Cradock-4

Die Cradock-4 verwys na die groep van vier anti-apartheidsaktiviste wat in Junie 1985 deur die Suid-Afrikaanse Veiligheidspolisie ontvoer, gemartel en vermoor is. Die naam verwys na Cradock, 'n dorp in die Oos-Kaap, Suid-Afrika, waarvan al vier oorledenes afkomstig was. Twee aparte ondersoeke na die gebeure is geloods, en alhoewel die veiligheidsmagte skuldig bevind is ná die tweede ondersoek, is geen individue verantwoordelik gehou vir die slagting nie.

Op 27 Junie 1985, is Matthew Goniwe, Fort Calata, Sparrow Mkonto en Sicelo Mhlauli deur veiligheidspolisie voorgekeer net buite Port Elizabeth, waar hulle onderweg was terug van 'n vergadering van die United Democratic Front (UDF). Die vier mans was klaarblyklik op die veiligheidspolisie se geheime lys van persone wat ondersoek is vir deelname aan anti-apartheidsveldtogte in die Cradock-omgewing. Die polisie het die vier ondervra, gemartel en vermoor, waarna hul liggame aan die brand gesteek is.[1]

Agtergrond

[wysig | wysig bron]

Verskeie gebeure oor etlike jare het gelei tot die Cradock-4-voorval.

1983

[wysig | wysig bron]

In 1983 is die Cradock-jeugvereniging (CRADOYA) gestig, met Goniwe as voorsitter en Calata as sektretaris. Die burgerorganisasie het hom beywer om die hoë huur, soos voorgestel deur die Oos-Kaapse administrasie, teen te staan. In Mei 1983 roep Goniwe 'n munisipale vergadering byeen om te beplan hoe die gemeenskap die hoë huur teen te werk. Die resultaat was die stigting van die Cradock-inwonersvereniging, bekend onder die Engelse akroniem CRADORA (Cradock Residents’ Association). As gevolg van druk deur die vereniging teen die huurstelsel, is die huur verlaag. Ná die stigting van die UDF op 20 Augustus 1983 word CRADORA by die vereniging gaffilieer.[2]

Om sy invloed te beperk, word Goniwe op 18 Oktober 1983 deur die Departement van Onderwys, in opdrag van die veiligheidspolisie, die pos van skoolhoof in Graaff-Reinet aangebied, wat hy van die hand wys. Goniwe doen aansoek om eerder 'n gewone onderwyser in Cradock te bly, maar die versoek word deur die departement teengestaan. In 'n verdere instruksie op 29 November 1983 deur die Departement van Onderwys word Goniwe ingelig oor sy verwagte verplasing met ingang 1 Januarie 1984. Met die steun van CRADOYA wys Goniwe dit van die hand, en nadat hy nie opdaag vir diensneming soos per instruksie nie, word hy deur die departement in kennis gestel dat hy uit diens ontslaan is met ingang 27 Januarie 1984.

1984

[wysig | wysig bron]

Die gemeenskap het op 3 Februarie 1984 ter ondersteuning van Goniwe met 'n skoolboikot in Cradock begin, wat na die omliggende gebiede uitgebrei het en uiteindelik 15 maande geduur het.[2] Op 6 Maart 1984 is Goniwe aangestel as landelike organiseerder van die UDF. Goniwe en Calata se politieke verhoudinge lei daartoe dat die veiligheidspolisie, onder leiding van die nuutverplaaste majoor Eric Winter, drastieser stappe neem om op hul bedrywighede te spioeneer. Die stappe sluit in dat sy foonoproepe gemonitor word asook dat 'n sogenaamde tamatie, 'n elektroniese inluisterapparaat, alreeds in Februarie 1984 aangevra en goedgekeur is deur die Suid-Afrikaanse Polisie, en in Goniwe se huis te Quinastraat 44, Cradock, geplant is.[3]

Op 23 Maart 1984 is alle vergaderings van beide die CRADORA en CRADOYA verban, wat tot onrus in die gebied gelei het. Alhowel die onluste onderdruk is, het die destydse Minister van Finansies, Barend du Plessis, tydens 'n sitting van die Staatsveiligheidsraad voorgestel dat Goniwe en Calata “verwyder” word.[4] Op 30 Maart 1984 word Goniwe, Calata en Mbulelo Goniwe ('n neef van Goniwe), gearresteer kragtens artikel 28 van die Veiligheidswet. Madoda Jacobs, 'n hoofseun van die Lingelihle High School en stigter van die Lingelehle-studente-organisasie, asook 'n leier in beide COSAS en CRADOYA, is alreeds twee dae tevore in hegtenis geneem.[5] 31 Maart 1984 kondig die destydse Minister van Wet en Orde, Louis le Grange, aan dat alle vergaderings vir 'n periode van drie maande verban word.[4] Dit lei tot verdere spanning en onluste in die Lingelihle-woonbuurt, wat daartoe lei dat die Suid-Afrikaanse Polisie en die Suid-Afrikaanse Weermag op 27 Mei 1984 intree en die woonbuurt afsluit.[4]

