Адыгэ Хабзэ

Адыгэ Хабзэ - зэрэлъэпкъэу зэдаштэгъэ шэн-зекIуакI.

• Хабзэр адыгагъэм щыщ!
• Адыгэ хабзэр атэ кIэныжъ.
• Гупшыси псалъэ, зыплъыхьи тIыс!

Адыгэ Хабзэр ижъырэ уахътэм

Лъэпкъ пэпчъ бзэ шъхьафкIэ мэгущыIэ. Лъэпкъыр ишъуашэкIэ къахэщы. Лъэпкъ пэпчъ хэбзэ шъхьаф рэлажьэ. Хабзэр зекIуакIэм ишапхъ. Адыгэ хабзэр гупшысэкIэ псыхьагъэ.

Адыгэ Хабзэр джырэ уахътэм

Адыгэхэр лъэпкъ шъхьафых. Адыгэхэм яхабзэхэри шъхьафых. ЩыIакIэр зэокIы. Ащ дакIоу хабзэми зэхъокIыныгъэхэр фэхъух. Ау адыгэ хабзэм сыдигъуи ыкупкI къэнэжьы.

Егъэблэгъэныр

Унагъом щымыщ щагум къыдахьэмэ, адыгэ хабзэм тетэу пэгъокIых.

— Къеблагъ! — аIошъ, унэм къыращэ. Ар жантIэм агъэтIысы. ЗежьэжьыкIэ дэкIуатэх.

- Гъогу маф! - аIозэ агъэкIотэжьы.

Сэлам хыкIэ хабзэхэр

• Унэм къихьэрэм сэлам къехы.
• Щагум дэт бысымым къыдахьэрэм сэлам къырехы.
• Къэлапчъэм дэжь щыт бысымым блэкIрэм сэлам къырехы.
• Гъогум щызэIукIэгъэ зэнэIоситIум нахьыкIэм сэламыр ехы.
• Нахьыжъым тыдэ ущыIукIагъэми, о сэлам ех.
• Уиныбджэгъу адрэ урамыбгъум рэкIомэ шъырытэу, умыIэо-лъаоу ыкIи умыджэу IэутIэкIэ сэламыр ех.
• Классым узихьэкIэ зэкIэми афэгъэхьыгъэу шIуфэс ях.
• Кум е машинэм уисмэ, Iэ джабгъур оIэтышъ сэламыр ащкIэ фэогъэхьы.
• Кум е машинэм исым Iэут IэкIэ сэлам къызыуихкIэ, ущысмэ уфэтэджы, шъхьащэ макIэ фэошIы, ущытмэ - Iэ джабгъу IэтыгъэкIэ сэламым еогъэгъэзэжьы.
• Гъогум щызэIукIэгъэ зэмынэIосэ нэбгыритIум язэу упчIэ горэ зиIэр ары сэлам зыхырэр.
• Купым сэлам езыхырэр зизакъор ары.
• ЕджапIэм зэлэгъухэр щызэIукIэхэмэ апэу гу лъызытэрэм сэламыр ехы.
• Пшъэшъэжъыерэ шъэожъыерэ зэIукIэхэмэ сыдигъокIи сэлам апэу зыхырэр шъэожъыер ары.

Iэпэубытыр зыхэт сэламыр

• Нахьыжърэ нахьыкIэрэ зэIукIагъэмэ: гущыIэкIэ шIуфэс зыхрэр нахьыкIэр ары, ау Iапэр къэзщэирэр нахьыжъыр ары.
• Бзылъфыгъэрэ хъулъфыгъэрэ: хъулъфыгъэм сэлам ехы, ау Iапэр къэзыщэирэр бзылъфыгъэр ары.
• ГъогубгъуитIум шъуатетэу шъузэрэлъэгъугъэмэ: гущыIэ сэламым ычIыпIэкIэ Iэ джабгъур шъоIэты.
• О шъхьаныгъупчъэ Iухыгъэм уIутэу уиныбджэгъу гъогум рыкIозэ шъузэрэлъэгъугъэмэ: IэутIэкIэ сэлам зэшъохы.
• О кум (машинам) уисэу ныбджэгъур якъэлапчъэ Iусмэ, ар къэтэджы, шъхьащэрэ Iэут Iэрэ къыпфешIы. О щысыпIэм тIэкIу зытеоIэтыкIы, IэутIэрэ шъхьащэрэ фэошIы.
• Театрам шъучIэсэу чыжьэкIэ шъузэрэлъэгъугъ: шъузэIогушIо, пхъэнтIэкIум зытешъоIэтыкIы, шъхьэщэ макIэ зэфэшъошIы шъуауж е къыжъугосхэм шъуизэрар ямыкIынэу.
• IэпэубыткIэ сэлам зэзыххэрэр зыныбжь икъугъэ хъулъфыгъэхэр ары.

