Mongoolse Ryk

Их Монгол Улс
Ich Mongol Oels
Groot Mongoolse Staat
↓ 1206 – 1368 ↓
Ligging of Mongoolse Ryk
Ligging of Mongoolse Ryk
Die uitbreiding van die Mongoolse Ryk van 1206 tot 1297.
Hoofstad Avarga (1206–35)
Karakoroem (1235–60)
Dadoe (1260–1368)
Taal/Tale Mongools
Turkse tale
Chinees
Irannees
Godsdiens Sjamanisme
later Boeddhisme, Christendom, Islam en ander
Regering Monargie
Khagan
 - 1206–1227 Djengis Khan
 - 1229–1241 Ögedei Khan
 - 1246–1248 Güyük Khan
 - 1251–1259 Möngke Khan
 - 1260–1294 Koeblai Khan
 - 1333–1370 Toghan Temür Khan
Wetgewer Koeroeltai
Historiese tydperk Middeleeue
 - Djengis Khan stig die "Groot Mongoolse Staat" 1206
 - Dood van Djengis Khan 1227
 - Pax Mongolica 1210–1350
 - Ryksdeling 1260–1264
 - Val van die Yuan-dinastie 1368
 - Verbrokkeling van die Tsjagatai-khanaat 1687
Oppervlakte
 - 1279[1][2] 33 000 000 km2
12 741 371 sq mi
Geldeenheid verskeie
Voorafgegaan deur		 Opgevolg deur
Khamag-Mongole
Jin-dinastie (1115–1234)
Song-dinastie
Abbasidiese Kalifaat
Kiëf-Roes
Tsjagatai-khanaat
Goue Horde
Il-khanaat
Yuan-dinastie
Timoeriede

Die Mongoolse Ryk (Mongools: Монголын эзэнт гүрэн, Mongolyn ezent güren (hulp·inligting)), amptelik die Groot Mongoolse Staat (Их Монгол Улс, Ich Mongol Oels), het van 1206 tot 1368 bestaan en was die grootste aaneenlopende ryk in die geskiedenis.[3] Dit het op die steppe van Sentraal-Asië ontstaan en eindelik gestrek van Sentraal-Europa tot die See van Japan, noordwaarts tot in Siberië, oos- en suidwaarts tot op die Indiese subkontinent, in Indo-China en op die Iranse plato en weswaarts tot by die Levant en Arabië.

Djengis Khan, wat in 1206 as leier aangewys is, het die Mongoolse en Turkse volke in die gebied van die huidige staat Mongolië verenig en die Groot Mongoolste Staat gestig. In die daaropvolgende dekades het hy en sy opvolgers groot dele van Asië en Oos-Europa verower.[4][5][6][7][8][9] Die groot transkontinentale ryk het die ooste en weste verbind en dit het gelei tot die uitbreiding van handel en die uitruil van tegnologie en ideologieë oor Eurasië heen.[10][11]

Die Mongoolse invalle het gelei tot van die mees verwoestende oorloë in die menslike geskiedenis. In Iran het dit gelei tot uitwissing, siekte en die verwoesting van besproeiingstelsels, wat weer gelei het tot massa-emigrasie, hongersnood en ’n drastiese afname in die bevolking. Die historikus Steve Ward raam driekwart van die bevolking, sowat 10 miljoen tot 15 miljoen mense, het gesterf en dat Iran eers weer in die 20ste eeu sy bevolkingstal van die voor-Mongoolse tyd bereik het.[12]

Die ryk het begin verbrokkel weens oorloë oor opvolging – die kleinkinders van Djengis Khan het gestry oor of die koninklike lyn vanaf sy oudste seun en aanvanklike erfgenaam, Ögedei, moes loop of vanaf een van sy ander seuns soos Toloei, Tsjagatai of Djotsji. Die Toloei-lyn het eindelik die stryd gewen, maar onmin het daarna voortgeduur onder Toloei se afstammelinge. Ná Möngke Khan se dood het verskillende prinslike rade, of koeroeltai, verskillende opvolgers gekies – die broers Ariq Böke en Koeblai Khan – wat nie net teen mekaar geveg het nie, maar ook die afstammelinge van ander seuns van Djengis die stryd aangesê het.[13] Koeblai het eindelik die bewind oorgeneem, maar ’n burgeroorlog het ontstaan toe hy beheer probeer kry oor die Tsjagatai- en die Ögedei-familie.

Teen die tyd van Koeblai se dood in 1294 het die Mongoolse Ryk verdeel in vier verskillende khanate, of ryke, elk met sy eie belange en doelwitte: die Goue Horde in die noordweste, die Tsjagatai-khanaat in die weste; die Il-khanaat in die suidweste en die Yuan-dinastie in die moderne Beijing.[14] In 1304 het die drie westelike khanate vir ’n kort ruk die opperheerskappy van die Yuan-dinastie aanvaar,[15][16] maar dié dinastie is later, in 1368, omvergewerp deur die Han-Chinese Ming-dinastie. Die Mongole het daarna na Mongolië teruggekeer en in hul oorspronklike land voortgeheers.

