Katedraal

Die term katedraal of - meer presies - katedraalkerk (afgelei van die Grieks-Latynse ecclesia cathedralis) verwys na 'n biskopskerk, waarin die stoel van die biskop (Grieks καθέδρα [kathedra]) 'n prominente plek inneem.

Die term ecclesia cathedralis is vir die eerste keer tydens die Konsilie van Tarragona in 516 gebruik. As belangrike kerke is katedrale ook ecclesia maior ("groot kerk") en as hoofkerke van 'n distrik uiteindelik ook Latyns Domus Dei ("die Huis van God") genoem. Hiervan afgelei is die Italiaanse term Duomo en die Duitse Dom.

Die wesfasade en hoofportaal van die katedraal te Speyer (Duitsland), 'n voorbeeld van die Romaanse boustyl

Katedrale is in argitektoniese opsig gewoonlik indrukwekkende geboue, en alhoewel die term katedraal oorspronklik funksioneel gebruik is, het hy geleidelik ook 'n kunshistoriese betekenis gekry. 'n Katedraal word gevolglik in die algemeen as 'n biskopskerk gedefinieer, wat volgens die Duitse kunshistorikus en skrywer Hans Jantzen tegelykertyd ook 'n "draer van die leidende gedagtes van die westerse boukuns" ("Träger der führenden Gedanken der abendländischen Baukunst") is. Daar is ook 'n suiwer kunshistoriese definisie, waarvolgens katedrale as die "hoofkerke van die Gotiese boustyl" beskou word (Adolf Adam).

Katedrale het hulle argitektoniese en kunshistoriese hoogtepunt tydens die gotiese tydperk bereik, en hier veral in Frankryk, waar katedrale naas hulle godsdienstige funksie ook die aansien en magsposisie van biskoppe en wêreldlike heersers weerspieël het. Die term katedraal word gevolglik dikwels in samehang met die gotiese boustyl gebruik. Wat hulle argitektoniese uitvoering in die tydperk betref, waarin die Franse katedraalboukuns sy grootste invloed uitgeoefen het, toon die meeste katedrale in Europa baie ooreenkomste.

Die oprigting van katedrale gaan gepaard met die verskuiwing van die geestelike sentrum, wat van die landelike gebiede na die stede beweeg het, en die stedelike katedrale begin die kerke van abdye geleidelik vervang. As reaksie op hierdie ontwikkeling is ook kloosters digby of in stede opgerig, sodat hulle nog steeds 'n invloed op die bevolking kon uitoefen.

Die katedrale was steeds die hoofkerk van 'n bisdom, en met die uitsondering van Rome en Aken het die biskoplike gebiede net oor een katedraal beskik. Sedert die vroeë Middeleeue is hierdie kerkgeboue meestal aan 'n heilige gewy. Talle katedrale is later as gevolg van die opkomende verering van Maria herdoop en aan die Moeder Gods gewy.

In die vroeë Middeleeue is katedrale deur die plaaslike biskop beheer, en sy woonhuis is digby die kerkgebou opgerig. Die neiging om kleiner kerke deur groter geboue te vervang, het met die groeiende invloed en politieke rol van die episkopate in die 8ste en 9de eeu 'n aanvang geneem. Die biskoppe het hulle dienste egter in hul eie klein kapelle begin hou en het net op belangrike kerklike feesdae gebruik gemaak van die katedraal. Die katedrale het onder die leiding van spesiale kolleges van priesters en diakens gestaan wat ook 'n groot invloed op die ontwikkeling van katedraalboukuns en ander aspekte uitgeoefen het.

'n Aantal katedrale, soos byvoorbeeld dié van Keulen of Praag, het ná die einde van die gotiese tydperk onvoltooi gebly en is eers tydens die 19de eeu klaar gebou.

Die Pous verleen aan 'n aantal beduidende Rooms-Katolieke kerkgeboue die titel Basilica minor. 'n Voorbeeld hiervan is die Sint-Viktorkerk in die Duitse stad Xanten, wat nooit as 'n katedraal gedien het nie. Katedrale met die bynaam Basilica minor word ook basiliekkatedrale genoem.

Ekonomiese aspekte

Middeleeuse katedraalboumeesters was op die voorpunt van verandering en innovasie. Die groot katedrale van die 12de en 13de eeu was massiewe en reusagtige steengeboue, waarin elke geluid ge-eggo is. Die fasades het met pragtige glasvensters gespog, waarop tonele uit die Heilige Skrif en uit die lewe van die heiliges uitgebeeld is, en ook met ander versierings soos torinkies en gewels. Die reusagtige poorte van katedrale is met skulptures van heiliges en apostels verfraai.

Die katedraal van Speyer in Duitsland, die grootse Romaanse kerk in die land, is meer as 133 meter lank, en sy middelskip bereik 'n hoogte van meer as 34 meter. Sy kript strek oor 850 vierkante meter en is sewe meter hoog. Die katedraal van Straatsburg in Elsas (Frankryk) spog met 'n kerktoring, wat met 142 meter eeue lank tot by die 19de eeu een van die hoogste geboue ter wêreld gebly het. Die katedraal van Ulm in Duitsland bied plek vir sowat 29 000 gelowiges - meer as die stad se inwonerstal in die 14de eeu. Hierdie grootskaalse bouprojekte is dikwels eers na enkele eeue voltooi - die oprigting van die Straatburgse kerktoring het byvoorbeeld meer as driehonderd jaar geneem voordat dit in 1439 ingewy kon word.

