By
| By | |
|---|---|
| |
| 'n Heuningby (Apis mellifera) | |
Wetenskaplike klassifikasie 
| |
| Domein: | Eukaryota |
| Koninkryk: | Animalia |
| Filum: | Arthropoda |
| Klas: | Insecta |
| Orde: | Vliesvlerkiges |
| (geen rang): | Unicalcarida |
| Suborde: | Apocrita |
| Superfamilie: | Apoidea |
| Klade: | Anthophila |
| Families | |
| Sinonieme | |
|
Apiformes (van die Latyn 'apis') | |
Bye (Anthophila) is insekte wat nou verwant is aan perdebye en miere, bekend vir hul rol in bestuiwing en, in die geval van die bekendste bysoorte, die heuningby (Apis mellifera), vir die vervaardiging van heuning. Bye is 'n monofiletiese geslag binne die superfamilie Apoidea. Hulle word tans as 'n klade beskou, met die naam Anthophila. Daar is meer as 16,000 bekende spesies van bye in sewe erkende families.[1][2] Sommige spesies – insluitend heuningbye, hommelbye (genus Bombus), en steeklose bye (tribus Meliponini) – leef sosiaal in kolonies terwyl meeste spesies (>90%) – insluitend malkopbye, timmermanbye (genus Xylocopa), blaarsnyerbye (genus Megachile), en groefbye – eensaam is.
Bye word op elke vasteland aangetref, behalwe Antarktika, en in elke habitat op die planeet wat insekbestuifde blomplante bevat.
Pote
[wysig | wysig bron]Die by het drie pare pote. Met die voorste paar pote vee sy gedurig haar voelhorings skoon. Hierdie orgaantjies is uiters gevoelig en hul werking kan deur 'n baie klein stofdeeltjie belemmer word. Die middelste paar pote word uitsluitlik gebruik om die insek te stut. Die stuifmeelbakkie en borsel is aan die derde paar pote.
Die krop of heuningmaag
[wysig | wysig bron]Die nektar wat die by uit die blomme haal, word in haar krop opgeberg en na die nes teruggebring. Dit is hier waar sekere chemiese prosesse plaasvind en die nektar in heuning verander word. In die nes bring die by die heuning op en dit word dan in die selle van die heuningkoek opgeberg.
Keelholte-kliere
[wysig | wysig bron]
Hierdie kliere skei 'n vloeistof af wat die by opbring om die larwes te voed. Die larwes wat bestem is om koninginbye te word, ontvang meer van hierdie vloeistof as die ander.
Asemhalingsopeninge
[wysig | wysig bron]Bye haal nie deur hul mond asem nie, maar deur klein openinge aan die kante van die liggaam en die borsharnas wat asemhalingsopeninge genoem word.
Die dorsale slagaar
[wysig | wysig bron]Bye se bloed is nie rooi soos die mens s’n nie, maar kleurloos. Die dorsale slagaar dien as kanaal waarlangs die bloed loop. Dit het geen ingewikkelde vertakkings soos by die mens nie.
Die tong
[wysig | wysig bron]Die tong van die by het 'n trogagtige vorm met 'n harige "kussinkie" aan die punt waarmee vloeistowwe opgesuig word.
Die agterlyf
[wysig | wysig bron]In hierdie deel is die spysverteringsorgane en die organe vir voortplanting, asemhaling en bloed- en lugomloop. Hierdie organe is almal verbind met buisies wat trageas genoem word. Deur die buisies word lug na die verskillende dele van die liggaam en ’n soort lugsak wat as die long dien, vervoer.
Die kake en hulpkake
[wysig | wysig bron]Hierdie liggaamsdele word gebruik om te kou; vir die "knie" van die was waarvan die heuningkoek gemaak word; om die blare van blomme oop te maak en by die nektar te kom; vir die skoonmaak van die nes en om vyande buite aksie te stel.
Die voelhorings
[wysig | wysig bron]Dit is uiters belangrike organe waarmee die by voel, ruik en afstande "mee".
Enkelvoudige oë
[wysig | wysig bron]Bo-op die by se kop is drie enkele oë, in driehoekvorm gerangskik. Die by gebruik hulle om na nabygeleë voorwerpe te kyk, asook wanneer dit skemer is.