Naam

[wysig | wysig bron]

Wat in Afrikaans die Mongoolse Ryk genoem word, was in Mongools bekend as die Ich Mongol Oels (ich: "groot", oels: "staat"; dus Groot Mongoolse Staat).[17] In die 1240's het Djengis se afstammeling Güyük Khan ’n brief aan pous Innocentius IV geskryf wat hy onderteken het as "Dalai (groot) Khagan van die groot Mongoolse staat (oeloes)".[18]

Ná die opvolgingsoorlog tussen Koeblai Khan en sy broer Ariq Böke, het Ariq Koeblai se ware mag tot die oostelike deel van die ryk beperk. Koeblai het op 18 Desember 1271 ’n amptelike verordening uitgereik om die land te hernoem tot "Groot Yuan" (Dai Yuan, of Dai Ön Oeloes) om die Yuan-dinastie te stig.

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]

Tyd voor die Mongoolse Ryk

[wysig | wysig bron]
Eurasië aan die vooraand van Mongoolse verowerings, omstreeks 1200.

Die gebied om Mongolië, Mantsjoerye en dele van Noord-China is sedert die 10de eeu oorheers deur die Liao-dinastie. In 1125 het die Jin-dinastie, wat deur die Jurge gestig is, die Liao oorgeneem en beheer probeer kry oor voormalige Liao-gebiede in Mongolië. In die 1130's het die heersers van die Jin-dinastie, bekend as Goue Konings, suksesvol weerstand gebied teen die Khamag-Mongoolse konfederasie, wat in dié tyd regeer is deur Kaboel Khan, die oupagrootjie van Temoedjin (Djengis Khan).[19]

Die Mongoolse plato is deur veral vyf magtige stamkonfederasies (khanlig) beset: die Keraite, Khamag-Mongole, Naimans, Merkiete en Tatare. Die Jin-keisers, wat ’n beleid van verdeel en heers gevolg het, het twis onder die stamme aangemoedig, veral die Tatare en Mongole, om hul aandag van die Jin self af te trek. Kaboel se opvolger was Ambaghai Khan, wat deur die Tatare verraai, aan die Jurge uitgelewer en tereggestel is. Die Mongole het wraak geneem deur die grens te plunder, en dit het gelei tot ’n mislukte teenaanval deur die Jurge in 1143.[19]

In 1147 het die Jin hul beleid effe aangepas en ’n vredesooreenkoms met die Mongole gesluit. Die Mongole het toe aanvalle op die Tatare hervat om die dood van hul khan te wreek, en dit het ’n lang tyd van vyandelikheid ingelui. Die Jin- en Tataarse leërs het die Mongole in 1161 verslaan.[19]

Tydens die opgang van die Mongoolse Ryk in die 13de eeu het die gewoonlik koue steppe van Sentraal-Asië sy mees gematigde, natste toestande in meer as ’n millennium beleef. Daar word geglo die gevolglike vinnige toename in die getal oorlogsperde en ander lewende hawe het die versterking van die Mongoolse militêre mag aansienlik aangehelp.[20]

Djengis Khan

[wysig | wysig bron]
Djengis Khan, Nasionale Paleismuseum in Taipei.

Djengis Khan, wat deur sy moeilike kindertyd bekend was as Temoedjin, was die seun van ’n Mongoolse stamhoof. Toe sy jong vrou, Börte, deur ’n vyandelike stam, die Merkiete, ontvoer word, het Temoedjin die nomadiese, voorheen strydende Mongoolse stamme deur politieke manipulasie en militêre mag onder sy beheer verenig. Hy het die Merkiete verslaan, sy vrou gered en daarna die Naimans en Tatare ook verslaan.[21]

Temoedjin het die plundering van sy vyande sonder toestemming verbied en het ’n beleid ingestel waarvolgens hy oorlogsbuit met sy soldate en hul families gedeel het in plaas daarvan om dit aan die aristokrate te gee.[22] Hoewel hy die titel khan gehad het, het sy beleidsrigtings wrywing veroorsaak tussen hom en sy ooms, wat ook wettige erfgename van die troon was. Hulle het Temoedjin nie as ’n leier beskou nie, maar as ’n astrante troonrower. Dié gevoel het onder sy generaals en ander bondgenote versprei, en van hulle het bande met hom verbreek.[21]

Oorlog het uitgebreek. Temoedjin en die deel van sy magte wat nog aan hom getrou was, het dit gewen en van 1203 tot 1205 al die oorblywende stamme onder sy beheer gebring. In 1206 is Temoedjin op ’n koeroeltai gekroon as khagan van die Groot Mongoolse Nasie. Hy het toe die titel Djengis Khan ("algemene leier") aangeneem in plaas van een van die ou stamtitels soos Goer Khan of Tajang Khan. Dit was die begin van die Mongoolse Ryk.[21]

Vroeë organisasie

[wysig | wysig bron]
Djengis Khan bestyg die troon, uit die Jami' al-tawarikh.

