Deiksis

persoonsdeiksis, plekdeiksis en tyddeiksis

In linguistiek verwys deiksis (/ˈdeɪksᵻs/)^[1] na woorde en frases, soos "my" of "hier", wat nie sonder bykomende kontekstuele inligting ten volle verstaan kan word nie – in hierdie geval, is dit die spreker se identiteit ("my"), en die spreker se ligging ("hier"). Woorde is deikties as hulle 'n spesifieke semantiese betekenis het, maar as hulle aanwysende betekenis afhangende van tyd en/of plek verskil. Woorde of frases wat kontekstuele inligting vereis om betekenis oor te dra –byvoorbeeld voornaamwoorde – is deikties.

Die term se oorsprong is antieke Grieks: deixis beteken "tentoonstelling, demonstrasie of verwysing", en die betekenis verwysingspunt is in kontemporêre linguistiek is by Chrysippus oorgeneem.^[2]

Tipes deiksis

Tradisionele kategorieë

Die mees algemene kategorieë van kontekstuele inligting waarna deiktiese woorde verwys, is persoon, plek en tyd – wat Fillmore die "groot gegrammatikaliseerde tipes" deiksis noem.^[3]

Persoon

Persoonsdeiksis is gemoeid met die grammatikale persone wat by 'n uiting betrokke is, (1) diegene direk betrokke (bv. die spreker, die aangespreekte), (2) diegene wat nie direk betrokke is nie (bv. hoorders—dié wat die uiting hoor, maar wat nie direk aangespreek word nie), en (3) diegene wat in die uiting gemeld word.^[4] In Afrikaans word die betrokkenes gewoonlik deur voornaamwoorde onderskei. Die volgende is voorbeelde daarvan. (Die persoondeiktiese terme is in skuinsdruk en sal deurgaans in die artikel so aangetoon word.)

Ek gaan vanaand fliek.

Wil jy saamgaan?

Hulle het my probeer seermaak, maar sy het my te hulp gesnel.

In tale (soos Afrikaans) met geslagtelike voornaamwoorde, word die derdepersoon-manlike voornaamwoord as verstekvorm gebruik wanneer “dit” nie gepas is nie, maar die geslag van die voorafgaande term nie bekend of toepaslik is nie.

Byvoorbeeld:

Elkeen moet sy werk doen.

Plek

Plekdeiksis, ook bekend as ruimtelike deiksis, is gemoeid met die ruimtelike liggings wat op die uitlating betrekking het. Net soos persoonsdeiksis, kan die plek dié van die spreker en aangespreekte wees, of dié van die persone of objekte waarna daar verwys word. Die mees algemene Afrikaanse voorbeelde is die bywoorde “hier” en “daar” en die aanwysende voornaamwoorde "hierdie” en “daardie”, alhoewel dit glad nie die enigste deiktiese woorde is nie.

'n Paar voorbeelde:

Ek geniet dit om in hierdie stad te woon.

Ons sal die standbeeld hier plaas.

Sy het daar gesit.

Tensy anders aangedui, het plekdeiktiese terme gewoonlik betrekking op die ligging van die spreker, soos in

Die winkel is oorkant die straat,

wanneer “oorkant die straat” beteken “aan die oorkant van die straat waar ek nou is.” Alhoewel "hier" en "daar" dikwels gebruik word om na liggings naby aan en ver van die spreker te verwys, kan "hier" ook na die ligging van die aangespreekte verwys indien hy of sy nie op dieselfde plek as die spreker is nie. Met ander woorde, alhoewel

 Dit is lekker hier; dit is te warm daar,

'n voorbeeld van die eerste gebruik is, is

Hoe is die weer daar by jou?

'n voorbeeld van laasgenoemde.

• Deiktiese projeksie: In sommige kontekste word ruimtelike deiksis eerder metafories as fisies gebruik. In sulke gevalle praat die spreker nie as die deiktiese middelpunt nie. Byvoorbeeld:

Ek kom nou huis toe.