Ау бирамым нахьыжъхэм янэкI-нэмаз къабыл хъунэу уафэлъаIо зыхъукIэ, уцIыкIуми унахьыкIэми, упшъэшъэжъыеми ушъэожъыеми нахьыжъым ыIапэ зыубытын фаер оры.

Унэгъо кIоцI сэламыр

Пчэдыжь къэс уиунэ укъикIыным ыпэ гъунджэм иплъ, пшъхьэ тежьыхь, зэупхъужь.

Унагъом исхэм пчэдыжьым апэу узаIукIэкIэ сэлам ях:

— Уипчэдыжь шIу, нан! (тэт, мам, пап, Гунэс, Iушыц!...) Гъунэгъум Iоф иIэу шъуищагу къыдэхьагъэу дэтмэ, е шъуикъэлапчъэ Iутмэ, о сэлам ех (сыда пIомэ оры унэм къикIыгъэр — гъунэгъур щагум дэт).

Уикъэлапчъэ дэжь о ущытэу гъунэгъур блэкIымэ, сэламыр зытефэрэр гъунэгъур ары, ар уилэгъумэ.

Шхэн хабзэхэр

Ижъырэ шхэн хабзэхэр

ХьакIэщ Iанээ бысымгуащэм зэрегъафэ. Iанэр зэгъэзэфэгъахэу Iушыцэ хьакIэщым къехьы. ХьакIэр жантIэм дэс. Бысымыр пхъэнтIэкIужъыем тес. Апэ пIастэрэ лыгъэжъагъэрэ зы Iанэм тетэу къахьыгъ. Ар зашхым а Iанэр рахыжьыгъ.

ЯтIонэрэ Iанэм лыгъэжъогъэ лэпс тетэу къахьыгъ. ЛэпскIэ шхэныр аухыщтыгъ.

Джырэ шхэн хабзэхэр

Шхэн хэбзэ шIуфаIохэр

— Гухахъоу ошх!

— Тхьауегъэпсэу! Къыздэошх! Iанэм къеблагъ! КъэтIыс!

— Тыжъугъэтхъагъ, Тхьэ шъуегъатхъ! Шъуигъомылэ Тхьэм егъэбагъу!

— Уихьалэл!

ШхакIэр

Шъэжъыер джабгъуIэм ет. Цацэр сэмэгуIэм ет. Джэмышхыр джабгъуIэмкIэ штэ.

Хьалыгъур сэмэгуIэмкIэ тэштэ, джабгъуIэмкIэ пытэчышъ, хьалыгъу такъырым темыцакъэу, тыжэ макIэу зэтетхызэ дэтэлъхьэ. Джэмышх IупэмкIэ стырыпсыр жэм фэтэхьы.

Лэпсым тызешъуахэкIэ, лэу лэпсым хэлъыр цацэмк Iэ тэшхы. Лыр такъыр инмэ, шъэжъыерэ цацэрэкIэ тэбзы, тэшхы.

ЗекIокIэ хабзэхэр

НэбгыритIу лъэсгъогум рэкIомэ:

1. ХъулъфыгъитIу: нахьыжъыр иджабгъу.

2. БзылъфыгъитIу: нахьыжъыр иджабгъу.