Djengis het sy leër op baie nuwe maniere georganiseer en dit ingedeel in desimale eenhede van arbans (10 soldate), zoens (100), mingghans (1 000) en toemens (10 000). Die kheshig, of paleiswag, is gestig en verdeel in ’n dageenheid (khorchin torghoeds) en nageenheid (khevtoel).[23] Hy het dié beloon wat getrou aan hom was en vir hulle hoë posisies gegee as hoofde van leëreenhede en huishoudings, hoewel baie van hulle uit laer klasse afgestam het.[24]

Hy het ’n nuwe regskode uitgevaardig, die Ikh Zasag of Jassa, wat alles gedek het van die alledaagse lewe tot politieke sake. Hy het die verkoop van vroue verbied, asook die diefstal van iemand anders se eiendom, ’n bakleiery en die jag van diere tydens die broeiseisoen.[24]

Hy het ook godsdiensvryheid afgekondig en binne- en buitelandse handel gesteun. Hy het die armes en die kerklui van belasting kwytgeskeld.[25] Moslems, Boeddhiste en Christene van Mantsjoerye, Noord-China, Indië en Persië het dus lank voor sy oorsese invalle by hom aangesluit. Hy het verder geletterdheid aangemoedig en die Oeigoerse skrif aangeneem.[26]

Inval in Sentraal-Asië

[wysig | wysig bron]

Djengis Khan het gou gebots met die Jurge van die Jin-dinastie en die Tangoete in Noord-China. Hy was ook in konflik met twee ander magte, Tibet en Khara Khitai.[27] Hy het weswaarts beweeg in Sentraal-Asië in en Transoxanië en Oos-Persië verwoes. Daarna het hy Kiëf-Roes (die voorloperstaat van Rusland, Belarus en Oekraïne) en die Kaukasus geplunder.[21]

Voor sy dood het Djengis Khan sy ryk tussen sy seuns en die res van sy familie verdeel en die ryk so die eiendom gemaak van die hele familie, wat saam die heersersklas gevorm het.[28]

Uitbreiding onder Ögedei (1227–1241)

[wysig | wysig bron]
Ögedei Khan, die seun en opvolger van Djengis Khan.

Djengis Khan is in 1227 dood en teen dié tyd het die Mongoolse Ryk van die Stille Oseaan tot die Kaspiese See gestrek – dit was twee keer so groot soos die Romeinse Ryk en die Moslemse Kalifaat. Djengis het sy derde oudste seun, die charismatiese Ögedei, as sy opvolger aangewys. Ögedei se jonger broer, Toloei, was aanvanklik regent tot met Ögedei se amptelike verkiesing in 1229.[29]

Een van Ögedei se eerste veldtogte was teen die Basjkirs, Wolga-Bulgare en die ander volke van die steppe.[30] In die ooste het sy leërs Mongoolse mag in Mantsjoerye herstel en die Toengoes verslaan. In 1230 het hy persoonlik sy leër gelei teen die Jin-dinastie. Sy generaal Soeboetai het die hoofstad, Kaifeng, in 1232 verower.[31] Die Jin-dinastie het in 1234 geval.

Die plundering van Soezdal in 1238.

In die Weste het Ögedei se generaal Chormaqan die laaste sjah van die Chorasmiede verslaan. Die klein koninkryke in Suid-Persië het vrywillig Mongoolse heerskappy aanvaar.[32][33] In Oos-Asië was daar ’n paar Mongoolse aanvalle op die Koreaanse Skiereiland, maar dit was nie geslaagd nie.

Namate die ryk gegroei het, het Ögedei ’n Mongoolse hoofstad by Karakoroem in Noordwes-Mongolië gevestig.[34]

Invalle in Kiëf-Roes en Sentraal-China

[wysig | wysig bron]

Intussen het Mongoolse soldate dele van Sentraal-China aangeval, maar kon nie beheer oor die verowerde gebiede behou nie. Ná die skielike dood van Ögedei se seun Kotsjoe in Chinese gebied het die Mongole uit Suid-China onttrek, hoewel Kotsjoe se broer Koten Tibet net daarna binnegeval het.[21]

Nog ’n kleinseun van Djengis, Batoe Khan, het die lande van die Wolga-Bulgare, Alane, Kiptsjaks, Basjkirs, Mordwiniërs, Tsjoewasje en ander volke van die Russiese steppe oorrompel. Teen 1237 het die Mongole die eerste prinsdom van Kiëf-Roes, Rjazan, binnegeval. Ná ’n beleg van drie dae het die Mongole die stad ingeneem en die inwoners vermoor. Daarna het hulle die leër van Wladimir verslaan.[35] Hulle het ook Kiëf binnegeval en die inwoners vermoor.[36]

Teen 1240 was al die stadstate van Kiëf-Roes ingeneem behalwe ’n paar stede in die noorde. Ook Georgië en Armenië het oorgegee.[35]

Ondanks hul militêre suksesse het struwelinge tussen die Mongole voortgeduur. Batoe se verhouding met Güyük, Ögedei se oudste seun, het algaande versleg. Intussen het Ögedei steeds die Indiese subkontinent aangeval,[37] hoewel die inval in Indië eindelik misluk het.

