Insek

Insekte Tydperk: 396–0 m. jaar gelede PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Arthropoda
Subfilum:	Hexapoda
Klas:	Insecta Linnaeus, 1758
Sinonieme
Ectognatha Entomida

Insekte (Insecta) is 'n klas van die geleedpotiges (Arthropoda). Die klas bevat ongeveer 950 000 spesies en is verreweg die grootste klas van alle diere: ongeveer 70% van die byna 1 miljoen ontdekte diersoorte hoort tot die insekte.

Insekte het, nes ander geleedpotiges, gesegmenteerde liggame en gelede pote (vandaar die naam "geleedpotige") en haal asem deur middel van 'n trageëstelsel. Kenmerkend van insekte is hulle ses pote en sommige insekte het ook 'n duidelike eksoskelet. Die liggaam van 'n insek is in drie verdeel: die kop, borsstuk en agterlyf, alhoewel die verdeling nie altyd duidelik is nie. By sommige insekte is die dele saamgesmelt of is van die dele gesplete. Talle insekte het vlerke, behalwe die eerste verteenwoordigers van hierdie klas, die Apterygota en heelparty ander vorms wat dit later verloor het, soos die weeluise.

Insekte ondergaan gedaantewisseling. Hulle ontwikkel uit 'n eier en gaan deur verskillende stadiums voor hulle volwassenheid bereik, waaronder 'n papiestadium. Die diere kan baie verskil in hulle stadiums, soos 'n rusper wat 'n vlinder word. Insekte is Ecdysozoa en soos alle diere wat tot hierdie groep behoort vervel hulle om te kan groei.

Insekte lewe op land en in varswater, alhoewel daar 'n paar soorte is wat ook in seewater woon. Die vakgebied wat hom besig met die bestudering van insekte heet insektekunde, oftewel entomologie.

Sommige insekte is van groot nut vir die mens en word op groot skaal gekweek, soos bye (vir hul heuning) en sywurms (vir sy). Ander bestuif plante, beheer pesinsekte en dien as voedsel vir ander diere. Daar is ook insekte wat 'n plaag beskou word, soos dié wat gewasse beskadig of siektes oordra. Insekte speel ook 'n kosbare rol in biologie: navorsing oor die vrugtevlieg het 'n onskatbare bydrae tot genetika gelewer. Daar is ook insekte wat parasiete is, soos weeluise, luise of vlooie.

Kommunikasie tussen insekte vind plaas deur middel van geurstowwe of liggaamsgedrag. Dit is veral belangrik vir insekte soos bye, termiete en miere, wat sosiaal is. Hulle bou state waar net 'n koningin eiers lê en die dogters die werkers van die nes vorm.

Die volwasse moderne insekte wissel in grootte van 0,139 mm ('n dwergperdeby, Dicopomorpha echmepterygis) tot 56,7 cm (lang stokkieduiwel, Phobaeticus chani). Die uitgestorwe Meganeura, wat 300 miljoen jaar gelede gelewe het, was die grootste insek ooit, met 'n vlerkspan van 75 cm.

Verskillende vorme

Baie insekte ontwikkel op 'n markwaardige manier - hulle neem vier verskillende vorme aan. Motte, kewers, bye en miere het ook so 'n lewensloop.

• Die eier is die eerste stadium in die lewe van die insek.
• Die ruspe broei uit die eier en word groot en vet.
• Wanneer dit uitgegroei is, bind die ruspe sy liggaam met sydrade vas aan 'n tak en gooi sy vel af. Dan kom die derde vorm, die papie, te voorskyn.
• Na verloop van 'n langer of korter tydperk kruip die skoenlapper uit die dop van die papie.

Uitwendige skelet

Party dele van die insek se huid is baie hard, soos die dop of voorvlerke van die lieweheersbesie en ander kewers. Ander dele is egter sag, veral die vliesagtige dele tussen die segmente van die agterlyf, wat gesien kan word as ons die voorvlerke oplig. Die huid van 'n insek bedek die hele liggaam en is sy uitwendige skelet, waaraan die spiere vasgeheg is. Dit bestaan hoofsaaklik uit 'n waterdigte stof, chitien.