Ter herdenking van die Soweto-opstand, wat in 1976 plaasgevind het, word 'n beroep op die gemeenskap gedoen om alle besighede wat deur wit mense besit word, te boikot. Tydens die voorval is meer as 200 persone aangekla van onder meer brandstigting, skade aan sakepersele en die bywoning van onwettige byeenkomste. In Augustus van 1984 word 'n sewedaagse boikot suksesvol gereël teen die aanhouding van die leiers. Op 10 Okotber 1984 word die aangehoudenes vrygelaat.[2] In Desember 1984 doen Goniwe 'n beroep op die gemeenskap om die boikot op aankope by besighede van wit mense voort te sit, wat lei tot die sogenaamde “Swart Kersfees”.[6] Op 17 Desember 1984 versoek CRADORA, onder leiding van Goniwe, dat die Lingelihle-dorpsraadlede bedank.[5]

1985

[wysig | wysig bron]

Op 4 Januarie 1985 bedank die lede van die Lingelihle-dorpsraad as gevolg van intimidasie deur CRADORA. In dié tyd is daar ook samesprekings tussen Goniwe en Dane O’Grady, die derde sekretaris van die Amerikaanse Ambassade, waartydens die skoolboikot bespreek is.[5] Intussen het CRADORA verskeie vergaderings belê met die streeksbestuurder van die Departement van Onderwys en Opleiding, Giinther Merbold, met die doel dat Goniwe in sy pos herstel word. Alhoewel die saak as afgehandel en gesluit beskou was, is dit weer geopen en is daar as deel van die bespreking met Goniwe ooreengekom om 'n spesiale vergadering aan te vra sodat Goniwe die gemeenskap kan toespreek met die oog op die terugkeer van skoliere na skole, dus die afskaffing van die skoolboikot ná vyftien maande.[6]

Goniwe se politieke invloed het toegeneem en aanleiding gegee tot die sogenaamde “G-Plan” oftewel “Goniwe se plan”. Die plan het ingelsuit die vorming van straatkomitees waar die 17 000 inwoners van die gemeenskap verdeel is in sewe sones. Veertig aktiviste is afgevaardig om in elk van die sones vergaderings te hou waartydens beamptes verkies is. Die plan is deur die UDF as 'n bloudruk beskou en in ander streke toegepas.[2] In Junie 1985 het die ondersoek na die politieke bedrywighede van Goniwe, Mbulelo Goniwe, Calata en Jacobs verskerp. Mbulelo het bevestig dat die vier in dié tyd deur die staat geteiken is.[7]

Sluipaanval

[wysig | wysig bron]

Op 27 Junie 1985 vertrek Matthew Goniwe, Fort Calata, Sparrow Mkonto en Sicelo Mhlauli na Port Elizabeth om 'n UDF-vergadering by te woon. Hulle voertuig is deur polisie by Kookhuis opgemerk.[2] Ná hul bywoning van die vergadering het die vier besluit om eerder terug te ry Cradock toe as om in Port Elizabeth oor te bly. Die veiligheidspolisie het net buite Port Elizabeth die motor in 'n padblokkade voorgekeer. Die Cradock-4 is ontvoer, vasgebind, gemartel en met messe doodgesteek, waarna hul lyke aan die brand gesteek is.[8]

Begrafnis van die Cradock-4

Begrafnis

[wysig | wysig bron]

Op 20 Julie 1985 is 'n begrafnis vir Goniwe, Calata, Mhlauli en Mkonto op Cradock gehou. Die massabegrafnis is deur duisende mense bygewoon en verskeie toesprake is gehou, onder andere deur Beyers Naudé, Allan Boesak, Molly Blackburn en Steve Tshwete. 'n Boodskap deur die president van die ANC, Oliver Tambo, is ook voorgelees.[9][10][4]Op dieselfde dag het president P.W. Botha 'n nasionale noodtoestand afgekondig.[8]

Ondersoeke

[wysig | wysig bron]

Alhoewel die Suid-Afrikaanse regering enige betrokkenheid by die dood van die Cradock-4 ontken het, is daar wel 'n ondersoek geloods nadat 'n anonieme afskrif van geheime staatsdokumente aan die destydse Transkeise Minister van Verdediging, generaal-majoor Bantu Holomisa, gestuur is, wat dit weer op sy beurt aan die Transkeise Direkteur van Militêre Intelligensie gestuur het. Die dokumente het aangedui hoe daar deur die Suid-Afrikaanse regering ooreengekom is om Matthew Goniwe, Mbulelo Goniwe en Fort Calata te "verwyder".[1]