Inval in Sentraal-Europa

[wysig | wysig bron]

Die Mongoolse verowering van Sentraal-Europa het voortgeduur toe hulle Pole en Hongarye binneval. Daarna het Mongoolse leërs vinnig gevorder op pad na Bohemië, Serwië, Oostenryk en die Heilige Romeinse Ryk.[38][39]

Voordat Batoe se magte Wene en Noord-Albanië kon inval, het hy in Desember 1241 die nuus gekry dat Ögedei gesterf het.[40][41] Soos die gebruik was, moes al die prinse die koeroeltai bywoon om ’n nuwe Groot Khan te kies. Batoe en sy leër het aan Sentraal-Europa onttrek.[42]

Magstryd ná Ögedei (1241–1251)

[wysig | wysig bron]
Güyük Khan se brief waarin hy pous Innocentius IV aansê om hom te onderwerp.

Ná Groot Khan Ögedei se dood in 1241, en voor die volgende koeroeltai, het Ögedei se weduwee Töregene die bewind as regent oorgeneem. Sy het haar man se amptenare vervolg en hul posisies aan haar eie bondgenote gegee. Sy het paleise, katedrale en ander geboue op enorme skaal laat bou, en godsdiens en opvoeding onderskryf.[43] Sy kon die meeste Mongoolse aristokrate oorreed om Ögedei se seun Güyük te steun. Batoe, leier van die Goue Horde, het egter geweier om na die koeroeltai in Karakoroem te gaan en so die verkiesing van die volgende Groot Khan met jare vertraag. Dit het die eenheid in die land verder omvergewerp.[43]

Batoe Khan en die Goue Horde.

Toe Djengis Khan se jongste broer, Temüge, dreig om die bewind oor te neem, het Güyük na Karakoroem gegaan en sy posisie probeer verseker.[44] Batoe het in 1246 eindelik ingestem om sy broers en generaals na die koeroeltai te stuur. Güyük was teen dié tyd siek en ’n alkoholis, maar sy veldtogte in Mantsjoerye en Europa het hom genoeg aansien gegee om as Groot Khan verkies te word.[45][46]

Güyük het stappe gedoen om korrupsie te verminder en aangekondig hy sou sy pa se beleidrigtings volg en nie dié van Töregene nie. Hy het Töregene se ondersteuners gestraf en die khan van die Tsjagatai-khanaat vervang met sy gunsteling-neef, Yesü Möngke, om sy nuwe mag te help bevorder.[47] Hy het sy pa se voormalige amptenare in hul ou posisies heraangestel, asook Oeigoer-, Naiman- en Sentraal-Asiatiese amptenare – veral Han-Sjinese bevelvoerders wat sy pa gehelp het om Noord-Sjina te verower. Hy het militêre veldtogte in Korea voortgesit, tot in Song-Sjina in die suide en Irak in die weste, en ’n sensus van die hele ryk gelas.

Hy het ook die vestings van die Assasyne, ’n Moslembeweging, verminder en die Abbasiede in die middel van die Islamitiese wêreld, Iran en Irak verower.[47][48][49]

Dood van Güyük (1248)

[wysig | wysig bron]
’n Klipskilpad op die plek waar die Mongoolse hoofstad, Karakoroem, geleë was.

In 1248 het Güyük meer troepe versamel en weswaarts getrek. Die rede is onduidelik: volgens sommige bronne wou hy sy neef Batoe, met wie hy vasgesit het, in Rusland aanval.[50] Batoe is egter gewaarsku en hy het ooswaarts getrek met ’n groot leër. Voordat die twee leërs kon ontmoet, is Güyük skielik dood. Moontlike redes is dat die reis die siek leier uitgeput het, of dat hy vergiftig is.[50]

Güyük se weduwee Oghul Qaimish het beheer oor die ryk oorgeneem as regent. Om ’n nuwe Groot Khan te kies het Batoe in 1250 ’n koeroeltai in sy eie gebied byeengeroep. Omdat dit ver van die hoofstad af was, het lede van die Ögedei- en die Tsjagatai-familie geweier om dit by te woon. Die koeroeltai het Batoe die troon aangebied, maar hy het nie belanggestel nie.[51] Hy het Möngke, ’n kleinseun van Djengis Khan deur sy seun Toloei, benoem. Möngke is verkies, maar omdat die koeroeltai nie goed bygewoon is nie en weens die ligging daarvan is die geldigheid daarvan betwis.[51]

Batoe het Möngke onder die beskerming van sy broers Berke en Tukhtemur en sy seun Sartaq gestuur vir ’n meer amptelike koeroeltai nader aan die hartland. Möngke se ondersteuners het Oghul Qaimish en ander lede van die Ögedei- en die Tsjagatai-familie genooi om dit by te woon, maar hulle het geweier. Hulle het gereken die nuwe Groot Khan moes uit die afstammelinge van Djengis se seun Ögedei kom.[51]

Bewind van Möngke Khan (1251–1259)

[wysig | wysig bron]

Möngke is op 1 Julie 1251 verkies tot Groot Khan. Dit het ’n nuwe era ingelui in Mongolië en die mag verplaas van die afstammelinge van Djengis Khan se seun Ögedei na die nasate van sy seun Toloei. Van die ander prinse het dit aanvaar, maar Ögedei se kleinseun Sjiremoen wou Möngke se mag omverwerp.[52]