Saamgestelde oë

'n Insek het gewoonlik twee soorte oë: enkele oë, die sogenaamde ocelli, bo-op die kop, en 'n groot saamgestelde oog aan elke kant van die kop. Die samegestelde oë is baie ingewikkeld. Hulle bestaan uit 'n groot aantal klein fasette, wet elkeen 'n uiters klein ogie is, met 'n lens en 'n soort netvlies, byna soos menslike oë, hoewel hul bouvorm verskil. Die getal fasette verskil van soort tot soort. Dit wissel tussen minder as tien in elke oog by party insekte en 4 000 by die huisvlieg, en tot 30 000 by party soorte naaldekokers. Ondanks hul ingewikkelde bou is hierdie samegestelde oë nie so doeltreffend soos die mens se oë in die vorming van 'n duidelike beeld nie. Hulle is ook nie in staat om te fokus nie. Hulle is egter baie gevoelig vir bewegings. Dit is die rede waarom dit so moeilik is om 'n vlieg te vang.

Voelhorings

Behalwe die oë dra 'n insek nog 'n paar sintuigorgane op die kop: die voelhorings of antennae. Hulle dien veral as reukorgane. 'n Mannetjiemot vind die wyfie met sy reuksin; as sy voelhorings afgesny is, kan hy haar nie vind nie. Die bouvorm van die voelhorings wissel baie by verskillende soorte insekte. Hulle is soms draadvormig, of met knoppe, of met ingewikkelde vertakkings.

Pote

Die bors is in drie dele verdeel: prothorax, mesothorax, metathorax (hierdie woorde beteken voor-, middel- en agterbors). Elkeen dra 'n paar pote. Alle insekte het hierdie drie pare pote, nooit meer nie. 'n Spinnekop, met vier pare pote, is dus nie 'n insek nie. Die pote van insekte is gewysig om aan te pas by hul funksie. Die pote van insekte het gewrigte min of meer soos die mens se bene. Hoewel hul bouvorm baie verskil, word dieselfde benamings aan meeste van hul beendere toegeken.

Asemhaling

Insekte het nie longe soos die mens nie. Hulle het 'n baie ingewikkelde stelsel van lugbuise, of trageë, wat vertak en in alle dele van die liggaam en sy aanhangsels voorkom. Lug dring die trageë binne vanweë asemhalingsbewegings deur klein poortjies, die stigmata.

Taksonomie

Insekte kan meteens in reuse hoeveelhede voorkom, soos treksprinkane en periodieke sikades. Hierdie radarbeeld van die Mississippirivier toon aan dat die insekte hulself in enorme getalle versprei het.

Insekte vlug snags voor 'n kollig by 'n watergat in Namibië, Okambara Elephant Lodge, met sigbare sterre op die agtergrond.

Die klas insekte word onderverdeel in sowat dertig ordes:

• Insekte
  • Apterigota (sonder vlerke)
    • Thysanura
      • Microcoryphia
      • Zygentoma
    • Diplura
    • Protura – oerinsekte
    • Collembola – springsterte

Baie taksonome beskou nie die groepe primitiewer sespotiges hierbo as binne die klas van die insekte nie, en beskou net die volgende ordes as 'regte' insekte.

• • Pterigota (insekte met vlerke)
    • Eksopterigota (Hemimetabola) (= met onvolledige gedaantewisseling)
      • Ephemeroptera – eendagsvlieë
      • Plecoptera – steenvlieë
      • Odonata – naaldekokers en waterjuffers
      • Embioptera – webspinners
      • Grylloblattodea – 'n baie klein orde berginsekte
      • Orthoptera – sprinkane
      • Phasmatodea – stokinsekte
      • Mantophasmatodea – (nuwe orde wat in 2002 ontdek is)
      • Dermaptera – oorkruipers
      • Dictyoptera
        • Mantodea – hottentotsgotte
        • Blattaria – kakkerlakke
      • Isoptera – termiete
      • Zoraptera
      • Psocoptera – stofluise
      • Mallophaga
      • Anoplura – stekende luise
      • Thysanoptera
      • Heteroptera
      • Homoptera – verouderde groep met plantluise en sikades
      • Sternorrhyncha – plantluise
      • Auchenorrhyncha – sikades
    • Endopterigota (Holometabola) (= met volledige gedaantewisseling)
      • Neuroptera – netvlerkiges
      • Raphidioptera – kameelnekvlieg
      • Megaloptera – elsvlieg
      • Mecoptera – skerpioenvlieg
      • Trichoptera – skietmot, kokerjuffer
      • Lepidoptera – vlinders, skubvlerkiges
      • Diptera – tweevlerkiges: vlieë, muskiete
      • Siphonaptera – vlooie
      • Coleoptera – kewers
      • Strepsiptera – waaiervlerkiges
      • Hymenoptera – vliesvlerkiges: bye, hommels, wespe, miere

Bronnelys

• Insekte in Wêreldspektrum, volume 12. 1983. Ensiklopedie Afrikana (Edms) Bpk.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Insek.

• Wikispecies het meer inligting verwant aan Insek

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir insek.