Ondersoek No. 626/87

[wysig | wysig bron]

Die eerste ondersoek na die sterftes van die Cradock-4, is ingevolge die Wet op Nadoodse Ondersoeke, Wet No. 58 van 1959, in 1987 onder leiding van landdros E de Beer geloods. Ingevolge die wet was daar vier afsonderlike ondersoeke, maar omdat die ondersoeke byna dieselfde was, is dit onder een ondersoeknommer hanteer.[11]

  • Matthews Goniwe – Ondersoek No. 626/87
  • Sicelo Mhlauli – Ondersoek No. 627/87
  • Sparrow Mkonto – Ondersoek No. 628/87
  • Fort Calata – Ondersoek No. 629/87

Op 22 Februarie 1989 bevind die magistraat dat die Cradock-4 deur “onbekende persone” vermoor is.[11][4]

Zietsman-ondersoek

[wysig | wysig bron]

'n Tweede ondersoek, onder leiding van regter Neville Zietsman, het op 29 Maart 1993 begin nadat die destydse President van die Republiek van Suid-Afrika, FW de Klerk, die ondersoek aangevra het as gevolg van 'n berig op 22 Mei 1992 deur die koerant New Nation. Die ondersoek het bevind dat die Suid-Afrikaanse veiligheidsmagte wel verantwoordelik was vir die moord op die Cradock-4, maar dat geen individuele persone verantwoordelik gehou word nie.[4]

Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK)

[wysig | wysig bron]

Tydens 'n sitting van die Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK) in Desember 1999 is amnestie geweier aan ses veiligheidspolisielede wat betrokke was by die moorde. Die ses was: die voormalige veiligheidstakhoof kolonel Harold Snyman, Eric Alexander Taylor, Gerhardus Johannes Lotz (wat in 2016 selfmoord gepleeg het),[12] Nicolaas Janse van Rensburg, Johan van Zyl en Hermanus Barend du Plessis. Amnestie is vir al ses geweier.[13]

Ontwikkeling in 2020

[wysig | wysig bron]

Die Menseregtekommissie het in 2020 die Nasionale Vervolgingsgesag (NVG) versoek om diegene wat vir die moorde verantwoordelik was, strafregtelik te vervolg. Daar is beweer dat die betrokke dossier weggeraak het uit die kantore van die NVG, en dat geen ondersoek geloods is om te bevestig hoe die dossier verdwyn het nie.[14]

Gedenking

[wysig | wysig bron]

In 2007 onthul die Adjunkminister van Omgewingsake en Toerisme, Rejoice Mabudafhasi, die Cradock-4-tuin van Herinnering, geleë langs die N10-hoofweg tussen Bedford en Cradock.[15]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 "Unveiling the mystery of the Cradock Four: 25 years later". South African History Archives. Besoek op 5 Oktober 2017.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 "Matthew Goniwe". South African History Online. Besoek op 5 Oktober 2017.
  3. ↑ Suid-Afrikaanse Polisie (22 Februarie 1984). Aansoek vir tamatie (Report). Goniwe Inquest Part G: Exhibits. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 "Fort Calata". South African History Online. Besoek op 5 Oktober 2017.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Marias, G.B. (3 Februarie 1985). Onrussituasie in Lingelihle swart woonbuurt te Cradock (Report). Goniwe Inquest Part G: Exhibits. 
  6. ↑ 6,0 6,1 "The Biography of Matthew Goniwe". The Cradock Four. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 September 2019. Besoek op 5 Oktober 2017.
  7. ↑ Mbabela, Zandile (23 April 2016). "Story behind Cradock Four picture". HeraldLIVE. Besoek op 11 Oktober 2017.
  8. ↑ 8,0 8,1 "The Cradock Four". HeraldLIVE. Besoek op 23 November 2020.
  9. ↑ "Ten years on, who killed Matthew Goniwe". Mail & Guardian. Mail & Guardian Online. 2 Junie 1995. Besoek op 25 Januarie 2018.
  10. ↑ "Biographies of the Calata family". Rhodes University. Besoek op 28 Februarie 2018.
  11. ↑ 11,0 11,1 Sjabloon:Cite court
  12. ↑ "Cop who killed Cradock 4 commits suicide". Rand Daily Mail. 26 Maart 2016. Besoek op 23 November 2020.
  13. ↑ "No amnesty for killers of Cradock Four". Independent News Online. 14 Desember 1999. Besoek op 5 Oktober 2017.
  14. ↑ "Matthew Goniwe". South African History Online. Besoek op 5 Oktober 2017.
  15. ↑ Foundation for Human Rights (2020). "Cradock 4: Cradock 4 families, tired of delaying tactics, demand that the NPA decide whether to prosecute or not". Latest News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Augustus 2020. Besoek op 23 November 2020.

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]