Sjiremoen het met sy eie soldate na die nuwe Groot Khan se nomadiese paleis opgeruk, maar Möngke is betyds gewaarsku. Hy het ’n ondersoek na die komplot gelas en dit het gelei tot ’n reeks groot verhore regoor die ryk. Baie lede van die elite is skuldig bevind en tereggestel, met ramings wat wissel van 77 tot 300, hoewel prinse wat afstammelinge van Djengis was, dikwels verban eerder as tereggestel is.[52]

Möngke het die landgoedere van die Ögedei- en die Tsjagatai-familie afgeneem en die westelike deel van die ryk met sy bondgenoot Batoe gedeel. Daarna het die mag in die hande van Toloei se afstammelinge gebly.[52]

Administratiewe hervormings

[wysig | wysig bron]

Möngke was ’n ernstige man wat die wette van sy voorvaders gehoorsaam en alkoholisme vermy het. Hy het ander gelowe en kunsstyle verdra, wat gelei het tot die bou van Boeddhiste-kloosters, moskees en Christelike kerke in die Mongoolse hoofstad. Karakoroem is verfraai met Sjinese, Europese en Persiese argitektuur. ’n Bekende voorbeeld was ’n groot silwerboom met slim ontwerpte pype waaruit verskeie soorte drank getap kon word. Die boom, met ’n engel aan die bopunt en goue slange om sy stam, is deur ’n Paryse goudsmid gemaak.[53]

Hülegü, Djengis Khan se kleinseun en die stigter van die Il-Khanaat.

Hoewel hy ’n sterk Chinese mag gehad het, het Möngke hoofsaaklik op Moslemse en Mongoolse administrateurs gesteun om ’n reeks ekonomiese hervormings daar te stel en regeringsuitgawes meer voorspelbaar te maak. Sy hof het uitgawes afgeskaal en die adel en soldate is verbied om burgers te mishandel of verordenings sonder magtiging uit te reik. Hy het ’n vaste belasting ingestel wat deur agente ingesamel is[54] en die gewone burgers se belasting verminder. Hy het ook die pos- en geldstelsel gesentraliseer. Verder het hy ’n sensus gelas wat eers jare later voltooi is toe Nowgorod in die verre noordweste in 1258 ook getel is.[54]

In ’n ander stap om mag te konsolideer het hy sy broers Hülegü en Koeblai aangestel om oor Persië en die Mongoolsbeheerde deel van China te heers. In die suide het hy sy voorgangers se stryd teen die Song-dinastie voortgesit. Om die Song vanaf drie rigtings te oorrompel het hy ’n Mongoolse leër onder sy broer Koeblai na Yunnan gestuur en ’n leër onder sy oom Ijekoe na Korea om so druk ook uit daardie rigting op die Song te plaas.[47]

Koeblai het die Koninkryk van Dali in 1253 verower en Möngke se generaal Qoridai het beheer oor Tibet verstewig. Soeboetai se seun Oerjankhadai het die naburige volke van Yunnan onderwerp en die dinastie in die noorde van Viëtnam in 1257 oorrompel, maar hulle moes in 1258 terugtrek.[47] Die Mongoolse Ryk het Viëtnam weer in 1284 en 1287 probeer inval, maar albei kere misluk.

Nuwe invalle in die Midde-Ooste en Suid-Sjina

[wysig | wysig bron]
Die Mongoolse inval in Bagdad.

Nadat Möngke die ryk se finansies gestabiliseer het, het hy voortgegaan om sy grense uit te brei. Op koeroeltais in Karakoroem het hy in 1253 en 1258 nuwe invalle goedgekeur in die Midde-Ooste en Suid-China. Hy het Hülegü in algehele beheer van militêre en burgerlike sake in Persië geplaas en die Tsjagatais en Djotsji's aangestel om by Hülegü se leër aan te sluit.[55]

Die val van Bagdad in 1258.

Die middelpunt van die Islamitiese Ryk in dié tyd was Bagdad, wat 500 jaar lank bestaan het maar intern verdeel was. Toe die kalief weier om oor te gee aan die Mongole, is Bagdad ná ’n beleg in 1258 verower. Dit was een van die rampspoedigste gebeure in die geskiedenis van Islam. Met die verwoesting van die Abbasidiese Kalifaat was Hülegü se pad oop na Sirië.

Die Mongoolse Ryk ná die dood van Möngke Khan.

Sy leër het opgeruk na die Ajjoebiede-beheerde Sirië en klein plaaslike Moslemstate op pad verower.[56] Die sultan van die Ajjoebiede het geweier om voor Hülegü te verskyn; hy het egter Mongoolse heerskappy twee dekades vroeër al erken. Toe Hülegü verder wes trek, het die Armeniërs van Cilicië, die Seltsjoeke van Rûm en die Christelike ryke van Antiochië en Tripoli die Mongole se mag erken en by hulle aangesluit in hul aanvalle teen die Moslems. Party Moslemstede het sonder weerstand oorgegee, maar ander het teruggeveg; hul hele bevolkings is uitgewis en die stede verwoes.[56]

Dood van Möngke Khan (1259)

[wysig | wysig bron]

Intussen het Batoe Khan se jonger broer en opvolger, Berke, strafekspedisies na Oekraïne, Belarus, Litaue en Pole gestuur. Onenigheid het ook tussen die noord- en suidwestelike dele van die ryk ontstaan.

