1820-Setlaars

"Die Britse setlaars van 1820 land in Algoabaai", deur Thomas Baines, 1853.

1820-Setlaars is die historiese term vir die sowat 4000 blanke Britse immigrante wie tussen April en Junie 1820 in sestig groepe in Suid-Afrika aangekom het. Die meeste setlaars het in Algoabaai (vandag Gqeberha) aan wal gegaan en is op plase in die distrik Albanie om Grahamstad in die Oos-Kaap gevestig. Soos altyd, was daar uitsonderings. Omtrent 200 immigrante moes onverwags en teësinnig na 'n lang reis vanaf Londen via Cork, Ierland, terugvaar vanaf Simonstad na Saldanha, en is afgelaai en na Clanwilliam ("Jan Dissselsvlei") gekarwei. Weens haglike omstandighede is almal behalwe vyf gesinne (Archer, Stone, e.a.) weer gekollekteer en na die "Oos-Kaap" geneem.[1] Baie Suid-Afrikaanse families is nakomelinge van dié immigrante.[2]

Hulle was nie die eerste Britse immigrante wat na die Kaap gekom het nie, maar dit was die enigste staatsondersteunde skema wat 'n taamlike groot Engelssprekende gemeenskap na 'n bepaalde streek in Suid-Afrika geneem het.[3]

Die setlaars uit Engeland, waaronder ook 'n aantal adellikes, is deur die Britse regering en die koloniale owerhede van die Provinsie van die Kaap die Goeie Hoop aangemoedig om in Suid-Afrika 'n nuwe tuiste te vind, maar in wese was dit 'n poging om die anglofone element van die Suid-Afrikaanse bevolking te versterk en veral die grensgebied van die Oos-Kaap deur middel van 'n groter blanke bevolking teen aanvalle van die Xhosa-stamme te verdedig. Dit was die grootste Britse immigrasiegolf in die geskiedenis van Suid-Afrika.

Historiese agtergrond

[wysig | wysig bron]
'n Satiriese uitbeelding van die 1820-setlaars, wat emigrante waarsku oor wat op hulle wag.
Die grens met toegelate plase, ca. 1835.

Na die Napoleontiese Oorloë is Groot-Brittanje deur ernstige werkloosheid in die gesig gestaar. Die regering het derhalwe emigrasie na oorsese Britse besittings bevorder, waaronder die Kaapkolonie. Aan voornemende emigrante is vrye landbougrond in die Oos-Kaap toegesê, en dié aanbod was aantreklik genoeg vir 90 000 aansoekers van wie uiteindelik 4 000 gekies is. Tussen Desember 1819 en Maart 1820 het altesaam 21 emigranteskepe vanaf Britse hawens vertrek.[4] Die eerste setlaars het op 17 Maart 1820 aan boord van die Nautilus en die Chapman in Kaapstad se Tafelbaai aangekom. Hulle is van daar na Algoabaai gestuur, die huidige Gqeberha (voorheen Port Elizabeth).

Lord Somerset, die destydse Britse goewerneur, het die setlaars aangemoedig om hulle in die grensgebied van die Oos-Kaap te vestig om hierdie gebied teen die Xhosas te verdedig. Die immigrante het plase naby die dorp Bathurst ontvang en is teen betaling van basiese toerusting en voedselvoorrade voorsien. Maar 'n verskeidenheid faktore het daartoe gelei dat baie setlaars hul landbouaktiwiteite gestaak en hulle in nabygeleë nedersettings gevestig het.

Die meeste setlaars was geskoolde ambagsmanne wat weens die gebrek aan landboukundige kennis geen belang in die boerderybedryf gestel het nie. Die lewensomstandighede in die grensgebied was haglik. Gewasse is deur droogtes en siektes bedreig, terwyl ook die gebrek aan vervoer sake bemoeilik het. Weens hierdie probleme, en onder die indruk van die guerilla-taktiek van die Xhosa-krygers in die grensgebied, het talle setlaars hulle in stedelike nedersettings soos Port Elizabeth, Grahamstad en Oos-Londen gevestig. Sodoende het die oosgrensgebied, in teenstelling met Lord Somerset se planne, eerder 'n ylbevolkte streek gebly.

Nogtans het van die setlaars, wat op hulle plase aangebly het, 'n belangrike bydrae tot die plaaslike landboubedryf gelewer en gewasse soos mielies, rog en gars verbou. Skaapteelt en wolvervaardiging, wat deur hulle in die gebied ingevoer is, sou gaandeweg tot winsgewende bedrywe ontwikkel. Ander setlaars, wat hulle al in Engeland as handelaars en sakemanne bekwaam het, het 'n hupstoot aan die plaaslike handel en ekonomie gegee en die vinnige groei van nuwe nedersettings soos Grahamstad en Port Elizabeth bevorder. Die Oos-Kaapse Albany-distrik was nou 'n Angel-Saksiese eiland temidde van 'n Afrikaans- en Xhosa-sprekende omgewing, en 'n mylpaal in die geskiedenis van Engelssprekende Suid-Afrikaners.