Alhoewel ’n mens sou verstaan dat die spreker na sy huis toe gaan, is dit heeltemal normaal dat iemand sy fisiese teenwoordigheid na sy huis verplaas. Hier is nog ’n algemene voorbeeld"

Ek is nie hier nie, laat asseblief 'n boodskap.

Ten spyte van 'n antwoordmasjien se gebruik die telefoon te "antwoord" wanneer niemand tuis is nie, is hier in hierdie geval semanties teenstrydig met ’n persoon se teenwoordigheid. Dit word nietemin deur die meeste mense as normaal beskou aangesien sprekers hulleself moet projekteer asof hulle die telefoon beantwoord terwyl hulle in werklikheid nie fisies daar is nie.

Tyd

Tyddeiksis is gemoeid met die verskeie tye wat by ’n uiting betrokke is of waarna verwys word. Dit sluit bywoorde in soos “nou”, “dan”, “binnekort” ensovoorts, en ook verskillende tye. ’n Goeie voorbeeld is die woord môre wat op die daaropvolgende dag ná elke dag dui. Die “môre” van ’n dag verlede jaar is nie dieselfde dag as die “môre” van volgende week nie. Bywoorde van tyd kan betrekking hê op die tyd wanneer die uiting gemaak word (wat Fillmore die “enkoderingstyd”, of ET, noem) of wanneer die uiting gehoor word (Fillmore se “dekoderingstyd”, of DT). Alhoewel dit dikwels dieselfde tyd is, kan dit verskil, soos in die geval van ’n vooraf opgeneemde uitsending of korrespondensie. As iemand byvoorbeeld skryf:

Dit reën nou, maar ek hoop die son skyn wanneer jy hierdie brief lees,

sal die ET en DT verskillend wees; die eerste deiktiese term sal na die ET verwys, en laasgenoemde na die DT.

Ander kategorieë

Alhoewel die tradisionele kategorieë van deiksis dalk die ooglopendste is, is daar ander soorte deiksis wat ook algemeen in taalgebruik voorkom. Hierdie kategorieë van deiksis is vir die eerste keer deur Fillmore en Lyons bespreek.

Diskoers

Diskoersdeiksis, ook bekend as teksdeiksis, verwys na die gebruik van uitdrukkings binne 'n uitlating wat na gedeeltes van die diskoers verwys wat die uitlating bevat — insluitend die uitlating self. In

Dit (soos in "hierdie") is 'n wonderlike storie.

verwys "dit" byvoorbeeld na 'n daaropvolgende gedeelte van die diskoers, en in

Dit (soos in "daardie") was 'n ongelooflike verhaal.

verwys "dit" na 'n vorige gedeelte van die diskoers.

Daar moet 'n onderskeid tussen diskoersdeiksis en anaforiese woordgebruik getref word. Anafore kom voor wanneer 'n uitdrukking na dieselfde referent as 'n vorige term verwys, soos in

Matthew is 'n ongelooflike atleet; hy het eerste in die wedloop gekom.

Lyons wys daarop dat 'n uitdrukking tegelykertyd deikties en anafories kan wees. In sy voorbeeld

Ek is in Londen gebore en ek het my hele lewe hier/daar gewoon,

funksioneer "hier" of "daar" anafories in hulle verwysing na Londen, en deikties in die sin dat die keuse tussen "hier" of "daar" 'n aanduiding van die spreker se huidige ligging is (in Londen of nie).

As praktykreël word die twee verskynsels soos volg onderskei: wanneer 'n uitdrukking na 'n ander linguistiese uitdrukking of 'n gedeelte van die diskoers verwys, is dit diskoersdeikties. Wanneer die uitdrukking na dieselfde item as 'n vorige linguistiese uitdrukking verwys, is dit anafories.

Sosiaal

Sosiale deiksis het betrekking op die sosiale inligting wat binne verskeie uitdrukkings geënkodeer is, byvoorbeeld relatiewe sosiale status en familiariteit. Twee vername vorms is die sogenaamde T-V-onderskeidings en beleefdheidstitels.