3. Зы бзылъфыгъэрэ хъулъфыгъэрэ - сыдигъокIи бзылъфыгъэр иджабгъу:

• ятэрэ ыпхъурэ: пхъур иджабгъу;
• ышрэ ышыпхъурэ: шыпхъур иджабгъу;
• янэрэ ыкъорэ: ныр иджабгъу;
• ятэжърэ ипхъорэлъф пшъашъэмрэ: пхъорэлъф пшъашъэр иджабгъу;
• икIэлэегъаджэрэ ригъаджэрэ пшъашъэмрэ: пшъашъэр иджабгъу.

УцукIэ хабзэхэр

КIалэхэр хьакIэщ пчъаблэм —— гоуцохэти, пкъэужъыер аIыгъэу щытыщтыгъэх.

ХьакIэщым «лъэкъо зэблэхъу» щыпшIыныр емыкIущтыгъ. ПIэ уиджыбэ илъэу ущытыныр — емыкIу.

Лъакъор Iудзыгъэу хъущтыгъэп: лъэдакъэр зэнэсэу, лъапэхэр тIэкIу Iудзыгъэу, е джабгъу лъапэр тIэкIу ыпэ итэу, джабгъу лъэдакъэр сэмэгу лъэкIоцIым егъэкъугъэу ущытыныр хабзэм екIу.

ТIысыкIэ хабзэхэр

Нахьыжъыр жантIэм щыс, нахьыкIэр пчъаблэм гот. Нахьыжъыр щыс, нахьыкIэр шъхьащыт.

НыбжьыкIэхэр нахьыжъ Iанэм пэтIысхьэхэрэп.

Нэнэжъыхэр зыщызэхэсыхэм пшъэшъэжъыехэр кIоу ахэтIысхьэхэрэп.

Пшъэшъэжъыем ылъакъо зэтыридзэу тIысыныр екIурэп.

ГъогурыкIокIэ хабзэхэр

ЩытыкIэ хабзэхэр

• НэбгыритIу зэгъусэмэ: нахьыжъыр джабгъумкIэ, нахьыкIэр сэмэгумкIэ щытэу макIох.
• Нэбгырищ шъэожъые закIэу зэгъусэхэмэ: анахьыжъыр азыфагу итэу, анахьыкIэр ащ иджабгъукIэ, гурытыр анахьыжъым исэмэгукIэ щытхэу макIох.
• ШъэожъыитIурэ зы пшъэшъэжъыерэ зэгъусэхэмэ: пшъэшъэжъыер азыфагу итыщт, шъэожъые нахьыкIэр ащ иджабгъукIэ, шъэожъые нахьыжъыр пшъэшъэжъыем исэмэгубгъу щытын фае.
• ПшъэшъэжъыитIурэ зы шъэожъыерэ зэгъусэхэмэ: азыфагу пшъэшъэжъые нахьыжъыр итын фае, ащ иджабгъукIэ шъэожъыер щытыщт, сэмэгумкIэ пшъэшъэжъые нахьыкIэр щытыщт.

Унагъом щыщхэр гъогу техьэмэНАГЪОМ

• Нымрэ тымрэ зэгъусэхэмэ: тыр (лIыр) джабгъумкIэ щытыщт, ныр (шъузыр) сэмэгумкIэ щытыщт.
• Ятэрэ ипшъашъэрэ зэгъусэхэмэ: пшъашъэр джабгъумкIэ щытын фае, ятэ сэмэгумкIэ щытыщт.
• Янэрэ ыкъорэ зэгъусэхэмэ: янэ — джабгъумкIэ, ыкъо - сэмэгумкIэ щытыщт.
• Ышырэ ышыпхъурэ зэгъусэхэмэ нахьыжъым емылъытыгъэу: ышыпхъу - Гунэс - джабгъумкIэ, ыш - Iушыцэ — сэмэгумкIэ щытын фае.

Ныбжьым емылъытыгъэу бзылъфыгъэм сыдигъуи нахьыжъыгъэ шъхьэкIафэр фагъэшъуашэ.^[1]

Адыгэ хьакIэр егъэблэгъэныр

Ижъырэ хьакIэ пэгъокI хабзэхэр

НахьыпэрэхьакIэр щагум шыоу къызыдахьэкIэ, бысымыр щагум щыпэгъокIыщтыгъэ. Шыур къепсыхмэ, бысымым шыр шышIоIум рипхыщтыгъэ.

