Fordisme

Die Model T-Ford, eerste model deur massaproduksie vervaardig (1928).

Werkers aan die produksielyn by Ford (1913)

Fordisme, so genoem na die motorvervaardiger Henry Ford, verwys na verskillende sosiale teorieë oor produksie en organisering van werk. In 'n breër sin verwys Fordisme na die verbruikersamelewing van die 20ste eeu.

Fordisme in die Verenigde State

Die Ford Motormaatskappy behaal merkwaardige sukses met die bekendstelling van die Model T, 'n kompakte motor vir 'n lae prys, wat dit moontlik gemaak het vir selfs sy eie werkers om so 'n motor te koop. Terselfdertyd het die onderneming 'n stelsel van standaardisering, sinchronisasie en spesialisasie in produksie bekendgestel, wat gewoonlik as die produksielyn beskryf word.

In die Verenigde State beteken Fordisme meestal die stelsel van massaproduksie en massaverbruik, wat kenmerkend is van die ekonomiese groei in die periode 1940-1970. Vanaf 1970 het die organisasie van die ondernemings 'n tweede transformasie ondergaan. Henry Ford was 'n gewilde simbool van die oorgang van die landbou-ekonomie na 'n industriële ekonomie. Ford was die kreatiewe krag agter die groei van die motorbedryf. By hom kom die gedagte om die vir die werkers te sorg, 'n familiementaliteit in die onderneming meegebring, wat vriendelik en streng kon wees. Rook is byvoorbeeld verbode of ontmoedig, selfs buite die werkplek.

Die kritiek is uitgespreek deur Aldous Huxley in sy boek Brave New World (1932) en Charlie Chaplin in sy film Modern Times (1936).

Fordisme in Europa

Volgens historikus Charles Maier, is die werklike Fordisme in Europa voorafgegaan deur Taylorisme. Dit was ook 'n teorie van werkdissipline en werkorganisasie, gebaseer op 'wetenskaplike' studie, hoofsaaklik in Duitsland en Italië tot die Eerste Wêreldoorlog. Die term wetenskaplike bestuur word ook gebruik. Na 1918 verskuif die Europese denke in die rigting van die nuwe Amerikaanse metodes wat tydens die Groot Depressie hul aantrekkingskrag tydelik laat afneem het, maar beslis 'n sterk aanvaarding gevind het na die Tweede Wêreldoorlog.

Fordisme in die Sowjetunie

Die beginsels van Taylorisme en Fordisme is vinnig in die 1920's-1930's aanvaar in die ontwikkeling van die nuwe Sowjet-industrie. Amerikaanse ingenieurs is gehuur om die nuwe industriële infrastruktuur uit te brei. Die sentrale beplanningskonsep, uitgebrei in die vyfjaarplanne, kan direk na Taylorisme teruggevoer word. Stalin noem "die kombinasie van Russiese revolusionêre ambisie en Amerikaanse doeltreffendheid" die wese van Leninisme. Later sou die Sowjetunie hierdie Amerikaanse invloed tot die minimum beperk en benadruk dat hulle hul mag op hul eie uitgebrei het.

Post-Fordisme

Die inligtingtegnologie-tydperk

Die periode na Fordisme word soms as post-Fordisme beskryf. Die Westerse lande het ontwikkel van vervaardiging en nywerheid na 'n diensekonomie. Benewens massaproduksie, het maatskappye weer begin soek na baie spesifieke goedere en dienste, bedoel vir spesifieke klante. Dit het meer kennis en meer buigsaamheid geverg, soos om "net betyds" (just-in-time) gedagte vir produksie en verspreiding. Die nuwe inligtingstegnologieë het dit moontlik gemaak.

Terselfdertyd het die ondernemingstruktuur begin verander. In plaas van 'n enkele onderneming wat die produksielyn van grondstof tot eindproduk beheer, word meer gespesialiseerde verskaffers geskep. Hierdie ondernemings vestig hulle dan saam in groepe (clusters), soos in Silicon Valley.

Outonome Marxisme

Antonio Negri

Die term word ook wyd gebruik deur Italiaanse outonome Marxisme deur denkers soos Paolo Virno en Antonio Negri. In hul terminologie is die oorgang na post-Fordisme dieselfde as die oorgang na "immateriële arbeid". Werk is nie meer 'n streng gedefinieerde verskynsel wat binne vaste werksure en volgens vaste prosedures plaasvind nie. Baie van die werk van vandag bestaan uit kreatiewe werk, soos bemarking, IT of ontwerp.

Die gevolg hiervan is dat werk nie meer oorweeg moet word in terme van die werktyd van 'n werker nie (soos Karl Marx gedoen het). Die 'fabriek' waarbinne werk gedoen word, het vandag in die hele samelewing versprei. Mario Tronti praat dus van die 'sosiale fabriek'. Byvoorbeeld, om met bemarkingstrategieë of nuwe ontwerpe vorendag te kom, is nie meer die produk van 'n vaste aantal ure nie, maar is die resultaat van 'n taamlike willekeurige benaderings. Hierdie inspirasie-oomblikke kom dikwels buite die tradisionele werkplek voor: mense kom aan tafel by 'n nuwe idee, tydens 'n bespreking met 'n vriend of in 'n kafee. In hierdie sin word die hele samelewing by die kollektiewe produksieproses ingesluit.