'n Ander groep 1820-setlaars het verder noordwaarts na Natal getrek, die stamland van die Zoeloevolk wat destyds deur koning Sjaka met 'n leër van hoogs opgeleide en gedissiplineerde krygers geregeer is. Aanvoerders van die Britse setlaars het aansoek by Sjaka gedoen om hulle in die gebied te vestig. Sjaka, wat beïndruk was deur die Europese tegnologie wat die setlaars kon inbring, het sy toestemming in ruil vir vuurwapens verleen.

Die Nasionale 1820-Setlaarsmonument, wat in 1974 in Grahamstad geopen is, herdenk die Britse setlaars. In die "lewende monument" word toneelstukke, musikale opvoerings en kulturele feeste aangebied.

Gevolge van hul koms

[wysig | wysig bron]

Die onmiddellike gevolg van die koms van die Britse setlaars in 1820 was 'n verdubbeling van die Engelssprekende bevolking in die Kaapkolonie en 'n aansienlike toename van die Blanke bevolking as geheel. Hoewel Somerset se skema gedeeltelik misluk het, was die Oosgrens nogtans digter bevolk as voorheen en die gebied het geleidelik 'n Engelse karakter gekry. Die Kaapse regering was nou verplig om meer aandag aan die beskerming van lewens en grondbesit aan die Oosgrens te gee.

Nuwe dorpe soos Somerset-Oos, Bathurst en Grahamstad het vinnig gegroei. As sentrum van die nuwe, florerende Merino-wolbedryf wat deur die Britse immigrante ingevoer is, het Port Elizabeth vinnig tot 'n stad gegroei. Britse sendelinge het Xhosa-land binnegedring en deur hul toedoen, het Xhosa 'n geskrewe taal geword en is die Bybel in Xhosa vertaal. Die eerste twee publikasies in Grahamstad is in die 1830's gevolg deur ander.

As gevolg van die handelsbedrywighede van sommige Setlaar-gesinne het die handel met die plaaslike inwoners, (veral in ivoor en velle) floreer, en die binneland is al hoe verder oopgestel.

Die Setlaars het ook 'n belangrike rol gespeel in die ontwikkeling en die beveiliging van hul nuwe vaderland. Die Suurveld is deur hulle mak gemaak, en Hollandse en Britse koloniste het skouer-aan-skouer geveg teen die aanvalle van vyandige stamme. Nieteenstaande die Hollandse grensboere se wrewel oor die optrede van Britse bewindhebbers, was hulle hul Britse mede-grensgenote oor die algemeen simpatiek gesind. Baie van die Setlaars het op hul beurt ook begrip gehad vir die Hollandse boere se besluit om die Kaapkolonie in 1836 met die Groot Trek te verlaat, want hulle het die Trekkers se griewe teen die Britse grensbeleid gedeel. Sommige van hulle was trouens lus om saam te trek, en toe die gryse Jacobus Uys se trekgeselskap deur Grahamstad gaan, is 'n pragtige ingebonde Bybel deur 'n groep Setlaars aan hom geskenk. Die verlies van sulke stoere en getroue bondgenote soos die Voortrekkers was dan ook 'n groot ramp vir die Setlaarboere.

Op politieke gebied het die Setlaars 'n groot en onmiddellike bydrae gelewer. Hulle het nie net vryheid van die pers bewerkstellig nie, maar het ook 'n sleutelrol gespeel in die aanstel van 'n kommissie van ondersoek wat oor Somerset se regering verslag moes doen. Die kommissie het aanbeveel dat die goewerneur sy alleenseggenskap ontneem word deur die aanstelling van 'n Raad van Advies. Thomas Pringle en John Fairbairn, twee setlaars met meer skryftalent as belangstelling in boerdery, het hier 'n belangrike rol gespeel. So het die Britse setlaars op ekonomiese, politieke en kulturele gebied hul stempel afgedruk op die geskiedenis van Suid-Afrika.

Sien ook

[wysig | wysig bron]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Stone, H & Stone, J, 2018. Die Stones Van Namakwaland, Pretoria: Bienedell Uitgewers
  2. ↑ HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8
  3. ↑ Cameron, Spies: Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika, Kaapstad: Human & Rousseau 1986
  4. ↑ Touring South Africa. Second edition. Cape Town: Struik Publishers 2005, bl. 68

Bronne

[wysig | wysig bron]
  • Burnett, Mary: Ten years of cultural growth - The 1820 Foundation. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 33, nr. 2, April 1984
  • Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 20, nr. 1, September 1970
  • Mitford-Barberton, I., 1968. Some Frontier Families, Kaapstad: Human & Rousseau
  • Reynolds, Rex: 1820 Settler Heritage. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 33, nr. 4, Junie 1974.
  • Rosenthal, Eric, 1978. Encyclopaedia of Southern Africa, Kaapstad: Juta & Co.
  • Wêreldspektrum, Volume 4, bl.32-34, ISBN 0 9084 0945 1
  • KENNIS,  vol 13, 1980, bl. 2658-2659,  ISBN 0 7981 0835 5

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]