Bambata-rebellie

Bambata-rebellie
Deel van Anglo-Zoeloeoorlog

Zoeloekrygers
Datum 1906
Ligging Natal, Suid-Afrika
Resultaat Britse oorwinning
Strydende partye
Vlag van Verenigde Koninkryk Verenigde Koninkryk Zoeloevolk
Aanvoerders
Kolonel Duncan McKenzie Hoofman Bambatha kaMancinza
Ongevalle en verliese
36[1]:540 3 000 tot 4 000

Die Bambata-rebellie van 1906 in Natal was 'n opstand van die Zoeloevolk teen Britse koloniale oorheersing.

Agtergrond

[wysig | wysig bron]
Bambata (regs op die foto)

In die eerste dekade van die 20ste eeu was daar verskeie voorvalle van geweld tussen blank en swart op verskeie plekke in Afrika. Daar was onrus onder die stamme van Namibië, Tanzanië en Natal. Tussen die einde van die Tweede Vryheidsoorlog en die begin van die Eerste Wêreldoorlog was daar onder die blankes van Suider-Afrika 'n wydverspreide vrees vir opstande deur die gekoloniseerde swart bevolking.

Oorsake

[wysig | wysig bron]

Zoeloeland is op 30 Desember 1897 na 'n ooreenkoms tussen die Britse en Natalse regerings en sonder die inagneming van die wense van die Zoeloebevolking by Natal ingelyf. Daarop het Engelse en Indiërs Natal binnegestroom en die stamgrond beset. Die gevolglike armoede onder die Zoeloes het 'n skadelike invloed op die sosiale stamstruktuur en hul ekonomiese oorlewing gehad. Veral nadat Theophilus Shepstone se paternalistiese gesag vervang is met onpersoonlike Westerse instellings het die ontevredenheid onder die Zoeloes toegeneem. Ongerustheid by die Engelse koloniste oor hul eie veiligheid het gelei tot die onderdrukking van die inheemse bevolking. Na die Tweede Vryheidsoorlog het Natal onder die runderpes, sprinkaanplae, haelstorms en die Ooskuskoors gely. Ook het allerlei kerkgenootskappe ontstaan wat 'n anti-blanke sentiment verkondig het. Blanke boere op die suikerplantasies het probleme ondervind om swart arbeiders te werf omdat die goudmyne aan die Rand hoër salarisse betaal het. Die Natalse regering was op hierdie tydstip in 'n geldelike verknorsing weens die groot uitgawes tydens die pasafgelope Tweede Vryheidsoorlog. Daar het reeds 'n uiters ongewilde hutbelasting bestaan, maar daarby is boonop nog 'n hoofbelasting gehef op elke man ouer as 18 jaar. Die doel hiermee was ook om die Zoeloemans te dwing om op die plase te kom werk. Hierdie belasting en veral die gedwonge wyse van insameling daarvan het wrewel by die Zoeloes geskep, en die reeds smeulende onrus verder aangeblaas. Baie stamme het wel die belastings betaal, maar 'n paar het daarteen geprotesteer. Dié wat geweier het, is tot gevangenisstraf en selfs lyfstraf veroordeel.

Werklike oorsake

[wysig | wysig bron]

Die werklike oorsaak van die rebellie lê nie soseer in die belastinggriewe nie as in die probleem wat die tradisionele Afrikasamelewing gehad het om aan te pas by 'n onderdrukkende en onverdraagsame koloniale heerskappy. Eintlik was die opstand dus die gevolg van die streng beleid van die Natalse regering waaraan die Zoeloevolk onderwerp is.

Opstand

[wysig | wysig bron]