Hierdie Italiaanse Marxiste sien ook in hierdie veranderings nuwe metodes van weerstand teen die kapitalistiese samelewing. Noudat arbeid hoofsaaklik uit sulke kollektiewe produkte bestaan, kom die mag (potenza) van die 'menigte' ook na vore. In plaas daarvan om mense as 'n anonieme en chaotiese massa te beskou, moet hulle gesien word as 'n "menigte" of 'n versameling van "singulariteite." Dit is dus 'n versameling individue (hoewel hierdie term moontlik onvanpas is) wat samewerking onderhou sonder enige hiërargie en elkeen hul eie individualiteit, of eerder singulariteit behou. Bekende boeke wat hierdie idees uiteensit, is Empire (2000), Multitude (2004) en Commonwealth (2009), geskryf deur Negri en Michael Hardt.

Bibliografie

• Antonio, Robert J. and Bonanno, Alessandro. "A New Global Capitalism? From 'Americanism and Fordism' to 'Americanization-globalization.'" American Studies 2000 41(2–3): 33–77. 0026-3079.

• Banta, Martha. Taylored Lives: Narrative Production in the Age of Taylor, Veblen, and Ford. U. of Chicago Press, 1993. 431 pp.

• De Grazia, Victoria (2005), Irresistible Empire: America's Advance Through 20th-Century Europe, Cambridge: Belknap Press of Harvard University Press, ISBN 0-674-01672-6, https://archive.org/details/irresistibleempi00degr 

• Baca, George. "Legends of Fordism." Social Analysis Fall 2004: 171–180.

• Doray, Bernard (1988). From Taylorism to Fordism: A Rational Madness.

• Holden, Len. "Fording the Atlantic: Ford and Fordism in Europe" in Business History Volume 47, #1 January 2005 pp. 122–127.

• Hughes, Thomas P. (2004). American Genesis: A Century of Invention and Technological Enthusiasm 1870–1970. 2nd ed. The University of Chicago Press. [1]

• Jenson, Jane. "'Different' but Not 'Exceptional': Canada's Permeable Fordism," Canadian Review of Sociology and Anthropology, Vol. 26, 1989

• Koch, Max. (2006). Roads to Post-Fordism: Labour Markets and Social Structures in Europe

• Ling, Peter J. America and the Automobile: Technology, Reform, and Social Change chapter on "Fordism and the Architecture of Production"

• Maier, Charles S. "Between Taylorism and Technocracy: European Ideologies and the Vision of Industrial Productivity." Journal of Contemporary History (1970) 5(2): 27–61. 0022-0094 Volteks aanlyn by Jstor

• Mary Nolan; Visions of Modernity: American Business and the Modernization of Germany Oxford University Press, 1994 online

• Mead, Walter Russell. "The Decline of Fordism and the Challenge to American Power." New Perspectives Quarterly; Summer 2004: 53–61.

• Meyer, Stephen. (1981) "The Five Dollar Day: Labor Management and Social Control in the Ford Motor Company, 1908–1921" State University of New York Press

• Spode, Hasso: "Fordism, Mass Tourism and the Third Reich." Journal of Social History 38(2004): 127–155.

• Pietrykowski, Bruce. "Fordism at Ford: Spatial Decentralization and Labor Segmentation at the Ford Motor Company, 1920–1950," Economic Geography, Vol. 71, (1995) 383–401 online

• Roediger, David, ed. "Americanism and Fordism - American Style: Kate Richards O'hare's 'Has Henry Ford Made Good?'" Labor History 1988 29(2): 241–252. Socialist praise for Ford in 1916.

• Settis, Bruno. (2016) "Fordismi. Storia politica della produzione di massa", Mulino Bologna

• Shiomi, Haruhito and Wada, Kazuo. (1995). Fordism Transformed: The Development of Production Methods in the Automobile Industry Oxford University Press.

• Tolliday, Steven and Zeitlin, Jonathan eds. (1987) The Automobile Industry and Its Workers: Between Fordism and Flexibility Comparative analysis of developments in Europe, Asia, and the United States from the late 19th century to the mid-1980s.

• Watts, Steven. (2005). The People's Tycoon: Henry Ford and the American Century.

• Williams, Karel, Colin Haslam and John Williams, "Ford versus `Fordism': The Beginning of Mass Production?" Work, Employment & Society, Vol. 6, No. 4, 517–555 (1992). Stress on Ford's flexibility and commitment to continuous improvements.

• Gielen, Pascal. (2009). The Murmuring of the Artistic Multitude. Global Art, Memory and Post-Fordism. Valiz: Amsterdam.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal.