵара ҳаамҭазтәи ахшыҩрҵара аформақәеи реицыҟазаара аҭыԥ амоуп, урҭ рахь иԥхьаӡоуп аконсеквенциализм, зыхиақәиҭу ахәыцрақәа, агуманизм, аутилитаризм уҳәа реиԥш иҟоу аилкаарақәа. Адинхаҵаратә хшыҩрҵара ахкқәа ракәзар, даара ирацәоуп. Ҳаамҭазтәи амонотеисттә динхаҵарақәа, аԥсылманра, аиудаизм, ақьырсианра, насгьы сикхизм, зороастризм уҳәа реиԥш иҟоу роуп абзиеи ацәгьеи алызкаауа азакәанқәеи аԥҟарақәеи рыла, урҭ арбоуп иԥшьоу ашәҟәқәа рҟны, дара урҭ ауаа ирыладырҵәоит адинхаҵарақәа раԥхьагылаҩцәа рдин аҳәаақәа ирҭагӡаны. Аполитеисттә динхаҵаратә традициақәа иреиҵоу абсолиутизм ахь ахшыҩҵакқәа рымоуп. Ҿырԥштәыс иаагозар, абуддизм аҟны ауаҩы ихықәки, насгьы адәныҟатәи аҭагылазаашьақәеи азгәарҭоит уи ихшыҩрҵаратә хымҩаԥгашьа ахәшьара аҭара аҟны. Адинхаҵаратә традициақәа рҟны ахшыҩрҵара егьырҭ аиԥшымзаарақәа дырзааҭгылеит Барбара Миллер (Barbara Stoler Miller), уи иазгәалҭон, аиудаизм аҟны «апрактика аҟны абзиеи ацәгьеи злеилыркаауа ауаажәларра рҟны ауаҩы иааникыло аҭыԥи, аиуареи, ақәреи рыла шакәу. Мраҭашәара ҳаамҭазтәи ауаҩы изын, адырраҭбаареи аегалитаризми рыла иааӡоу изы, ас еиԥш аҭакԥхықәреи ахьыԥшратә ҵаки – даара иуадаҩу аспектуп аиндуизм адкыларазы». Адинхаҵарақәа ахшыҩырҵаратә дилеммақәа рыӡбаразы ирацәоуп ирыдыргало амҩақәа. Иаҳҳәозар, аиндуизм аҟны иаахҵәаны ауаҩы ишьразы азин ҟазҵо хшыҩрҵарак ыҟам, уа иазгәарҭоит «иалкаау аҭагылазаашьақәа рҟны ауаҩы ишьра узацәымцар ҟалоит, избанзар уи ада ԥсыхәа ыҟамызт усҟантәи аамҭазы», – ҳәа. Амонотеисттә традициақәа рҟны иалкаау усқәак ирыхәаԥшуеит дкылашьа змам ракәны, иаҳҳәозар, аԥҳәыс лыҽԥыргареи аилыҵреи реиԥш иҟоу. Адинхаҵара еснагь ахшыҩырҵара иҵоураны иамадам. Афилософ Давид Иум иазгәеиҭон: «Ацәгьоура дуқәа анцәа иахьырхәра иацәшәаны иҟаҵаз ракәын ҳәа ирыԥхьаӡон; убри аҟынтә ишәарҭам ҳәа иԥхьаӡам ауаҩы ихшыҩрҵара азы лкаақәак рыҟаҵара, иара идинхаҵаратә қьабзқәа рыџьбарареи игәацԥыҳәареи ирыхҟьеит ҳәа азгәаҭаны, иара гәыкала уи агәра игозаргьы». Адинхаҵаратә хшыҩрҵареи ахшыҩрҵаратә позициеи еиԥшымзар алшоит, ауаҩшьра, амассатә хәымгарақәа, атәтәра азҵаарақәа ианырхьыԥшу.