In die suide het Möngke Khan self sy leër aangevoer om die verowering van Sjina te voltooi. Militêre operasies was meestal suksesvol, maar uitgerek, en daarom het die magte nie soos gewoonlik na die noorde teruggekeer wanneer die temperatuur gestyg het nie. Siektes het in die somer onder die Mongoolse soldate uitgebreek en Möngke is op 11 Augustus 1259 daar dood. Dit het weer eens ’n nuwe tydperk ingelui, want ’n nuwe Groot Khan moes gekies word. Mongoolse leërs oor die hele ryk het hul veldtogte gestaak en teruggetrek vir ’n nuwe koeroeltai.[57]

Onenigheid

[wysig | wysig bron]

Twis oor opvolging

[wysig | wysig bron]
Die Mongole in ’n oorlogstryd.

Möngke se broer Hülegü het sy militêre veldtog uitgestel en net ’n klein mag onder sy generaal Kitbuqa agtergelaat. Hul teenstanders in die streek, die Christelike Kruisvaarders en Moslemse Mamelukke, het albei besef die Mongole is hul grootste bedreiging en hulle het die geleentheid gebruik om ’n ongewone vredesooreenkoms met mekaar aan te gaan.[58]

In 1260 het die Mamelukke uit Egipte opgeruk en hulle is toegelaat om naby die Christelike vesting Acre te kampeer en hul voorraad aan te vul. Hulle het Kitbuqa se magte net noord van Galilea aangeval, hulle verower en Kitbuqa tereggestel. Dié slag het ’n westelike grens vir die Mongole gestel; hulle was nooit weer in staat om enige ernstige aanvalle verder as Sirië uit te voer nie.[58]

In ’n ander deel van die ryk het Koeblai Khan, nog ’n broer van Hülegü en Möngke, gehoor van die Groot Khan se dood in China. Eerder as om na die hoofstad terug te keer, het hy tot in die Wuchang-gebied van China, naby die Yangtze-rivier, opgeruk. Hul jonger broer Ariq Böke het die afwesigheid van sy broers gebruik om die verkiesing tot Groot Khan te wen; hy is aangestel op ’n koeroeltai in Karakoroem deur verteenwoordigers van al die familietakke. Toe Koeblai dit hoor, het hy sy eie koeroeltai by Kaiping gehou waar feitlik al die senior prinse en plaaslike leiers hom gesteun het bo Ariq.[42]

Burgeroorlog

[wysig | wysig bron]
Koeblai Khan, stigter van die Yuan-dinastie.

Gevegte het uitgebreek tussen die leërs van Koeblai en Ariq Böke. Koeblai se magte het dié van Ariq Böke maklik verslaan en hy het beheer oorgeneem van die administrasie in Suid-Mongolië. Hy het egter ook teenstand gekry van die Tsjagatai-familie.[59][60][61] Koeblai het Abisjka, ’n Tsjagatai-prins wat lojaal aan hom was, gestuur om oor die Tsjagatai-gebied te heers. Ariq Böke het hom egter gevange geneem en tereggestel, en toe sy eie man daar laat kroon. Koeblai se nuwe administrasie het Ariq Böke se voedelvoorraad afgesny en so ’n hongersnood veroorsaak. Koeblai het Karakoroem gou ingeneem, maar Ariq Böke het dit in 1261 teruggewen.[59][60][61]

In die suidwestelike Il-khanaat was Hülegü lojaal aan sy broer Koeblai, maar hy en hul neef Berke, leier van die Goue Horde in die noordweste, het in 1262 begin bots. Die verdagte dood van Djotsji-prinse in Hülegü se diens, die oneweredige verspreiding van oorlogsbuit en Hülegü se uitmoring van Moslems het Berke al hoe kwater gemaak. Hy het in 1259 tot 1260 ’n rebellie in die Koninkryk van Georgië beplan teen Hülegü se bewind.[62]

Berke het ook ’n ooreenkoms met die Egiptiese Mamelukke gesluit teen Hülegü, en hy het Koeblai se teenstander-aanspraakmaker as Groot Khan, Ariq Böke, gesteun.[63]

Hülegü is op 8 Februarie 1264 dood. Berke wou die geleentheid gebruik om Hülegü se ryk binne te val, maar is op pad soontoe dood. ’n Paar maande later is die Tsjagatai-khanaat se leier ook dood. Koeblai het Hülegü se seun Abaqa as die nuwe Il-khan aangewys, en Abaqa het buitelandse bondgenootskappe probeer sluit, soos ’n Frans-Mongoolse bondgenootskap, teen die Egiptiese Mamelukke. Koeblai het Batoe se kleinseun Möngke Temür benoem om die Goue Horde te lei.[64] Ariq Böke het hom op 21 Augustus 1264 by Shangdu aan Koeblai oorgegee.[65]

Veldtogte van Koeblai Khan (1264–1294)

[wysig | wysig bron]
Die Mongoolse inval in China, omstreeks 1293.

