Dame (skaak)

Dame in die standaard Staunton-ontwerp

Die dame (♕,♛) is die kragtigste stuk in skaak. Elke speler begin die spel met een dame wat in die middel van die eerste ry langs hulle konings geplaas word. Die wit dame begin op 'n wit blokkie en die swart dame op 'n swart blokkie. In algebraïese notasie begin die wit dame op die d1-blokkie en die swart dame op die d8-blokkie.

In die spel sjatrandj, 'n voorganger van skaak, was die dame 'n betreklik swak stuk wat bekendgestaan het as 'n fers of vizier. Die stuk kon slegs een blokkie op 'n slag in 'n diagonale rigting skuif. Die moderne dame se skuifpatroon het in Europa in die 15de eeu ontwikkel en het 'n dramatiese effek op die spel gehad.

Die stuk staan argaïes as die minister bekend. In Engels staan dit as die Queen (koningin) bekend en in Pools staan dit as die Hetman bekend – die naam van 'n belangrike historiese militêr-politiese figuur. In Russies het dit die Persiese naam ferz behou.

Geskiedenis en etimologie

Verskillende teorieë bestaan oor die ontwikkeling van die naam dame vir die skaakkoningin. Skaakhistorici neem gewoonlik aan dat die moderne skaakspel in Spanje uit sy Middeleeuse voorgangers ontwikkel het en dat die naam dame dan ook in Frans van die Spaanse dama, wat "aansienlike vrou" beteken en die aanspreektitel van die Spaanse koningin is, afkomstig is, vanwaar dit in Duits, Nederlands en later Afrikaans opgeneem is. Volgens hierdie teorie is die naam van dambord (Frans: jeu de dames letterlik spel van die dames) dan afkomstig van die naam dame vir die skaakkoningin. Volgens 'n alternatiewe teorie is die naam dame in skaak weer afkomstig van dambord. Volgens die teorie kom dit van Frans dam wat beteken "promovering op die dam- en skaakbord", van Frans dame en Spaans dama, waar dame dan dui op 'n gepromoveerde skaakpion.^[1]

In Skaak se direkte voorganger, sjatrandj, is die aanvangsposisie naas die koning deur die Fers (raadsheer; ook gespel ferz; Arabies firz, uit Persies فرزين farzīn ; ook genoem Wazīr) ingeneem wat presies een skuif diagonaal kon maak en dus 'n redelik swak stuk lewer. Tot vandag toe is die woord vir dame ферзь (ferz) in Russies, vezér in Hongaars en "vazīr" in Persies. Dit het in Europa die nuwe meer kragtige skuifmoontlikhede bekom. In ongeveer 1300 is die stuk se skuiwe aangepas om dit toe te laat om twee blokkies diagonaal te mag spring wat ooreengekom het met die beweging van die loper op daardie stadium. Vir 'n ruk kon dit selfs eenkeer tydens die spel soos 'n ruiter spring, amper soos rokering wat slegs een keer per spel kan gebeur. Die reël is tot die 18de eeu in Turkye en Rusland gebruik. In die 15de eeu het die dame haar moderne vorm aangeneem waarvolgens dit die bewegings van die loper en toring gekombineer het.^[2] Volgens sommige vakkundiges kom die ontwikkeling van die kragtiger skuiwe en die oorgang van die Fers en die Dame of koningin ooreen met die opkoms van vroulike mag in Middeleeuse Europa.^[3]

Beweging

Aanvangsposisies van die dames

Die moontlike skuiwe van die dame

Die dame kan enige aantal onbesette blokke ver in 'n reguitlyn vertikaal, horisontaal of diagonaal beweeg en kombineer aldus die skuifmoontlikhede van die toring en loper. Die dame buit deur na die posisie te beweeg waarop die teenstander se stuk staan.

Rol en waarde

Stukwaarde

Gewoonlik is die dame effens kragtiger as 'n toring en loper te same maar effens minder kragtig as twee torings. Dit is byna altyd nadelig om die dame vir 'n ander stuk te ruil.

Die dame is om twee redes kragtiger as die loper en toring tesame, al dek hulle dieselfde aantal blokkies. Eerstens is die dame meer mobiel as die toring en loper aangesien die krag van die dame in een skuif verplaas kan word terwyl dit vir die ander stukke twee skuiwe sou neem. Tweedens word die dame nie beperk deur die loper se onvermoë om blokkies van die teenoorgestelde kleur te dek nie. 'n Voordeel waaroor die toring en loper beskik is dat hulle 'n blokkie twee keer kan aanval of verdedig terwyl die dame dit net een keer kan doen, maar dit tel minder as die voordele wat die dame bo die twee stukke het.^[4]

Tradisioneel word 'n relatiewe waarde van nege punte aan die dame toegeken, dus nege keer so sterk as 'n pion. Dit hang egter af van die situasie. Die dame is die kragtigste wanneer die bord oop is, wanneer die koning nie goed beskermd is nie, of as daar los (i.e. onverdedigde) stukke aan die teenstander se kant is. Weens haar lang reikwydte en vermoë om in meer as een rigting te beweeg is die dame goed toegerus om vurkaanvalle uit te voer. In vergelyking met ander stukke (i.e. torings en lopers) is die dame minder ingeperk en kragtiger in geslote situasies.

Strategie

Beginners ontwikkel dikwels hulle dame so vroeg moontlik met die hoop om die teenstander se posisie te verwoes en om moontlik vroeg in die spel 'n skaakmat te bewerkstellig soos in herdersmat matte. Die strategie is egter nadelig teen gevorderde spelers. Met geen ander stukke wat ontwikkel word nie kan 'n aanval deur die dame maklik afgeweer word. Verder kan die verdediger tyd en ruimte wen deur die dame te dwing om terug te val soos hy sy stukke ontwikkel. Nogtans word die Skandinawiese verdediging wat in die hooflyn dameskuiwe deur Swart in die tweede en derde skuif vertoon as grondige ontwikkeling beskou en is dit al op kampioenskapvlak gespeel. Selfs die Parhamaanval (1.e4 e5 2.Dh5!?), wat normaalweg as 'n skaakopening vir beginners beskou word is al per geleentheid deur die Amerikaanse grootmeester Hikaru Nakamura gespeel.

Ruil van dames dui dikwels die begin van die eindspel aan. Die Dame-en-pioneindspel kom egter soms voor. Weens die veelvuldige moontlike skuiwe deur die dame en die moontlikheid van ewigdurende skaak is dame-eindspelle berug daarvoor om moeilik wenbaar te wees. Eindspel hang dikwels af van pogings om pionne tot dames te promoveer.

Verwysings

1. Middeleeus Damspel, volgens de oude en volgense een nieuwe visie deur Arie van der Stoep, in Spelen in de Middeleeuwen: over schaken, dammen, dobbelen en kaarten, deur W.S. van Egmond, Marco Mostert, Uitgegee deur Uitgeverij Verloren, 2001 ISBN 906550642X, 9789065506429, 208 bladsye
2. Davidson, Henry (1981), A Short History of Chess (1949), McKay, ISBN 0-679-14550-8 
3. Marilyn Yalom, Birth of the Chess Queen, aangehaal in 'Birth of the Chess Queen': Power Play, New York Times, 23 Mei 2004
4. Larsen, Bent (1975). Lærebok i sjakk.