Aanvanklik was daar allerlei gerugte van 'n moontlike Zoeloe-opstand. Die invloedryke hoofman Bambata kaMancinza (ook Bhambatha gespel) van die arm Zondi-stam in die Mpanza-vallei by Greytown is gesteun deur verskeie hoofmanne en stilswyend deur koning Dinuzulu om tot optrede oor te gaan. Vroeg in 1906 was daar sporadiese moorde onder andere op 'n boer wat sy plaaswerkers na die dorp geneem het om die gewraakte belasting te betaal. Onrus het in Richmond uitgebreek en oor die kolonie versprei. 'n Landdros se gesag is uitgedaag, die volgende dag is twee konstabels by Byrne vermoor en die dag daarop was die koloniale heersers verplig om krygswet in die kolonie uit te vaardig om wet en orde te herstel. Vroeg in April is 12 stamlede weens die moord op die konstabels tereggestel. Dit lei tot verdere sporadiese geweld. Bambata gaan na Dinuzulu by Nkandla om sy gesin in veiligheid te bring en keer self daarna terug na sy eie kraal. In sy afwesigheid is hy egter deur die Britse owerheid as hoofman deur sy oom vervang. Sy kraal word gebombardeer en hy vlug na die Momekloof. 'n Koloniale krygsmag op pad na Keate se Drif word in 'n hinderlaag gelok en vier polisiemanne sneuwel. Die Natalse polisie gesteun deur magte uit die Kaapkolonie en Transvaal (met steun van Indiërs onder leiding van Mahatma Gandhi as noodhulpwerkers) vernietig krale en oeste, skiet vee en ontslaan en arresteer sekere hoofmanne. Op hierdie stydstip dink die regering dat die opstand verby is. Maar op 10 Junie 1906 vind 'n groot geveg plaas. Die rebelle ly by die Mome-kloof swaar verliese omdat hulle nie goed georganiseerd was nie. Dit was 'n ongelyke stryd: die koloniale magte met kanonne en masjiengewere teen die Zoeloekrygers met assegaaie, knopkieries, skilde en enkele gewere. Bambata sneuwel in die geveg en sy kop is afgesny en vertoon as 'n simbool van oorwinning. Koning Dinuzulu is in hegtenis geneem en tot 4 jaar tronkstraf gevonnis. Ander kapteins is ter dood veroordeel, maar later begenadig en na St. Helena verban. Tussen 3 500 en 4 000 Zoeloekrygers het gesneuwel en 7 000 is krygsgevange geneem. Vierduisend is aan marteling onderwerp. Hierteenoor het slegs 30 blankes gesterf. Die laaste geveg was op 8 Julie toe 547 krygers onder hoofman Matshivelli doodgeskiet is in 'n botsing met die Natal Carbineers.

Gevolge

[wysig | wysig bron]

Natal is deur die Bambata-rebellie verswak en in 'n ekonomiese depressie gedompel. Die onderdukking van die opstand het die land, wat reeds voor die oorlog finansiële probleme gehad het, byna 'n miljoen pond gekos. Die Zoeloevolk is ook verarm en sou voortaan 'n bron van goedkoop arbeid vir die myne en plase wees. 'n Raad vir inboorlingsake is ingestel in 'n poging om die administrasie van die stamgebiede te verbeter. Nogtans het Natal dit moeilik gevind om die tradisionele stamgebiede na bevrediging van die inwoners te bestuur.

Die Natalse regering is deur die Britse en die ander drie koloniale regerings in Suider-Afrika skerp veroordeel vir die swak hantering van die rebellie. Die rebellie het die spanning tussen blank en swart in die vier Britse kolonies in Suider-Afrika verder verhoog. Natal se bereidwilligheid om hom in 1910 by die nuwe Unie van Suid-Afrika aan te sluit, kan grotendeels toegeskryf word aan hul onvermoë om die Zoeloe-onrus self te beheer. In die koloniale tydperk was dit die laaste gewapende verset teen koloniale oorheersing vir die volgende vyftig jaar en die laaste tevergeefse poging om die onafhanklikheid van Zoeloeland te herstel. Verskeie mense beskou die rebellie as die begin van die anti-apartheidstryd en hoofman Bambata het ontwikkel tot bron van inspirasie en trots in hierdie vryheidstrewe.

Medaljes

[wysig | wysig bron]

In 1907 het die Natalse regering silwer medaljes uitgereik aan al hul soldate wat tussen 8 Februarie en 3 Augustus 1906 diens gedoen het om die oproer te onderdruk.

Ander opstande

[wysig | wysig bron]

Ander bekende voorbeelde van politieke geweld in Suid-Afrika is

Bibliografie

[wysig | wysig bron]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Stuart, J. (1913). History of the Zulu Rebellion 1906. London: Macmillan and Co. p. 581.