'n Katedraal het steeds die welvaart en mag van 'n stad weerspieël, en die beplanning, organisasie, uitvoering en finansiering van 'n dergelike bouprojek was 'n hoogs ingewikkelde en ambisieuse onderneming wat deur boumeesters jare vooraf beplan moes word. Katedrale en ander groot kerkbouprojekte het gewoonlik in opdrag van leidende geestelikes soos abde en biskoppe of wêreldlike heersers ontstaan, dikwels met die doelwit om 'n blywende monument vir hul vroomheid en godsdienstigheid agter te laat. Opdraggewers en boumeesters was bewus daarvan dat hulle die voltooing van hul projek heel waarskynlik nie meer sou beleef nie. Boubedrywighede het oor meerdere generasies voortgeduur. Soms is gedeeltelik voltooide geboue deur die opvolgers van vroeëre boumeesters weer afgebreek om plek te maak vir 'n nuwe ontwerp.

Gedurende die Middeleeue was katedrale, maar ook ander kerkgeboue, die belangrikste verbruikers van boumateriale en opgeleide mannekrag.^[1] Gawes en skenkings is ontvang van konings en vorste, gildes en burgers. Die biskop van Parys het in die laat 12de eeu selfs teensinnig geweier om 'n skenking van die stad se prostitute te aanvaar, waarmee hulle die geld vir een van die pragtige vensters van die Notre-Dame-katedraal beskikbaar wou stel. Desondanks was geestelikes dikwels genoodsaak om sakereise te onderneem en sodoende fondse in te samel, en ook tydens dienste het hulle steeds geld van die gelowiges gevra.

Die bou van die Hoog-Gotiese katedrale van Noord-Frankryk - waaronder Amiens, Beauvais, Bourges, Chartres en Reims - het in die tydperk tussen 1195 en 1225 begin. Die kerklike en wêreldlike owerhede het vinnig besef dat hierdie soort reusagtige geboue nie bekostigbaar sou wees nie, en latere katedrale in die gebied is as kleiner geboue beplan.

Maar in ander Europese lande het mense geywer om die Franse voorbeelde te volg, en 'n aantal katedrale is volgens Franse geboue ontwerp. Die Engelse abdy van Westminster is deur die Engelse koning Hendrik III as 'n weergawe van die katedraal van Reims opgerig. Die katedraal van Amiens het as inspirasie vir die Duitse katedraal in Keulen gedien, en ook Spaanse projekte in Burgos, León en Toledo is volgens Franse voorbeelde uitgevoer.

Vanaf die laat 13de en vroeë 14de eeu is die oprigting van groot katedrale in die noorde van Europa weens die hoë koste uiteindelik gestaak, en net 'n klein aantal welvarende handelsentrums in die Mediterreense lande het voortgegaan om dergelike projekte aan te pak.

Boukunstenaars en bouhutte

Tot by die 12de eeu is sakrale geboue meestal deur ervare lekebroeders opgerig. Hulle is in die 13de eeu deur die sogenaamde bouhutte vervang, 'n vereniging van argitekte, messelaars, beeldhouers, muur- en glasskilders, wat in die 14de eeu sy bloeitydperk beleef het en as die voorlopers van die stedelike gildes beskou word. Die lede van die bouhutte was anders as die latere ambagsmanne van die gildes nie op 'n bepaalde plek woonagtig nie, maar het net vir 'n spesifieke bouprojek saamgesluit.

Danksy hulle samewerking is in Europa katedrale as argitektoniese pronkstukke van tot dusver ongekende afmetings opgerig. Die ligtheid van die boustyl is deur hulle gekombineer met lig, kleure en klank, en hulle was die dryfkrag agter die ontwikkeling van die stede en die kulturele vernuwing van hulle tydperk.

Die bouhutte het die grootste bydrae tot die uitbreiding van die Gotiese argitektuur in Europa gelewer. Hulle vaardighede en kennis is soos 'n geheim bewaar en was net vir ingewydes bestem. In die Romantiese tydperk van die 19de eeu is hulle praktyke, wat geheime leuses en herkenningstekens ingesluit het, geïdealiseer. Moderne navorsing dui aan dat die bouhutte oor 'n uitgebreide kennis van geometrie beskik het, waarin die afmetings van die mistiek 'n baie belangrike rol gespeel het.

Verwysings

↑ Simon Jenkins: England's Thousand Best Churches. London: Penguin Books 2002, bl. viii

Kerkargitektuur

Versierings: Kerkvenster | Roosvenster | Gargouille | Timpaan

Romaanse argitektuur | Gotiese argitektuur | Middeleeuse godsdienstige argitektuur

[1] Simon Jenkins: England's Thousand Best Churches. London: Penguin Books 2002, bl. viii

[1]