Samegestelde oë
[wysig | wysig bron]Aan elke kant van die by se kop is 'n samegestelde oog. Hierdie oë is hard en bestaan uit talle afsonderlike klein ogies of fasette.
Die angel
[wysig | wysig bron]Dit is die by se wapen. Hiermee spuit die insek gif in die liggaam van sy vyande. Bysteke is normaalweg nie gevaarlik vir die mens nie, hoewel party mense allergies daarvoor is en van ’n enkele bysteek kan sterf. Wanneer ’n by ’n mens steek, bly die angel gewoonlik agter en die by gaan dood.
Stuifmeelbakkie en die borsel
[wysig | wysig bron]Die stuifmeelbakkie en die borsel is aan die derde of agterste paar pote van die by. Die stuifmeelbakkie is aan die skeenbeen geheg, en soos die naam aandui, word die stuifmeel wat die by versamel daarin opgeberg. Die borsel is aan die segment net onder die skeenbeen geheg en bestaan uit ontelbare klein haartjies wat almal afwaarts wys. Die by versamel die stuifmeel met die borsel en berg dit dan in die bakkie. Om dit te kan doen, kruis sy haar pote en skraap die stuifmeel van die een poot af in die stuifmeelbakkie van die ander poot.
Die opsuig-apparaat
[wysig | wysig bron]Dit bestaan uit ʼn lang tong wat soos ʼn trog lyk. Die kante van die tong kan teenmekaar gebuig word sodat dit ʼn buisie vorm. Aan die punt van die tong is ʼn klossie haartjies wat soos ʼn spons werk en die vloeistowwe waarvan die by leef, absorbeer. ʼn By kan net van vloeistowwe, bv. die nektar van plante, leef.
Waar kom byewas vandaan?
[wysig | wysig bron]Agt klein skyfies was kan gesien word. Die wasskyfies word in agt klein sakkies aan die buik van die insek gevorm. Die was syfer as ʼn vloeistof uit die waskliere en word gou hard wanneer dit aan lug blootgestel word. Met die pote word die wasskyfies dan van die buik verwyder. Daarna kou die by dit sodat dit met speeksel gemeng kan word. Sodra dit sag is, word dit gebruik om die heuningkoek te bou.
Die vlerke
[wysig | wysig bron]Bye het twee pare vlerke, waarvan die voorste paar groter as die agtervlerke is. Die vlerke is saamgestel uit ʼn vlies wat deur ʼn aantal vlerkare versterk is. Aan die voorkant van die agterste paar vlerke is klein hakies waardeur die voor-en agtervlerke gedurende die vlug aanmekaar geheg word om so een paar vlerke te vorm. Dit verhoog die doeltreffendheid van die vlug.
Hoe vind bye hul weg terug na die nes?
[wysig | wysig bron]Bye vlieg partykeer baie ver weg van hul nes en gedurende die vlug verander hulle dikwels van rigting. 'n Mens sou kon dink dat hulle hul rigting sou kwytraak, maar hulle het verskillende metodes waarvolgens hulle hul pad na die nes terugvind. Die bye herken plante en bome naby die nes; as die nes tydens hul afwesigheid verskuif word, sal hulle terugkeer na die plek waar die nes gestaan het.
Die bye gebruik ook die son om hul rigting te bepaal, en hul saamgestelde oë is ook gevoelig vir die rigting van sogenaamde gepolariseerde lig, wat uit bepaalde rigtings uit die lug kom selfs wanneer die son agter die wolke is. Die mens se oë kan nie gepolariseerde lig van gewone lig onderskei nie, maar proewe het getoon dat baie insekte hiertoe in staat is en hierdie vermoë gebruik om hul rigting te bepaal.
'n Metode van uitkenning
[wysig | wysig bron]Bye het spesiale kliere aan die punt van hul agterlywe waarin sekere geurmiddels afgeskei word. 'n Mens kan nie hierdie geure waarneem nie, maar bye kan wel en dit dien as uitkenningsmiddel onder bye van dieselfde familie. Wanneer jong bye vir die eerste keer uit die nes gaan om nektar te gaan soek, staan die ouer bye in 'n ry op die drumpel van die nes, en terwyl hulle met hul vlerke gons, draai hulle hul agterlywe opwaarts en skei die reukmiddel af. Hierdie geur hang in die lug en dien as 'n gids vir die jong bye wanneer hul na die nes terugkeer.