In die suide, ná die val van Xiangyang in 1273, wou die Mongole die Song-dinastie in Suid-China finaal verslaan. Koeblai het in 1271 die nuwe Mongoolse regime in China hernoem tot die Yuan-dinastie en sy beeld as keiser van China probeer bevorder om beheer oor die Chinese volk te kry. Hy het sy hoofkwartier na Dadu (nou Beijing) geskuif. Dit was vir baie Mongole ’n omstrede stap en hulle het hom beskuldig van te noue bande met die Chinese kultuur.[66][67]

Die Mongole se veldtogte teen China het eindelik geslaag en in 1276 het die Song-familie hulle oorgegee aan die Yuan – die Mongole het so die eerste nie-Chinese volk geword wat die hele China verower het. Koeblai het ’n magtige ryk gebou; hy het ’n akademie, handelshawens en kanale laat bou en kuns en wetenskap ondersteun. Volgens Mongoolse rekords is 20 166 openbare skole in sy tyd gestig.[68]

Noudat Koeblai oor ’n groot deel van Eurasië geheers en Sjina verower het, wou hy sy ryk nog verder uitbrei. Sy invalle in Birma, Viëtnam, Sachalin en Champa was egter net gedeeltelik geslaagd. Mongoolse invalle in 1274 en 1280 in Japan en in 1293 in Java het misluk.[68]

Verbrokkeling in mededingende gebiede

[wysig | wysig bron]
Die begrafnis van Tsjagatai Khan.

In die laat 1200's het groot veranderinge in die Mongoolse Ryk plaasgevind. Nadat Koeblai Khan die hele China verower en die Yuan-dinastie gestig het, is hy in 1294 dood. Hy is opgevolg deur sy kleinseun Temür Khan, wat sy oupa se beleidrigtings voortgesit het. Die Il-khanaat het getrou aan die Yuan-hof gebly, maar het sy eie magstryd ondervind, deels weens ’n dispuut met die toenemende Islamitiese faksies in die suidwestelike deel van die ryk.[69]

Toe Ghazan die troon van die Il-khanaat in 1295 bestyg, het hy die Islam amptelik as geloof aanvaar en so gesorg vir ’n keerpunt in die Mongoolse geskiedenis; Mongoolse Persië het hierna al hoe meer Islamities geword. Ghazan het egter steeds bande met Temür Khan en die Yuan-dinastie in die ooste versterk. Dit was polities voordelig om die Groot Khan se gesag in die Il-khanaat te verkondig, want die Goue Horde in Rusland het lank reeds aanspraak gemaak op die nabygeleë Georgië.[69] Binne vier jaar het Ghazan heffings aan die Yuan-hof betaal, ’n beroep op ander khans gedoen om Temür Khan as hul opperhoof te aanvaar en in die volgende dekades ’n uitgebreide program van kulturele en wetenskaplike interaksie tussen die Il-khanaat en die Yuan-dinastie daargestel.[70]

Ghazan was wel ’n Moslem, maar hy het sy voorvaders se oorlog teen die Egiptiese Mamelukke voortgesit en in sy moedertaal met sy ou Mongoolse raadgewers beraadslaag. Hy het die Mameluk-leër in 1299 verslaan, maar kon Sirië net vir ’n kort ruk verower weens aanvalle deur die Tsjagatai-khanaat onder sy de facto-heerser Kaidoe, wat oorlog gevoer het teen beide die Il-khans en die Yuan-dinastie.

In sy stryd om mag in die Goue Horde het Kaidoe sy eie kandidaat, Kobeleg, geborg teen Bajan, khan van die Wit Horde. Bajan het militêre steun van die Mongole in Rusland gekry en ook die Groot Khan en die Il-khanaat se hulp gevra om ’n verenigde aanval op Kaidoe se magte uit te voer. Temür het teenaanvalle teen Kaidoe ’n jaar later vermeerder. Ná ’n bloedige geveg met Temür se leërs in 1301 is Kaidoe dood en is hy deur Doewa opgevolg.[71][72]

Einde van die uitbreiding suidwaarts

[wysig | wysig bron]

Ondanks sy struwelinge met Kaidoe en Doewa, het die Yuan-keiser Temür bande aangeknoop met die veglustige Sjan-volk ná sy reeks militêre operasies teen Thailand van 1297 tot 1303. Dit het die Mongole se uibreiding suidwaarts beëindig. Sommige Mongole het probeer om die twis tussen hulle te verminder en onder Temür te verenig. Doewa het ’n vredesooreenkoms begin en die Ögedei-khanaat oorreed om "aan khagan Temür oor te gee".[73][74] In 1304 het al die khanate ’n vredesverdrag goedgekeur en Temür se heerskappy aanvaar.[75][76][77]

’n Europese voorstelling van die vier khans Temür (Yuan), Tsjapar (Ögedei), Tokhta (Goue Horde) en Öljaitü (Il-khanaat).[78]

Kaidoe se seun Tsjapar het Doewa die stryd aangesê, maar Doewa het die Ögedei-khanaat met Temür se hulp verslaan. Tokhta van die Goue Horde het ook vrede voorgestaan en 20 000 soldate gestuur om die Yuan-grens te help versterk.[79] Tokhta is ná sy dood in 1312 deur Ozbeg opgevolg en dié het die troon van die Goue Horde verower en nie-Moslemse Mongole vervolg. Die Yuan-invloed op die horde is in ’n groot mate omgekeer en botsings op die grense van die Mongoolse state is hervat.