T–V onderskeiding

T–V onderskeidings, afgelei van die Latynse "tu" en "vos" (enkelvoudige en meervoudige weergawes van "jy") verwys na die verskynsel wanneer 'n taal twee verskillende tweedepersoonsvoornaamwoorde het. Die afwisselende gebruik van hierdie voornaamwoorde dui op formaliteit, familiariteit, en/of samehorigheid onder die deelnemers. Die T-vorm sal dus gebruik word wanneer daar met 'n vriend of sosiale gelyk gepraat word, terwyl die V-vorm gebruik sal word wanneer daar met 'n vreemdeling of sosiale meerdere gepraat word. Hierdie verskynsel is algemeen in Europese tale.^[5]

Beleefdheidstitels

Beleefdheidstitels is 'n veel meer komplekse vorm van sosiale deiksis as T-V-onderskeidings. Dit kan woorde behels wat met verskillende morfeme aangedui word of deur amper heeltemal verskillende woordeskatte gekenmerk word.

Deiktiese sentrum

'n Deiktiese sentrum, ook bekend as 'n origo, is 'n stel teoretiese punte waarin 'n deiktiese uitdrukking "geanker" is. Aangesien deiktiese uitdrukkings dikwels egosentries is, bestaan die sentrum dikwels uit die spreker op die tyd en plek van die uiting, en daarbenewens die plek in die diskoers en relevante sosiale faktore. Deiktiese uitdrukkings kan egter ook op só 'n manier gebruik word dat die deiktiese sentrum na ander deelnemers oorgedra word, of na persone/plekke/ ens. wat in die narratief beskryf word. In die sin

Ek staan nou hier,

is die deiktiese sentrum byvoorbeeld eenvoudig die persoon op die tyd en plek van die uiting. Maar veronderstel twee mense, onderskeidelik in Londen en Kaapstad, praat oor die telefoon. Wanneer die Londenaar sê:

Ons gaan volgende week Kaapstad toe,

is Londen die deiktiese sentrum; maar wanneer hy sê:

Ons kom volgende week Kaapstad toe,

is Kaapstad die deiktiese sentrum. Wanneer ek 'n verhaal oor iemand anders vertel, sal die deiktiese sentrum waarskynlik na hulle verskuif. In die sin

Hy het tien meter na links gehardloop.

word daar aanvaar dat die persoon oor wie daar gepraat word, die sentrum is, en dat "na links" nie na die spreker se links verwys nie, maar na die objek van die verhaal se links, met ander woorde, die persoon na wie daar as "hy" verwys word net voordat hy tien meter gehardloop het.

Gebruike van deiksis

Daar kan tussen twee gebruike van deiksis onderskei word, naamlik simboliese en gebaarsdeiksis, sowel as niedeiktiese gebruike van dikwels deiktiese woorde. Gebaarsdeiksis verwys na deiktiese uitdrukkings waarvan die vertolking een of ander soort oudio-visuele inligting vereis. 'n Eenvoudige voorbeeld is wanneer daar na 'n voorwerp gewys word en die spreker daarna verwys as "hierdie" of "daardie". Die kategorie kan ook ander soorte inligting insluit, soos stemtoon, rigting waarin daar gekyk word, ens. Daarenteen vereis simboliese gebruik gewoonlik slegs basiese tydruimtelike kennis van die uitlating. Byvoorbeeld:

Ek het hierdie vinger gebreek,

vereis dat daar gesien word watter vinger opgehou word, terwyl

Ek is mal oor hierdie stad,

slegs kennis van die huidige ligging vereis.

In die volgende sin

Lank terug het ek hierdie ou geken...,

word "hierdie" niedeikties gebruik aangesien dit nie na enigiemand spesifiek verwys nie. Dit word eerder as 'n onbepaalde lidwoord gebruik, en kan net sowel met "'n" vervang word.

Aantekeninge

Verwysings

1. Oxford English Dictionary 3rd Ed. (2003)
2. S. E. M VIII.96; sien The Cambridge Companion to the Stoics, 2003, p. 89.
3. Fillmore, Charles J (1971) Lectures on Deixis.
4. Levinson, Stephen C. "Deixis" in Pragmatics. pp. 54–96.
5. Foley, William. 1997.