Die lewe van 'n werkerby
[wysig | wysig bron]Dit is die eiertjie wat deur die koninginby gelê word. Om uit te broei, moet die eiers op 'n temperatuur van sowat 32˚ C gehou word. Hierdie temperatuur word gehandhaaf deur die liggaamswarmte van die jong bye en die waterdraers (die mannetjies), wat op en af teen die heuningkoek loop. Drie dae nadat die eier gelê is, broei 'n larwe uit. Hierdie larwe is wit, sonder pote of vlerke. Die larwe word gevoed met 'n uiters voedsame stof wat deur die werkerbye verskaf word.
Die larwe groei so vinnig dat dit sy massa in 'n halfdag verdubbel. Die kos bestaan uit 'n soort melk wat deur die keelholtekliere van die werkers afgeskei word. Na drie dae kry die larwes kos wat bestaan uit 'n mengsel van nektar en stuifmeel. Die jong werkerbye verteer die mengsel halfpad voordat dit aan die larwes gevoer word. Op die negende dag ontwikkel die larwe tot 'n papie en die selletjie waarin dit lê, word met 'n dekseltjie van poreuse was afgesluit.
Drie weke nadat die eier gelê is, ontwikkel die papie tot 'n volmaakte by, kompleet met pote en vlerke. Dit kruip uit die sel en begin kort daarna werk. Die eerste nege dae van haar lewe bly die by tuis en werk in die nes. Gedurende die eerste drie dae maak die by die selle skoon sodat die koningin weer eiers daarin kan lê. Gedurende die volgende drie dae help die jong by om die ouer larwes met die mengsel van nektar en stuifmeel te voed en in die laaste drie voed hulle die jonger larwes met die stof wat in die keelholte-kliere afgeskei word.
Tussen die tiende en die twintigste dag verrig die by verskillende take. Sy berg die stuifmeel wat ander bye na die nes bring, in spesiale selle op; sy help om die heuningkoeke te maak (dit is in hierdie periode dat was in die kliere onder die buik afgeskei word); sy doen haar eerste toets- of oriënteringvlugte; en sy staan wag by die ingang van die nes. Van die een-en-twintigste dag tot haar dood werk die by buite. Sy versamel stuifmeel en nektar om die inwoners van die nes te voed.
Die bye werk hulle letterlik dood. Na sowat vyf weke is die by so uitgeput dat sy op 'n goeie dag te moeg is om weer die nes te haal en dan sommer op 'n blom of in die veld inmekaarsak en doodgaan. Hoewel die aantal dae wat aan elke taak bestee word, kan verskil, is die volgorde altyd dieselfde.
Heuningbye van Suid-Afrika
[wysig | wysig bron]Suid-Afrika is die tuiste van twee subspesies heuningbye, wat inheems aan die land is: Apis mellifera scutellata (Afrika-heuningby) en Apis mellifera capensis (Kaapse heuningby).[3]
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Beukes, Vierentia: The bee in Nature, 1. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 15, nr. 2, Desember 1965
- Beukes, Vierentia: The bee in Nature, 2. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 15, nr. 3, Maart 1966
- Moore, Dinty: The bee through the Ages, 1. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 15, nr. 2, Desember 1965
- Moore, Dinty: The bee through the Ages, 2. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 15, nr. 3, Maart 1966
- Kennis, 1980, ISBN 0-7981-0824-X, volume 2, bl. 297
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Danforth, B. N.; Sipes, S.; Fang, J.; Brady, S. G. (Oktober 2006). "The history of early bee diversification based on five genes plus morphology". PNAS. 103 (41): 15118–15123. Bibcode:2006PNAS..10315118D. doi:10.1073/pnas.0604033103. PMC 1586180. PMID 17015826.
- ↑ Michener, Charles D. (2000). The Bees of the World. Johns Hopkins University Press. pp. 19–25. ISBN 0-8018--6133-0.
- ↑ "Honeybees of South Africa". SABIO (in Engels). 1 Januarie 2010. Besoek op 1 Junie 2022.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron] |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Wespe. |
Wikispecies het meer inligting verwant aan By- (en) "Wasp". Encyclopædia Britannica. Besoek op 15 Oktober 2019.