Ҿырԥштәыс иаагозар, Саимон Блекберн (Simon Blackburn) иазгәеиҭоит: «Аиудаизм адгылаҩцәа акастатә система адгылара ииашоуп ҳәа рыԥхьаӡоит, аԥсылманра адгылаҩцәа ракәзар, даара имчу ашьаустә кодекс, мамзаргьы аҳәсеи егьырҭ адинқәа ныҟәызгои рахь азыҟазаашьа бааԥсы ииашоуп ҳәа иазхәыцны иадгылоит», – ҳәа. Ақьырсианра атәы дазааҭгыло, Саимон Блекберн иазгәеиҭоит: «Абиблиа аҟны иуԥшаарц алшоит ахәыҷқәа ирзырхоу агәымбылџьбарара, еиҳаракгьы хшыҩла иаҩцам рахь, аԥстәқәа рахь, еилыҵны иҟоу рахь, анцәа дхазымҵо рахь, еиуеиԥшым асексуалтә ҟазшьаҷыдарақәа змоу рахь, насгьы зықәрахь инеихьоу аҳәса рахь». Иара убасгьы иҳәоит ауаҩы ихшыҩрҵарқәа рахьтә гәыҩбара узҭо ацәаҳәақәа шуԥыло Ауасиаҭ Ҿыц аҟны. Ақьырсианра адгылаҩцәа Блекберн иқәгылара ахҳәаа азыҟаҵо иазгәарҭоит, дара ргәаанагарала, ауриацәа рзакәанқәа Аԥшьашәҟәы аҟны ахшыҩрҵара аеволиуциа аанарԥшуеит ҳәа имчымхоу рыдгыларазы, уа иазгәаҭоуп атәцәа иҽеимкәа ирызныҟәо рахьырхәра (ашьра аҟынӡа), атәцәа ракәзар, еиҳа-еиҳа, хатә мазарак еиԥш акәымкәа уаҩԥсҵас рзыҟазаара иазнеиуеит. Елизабет Андерсон (Elizabeth Anderson), Мичигантәи ауниверситет афилософиеи афеминологиеи рпрофессор лгәаанагарала, Аԥшьашәҟәы абзиагьы ацәгьагьы унарҵоит ҳәа, насгьы ари аԥшьаҩыра хшыҩырҵарала иԥкааны иҟам ҳәа лыԥхьаӡоит. Агуманистцәа, Пол Курц (Paul Kurtz) иеиԥш иҟоу, агәра ргоит иалкаау ахшыҩрҵаратә ҵакқәа хаз игоу культурақәак рҳәаақәа ирҭыҵуеит ҳәа, иара игәаанагара ала, уи убарҭоуп иуниверсалтәу зхаҵарак анаҩсгьы, иԥсабаратәым зхаҵарак аҳасаб алагьы иубарц шалшо. Аиашара, аартра, аԥсыцқьара, абзиа азеиӷьашьара, аҵабыргра, агәаанагара аҳәара, арҭ зегьы хыҵхырҭазар ауеит адинхаҵаҩцәеи анцәа дхазымҵои рыбжьара аилибакаара аԥшаара азы ҳәа азгәарҭоит.
Акодификациатә хшыҩрҵара иаабац ахшыҩрҵара излеиԥшым (ауаажәларра аҟны агәазыҳәара змоу амҩа алкаара) уи ауп, иара ахатә нормақәа алнакаауеит: ишиашоу иԥсабаратәу анормақәа, мамзаргьы ауниверсалтә принцип анормақәа. Адинхаҵаратә еилазаарақәа рҟны, аԥааимбар арҭ апринципқәа иоуеит агәаартра ала ҳәа иԥхьаӡоуп, иазгәаҭатәуп арҭ апринципқәа иалкаау шракәу. Урҭ иааизакны ишьақәдыргылоит ахшыҩрҵаратә кодекс (даҽахьӡык: аетникатә кодекс) – аԥҟарақәа рсистема, ҵакы змоу асистема инақәыршәаны иахәҭоу ахымҩаԥгашьа шьақәзыргыло. Ахшыҩрҵаратә (аетикатә) кодексқәа ҟалар ауеит адинхаҵаратә, адунеихәаԥшратә, апрофессионалтә, акорпоративтә, аспорттә уҳәа уб. егь. Адинхаҵаратә хшыҩрҵара акодекс иаҿырԥштәқәаны иԥхьаӡоуп: Ацәаҩашәа ахьтәы ԥҟара («ахгәарԥхаратә етика»); Аиудаизм, ақьырсианра, аԥсылманра ауасиаҭқәа жәаба; Нои иимшьҭра рзакәанқәа быжьбеи 613 уасиаҭ аиудаизм аҟни; Иԥшьоу ауасиаҭқәа хәбеи абуддизм ахь аантәыракратә мҩеи; Ажреи ижрами аиндуизм аҟны; Даосизм аԥҟарақәа жәаба; Ажәытәӡатәи мысратәи акодекс Маат; Апрофессионалтә кодексқәа рҿырԥштәқәа – Бусидо, Гиппократ иҭоуба, ажурналист Идунеихәаԥшышьа (Кредо).