— Уимафэ шIу! - хьакIэм сэлам къехы.

— Тхьам шIу уелъэгъу! Къеблагъ! — еIо бысымым. Бысымым хьакIэщыпчъэр фыIуехы, хьакIэр ыпэ регъэшъы.

ХьакIэм кIэпщыр пчъаблэм пелъэ. Сэшхор, шхончыр, Бысымым къэлатыр хьакIэм къызыпехы, бысымым ыужкъыреты. Бысымым хьакIэм иIашэ дэпкъым пелъэ. Ащ ыуж хьакIэм фэсапщ сэлам рехы.

— Фэсапщи, хьакIэ!

— Тхьауегъэпсэу! - еIо хьакIэм.

— Дахьи ыпшъэкIэ тIыс! — регъэблагъэ бысымым. ХьакIэр мэтIысы. Ащ егупаплъэу бысымыр мэтIысы.

— УкъызхэкIыгъэхэр сыдэу щытых, хьакIэ? — еупчIы бысымыр.

— Зи гумэкIыгъо щыIэп, тхьауегъэпсэу — хьакIэм джэуап къетыжьы.

Джырэ хьакIэ пэгъокI хабзэхэр

Машинэм фыгъэ хьакIэр ис хьакIэхэм щагум щапэгъокIых. Хъулъфыгъэ хьакIэр машинэм къекIы. Бзылъфыгъэ хьакIэм бысымым машинапчъэр фыIуехы.

— Шъукъеблагъэх, хьакIэ мафэхэр! - еIо бысымым.

— ХъяркIэ теблагъ, — джэуап къатыжьы.

— Шъукъеблагъэх, фэсапщых — ыIозэ, бысымгуащэр къапэгъокIы.

Бзылъфыгъэ хьакIэр афэджабгъоу унэм ращэ. Хъулъфыгъэхэри ахэмэ ауж итэу унэм ехьэх.

Унэ кIоцIым бысымгуащэм хьакIэмэ шIуфэс щарехы:

— Фэсапщи, Аминэт. Боу тигуапэ шъукъызэрэкIуагъэр. Сыдэу шъущытых? — IаплI зэращэкIы, аIапэ зэрагъэубыты. Ащ ыуж бысымгуащэм хъулъфыгъэ хьакIэм «Фэсапщи!» реIо, ыIапэ еубыты.

Ар дэдэм бысымым бзылъфыгъэ хьакIэм «Фэсапщи!» реIо, ыIапэ еубыты. ЕтIанэ хъулъфыгъэ хьакIэм ыIапэ еубыты, «Фэсапщи!» реIо.

УнэкIоцI шIуфэсыр зэрахы зыхъукIэ хьакIэхэр жантIэмкIэ, анэгу пчъэихьагъум къыфэгъэзагъэу, мэуцух. ХабзэкIэ бзылъфыгъэр ыпшъэкIэ щэты.

Ащ нэуж хьакIэхэр агъэтIысых. Бысымгуащэр пчъэмкIэ нахь пэблагъэу мэтIысы. ТIэкIу щэсышъ, хьакIэхэм Iизын аIехышъ, Iанэм ыуж ехьэ.

Бысымыр хьакIэмэ къахэнэ. ЯнэIуасэхэм, е яIахьылхэм, къуаджэу къыздэкIыгъэхэм, лъэныкъоу зыщыпсэухэрэм ар акIэупчIэ.

Бысымым япшъашъэ хьакIэмэ къахэхьэ, шIуфэс къарехы: апэу бзылъфыгъэ хьакIэм, етIанэ - хъулъфыгъэм. Ащ ыуж бзылъфыгъэу гъогу къытекIыгъэр ыIэ ытхьакIынэу, тIэкIу зигъэпсэфынэу унэм рещы.^[2]

Зэпыщэхэр

1. Адыгэ Хабз я 1-р, Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапI, 2007, Мыекъуапэ, ISBN=978-5-7608-0553-9
2. Адыгэ Хабз я 2-р, Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапI, 2007, Мыекъуапэ, ISBN=978-5-7608-0554-6