In die Tsjagatai-khanaat is Esen Buqa I as khan gekroon nadat hy ’n onverwagte rebellie deur Ögedei se afstammelinge afgeweer het, en hy het Tsjapar in ballingskap gedwing. Die Yuan- en Il-khanaat-leërs het die Tsjagatai-khanaat eindelik aangeval. Vanweë die ekonomiese voordele en die nalatenskap van Djengis Khan het Ozbeg in 1326 weer vriendskaplike bande met die Yuan-hof gesmee. Hy het terselfdertyd bande met die Moslemwêreld versterk en moskees en ander uitspattige plekke soos baddens laat bou. Teen die tweede helfte van die 14de eeu het Mongoolse invalle verder afgeneem. In 1323 het Aboe Said Khan van die Il-khanaat ’n vredesooreenkoms met Egipte gesluit.

Onmin het tussen 1328 en 1329 in die Yuan-dinastie uitgebreek. Ná die dood van Yesün Temür in 1328 het Tugh Temür die nuwe leier in Dadu geword, terwyl Yesün Temür se seun Ragibagh die troon in Shangdu bestyg het, en dit het tot ’n burgeroorlog gelei. Tugh Temür het Ragibagh verslaan, maar die Tsjagatai-khan, Eljigidey, het Tugh Temür se ouer broer, Kusala, as Groot Khan gesteun. Hy het Tugh Temür aangeval en dié het geabdikeer. Kusala is op 30 Augustus 1329 tot Groot Khan verkies. Hy is toe deur ’n aanvoerder onder Tugh Temür vergiftig, en laasgenoemde het die mag teruggeneem. Om deur die ander khanate as Groot Khan aanvaar te word het Tugh Temür afstammelinge van Djengis Khan en ander beroemde Mongoolse generaals na die Tsjagatai-khanaat, Ilkhan Aboe Said en Ozbeg gestuur. Hulle het ingestem om elke jaar heffings te betaal.[80]

Byna ’n eeu van onrus en burgeroorlog is gevolg deur ’n tydperk van redelike stabiliteit (Pax Mongolica), en internasionale handel en kulturele wisselwerking tussen Asië en Europa het floreer. Ook die bande tussen die Yuan-dinastie en Sjina en die Il-khanaat in Persië is versterk. Patrone van koninklike Yuan-tekstiel kon gesien word aan die ander kant van die ryk in Armeense versierings, bome en groente is regdeur die ryk geplant en nuwe tegnologie het van die Mongoolse gebiede na die weste versprei.[81]

Oorblywende state van die Mongoolse Ryk

[wysig | wysig bron]
Die oorblywende state van die Mongoolse Ryk teen 1300.

Met die dood van Abu Said Khan van die Il-khanaat in 1335 het die Mongoolse mag afgeneem en Persië het in politieke anargie verval. Die khanaat is ’n jaar later verdeel tussen verskillende gesagsfigure. Die Georgiërs het gebruik gemaak van die chaos en die Mongole uit hul eie land verdryf, en in Anatolië is ’n onafhanklike staat in 1336 gestig.

Ook in China en die Tsjagatai-khanaat was daar wanorde. Die pes bekend as die Swart Dood wat in die Mongoolse gebiede begin en ook na Europa versprei het, het bygedra tot die verwarring. Die siekte het al die khanate swaar getref; miljoene is dood en handelsbande het in die slag gebly.[82] Sowat 50 miljoen mense is in die 14de eeu dalk in Europa alleen aan die pes dood.[83]

Namate die Mongole se mag afgeneem het, het chaos regdeur die ryk ontstaan terwyl nie-Mongoolse leiers hul eie mag uitgebrei het. Die Goue Horde het al sy westelike gebiede afgestaan (onder meer Belarus en Oekraïne van 1342 tot 1369 aan Pole en Litaue). Moslemse en nie-Moslemse prinse in die Tsjagatai-khanaat het van 1331 tot 1343 teen mekaar geveg en die khanaat het verbrokkel toe nie-Mongoolse krygshere hul eie khans in die gebied aanstel.

Strydende Djotsji-families het begin veg om heerskappy van die Goue Horde ná die sluipmoord op Berdibek Khan in 1359. Die laaste Yuan-heerser, Toghon Temür, kon niks aan die onmin doen nie omdat die ryk byna tot niet was. ’n Spiraal van hiperinflasie het dit getref en die Han-Chinese het in opstand gekom teen die Yuan-hof se streng beperkings. In die 1350's het Gongmin van Goryeo die Mongoolse soldate teruggedwing en die familie van Toghon Temür Khan se keiserin vermoor terwyl die Mongoolse invloed in Tibet ook uitgewis is.[84]

Die Mongole moes kort daarna die grootste deel van China in 1368 afstaan aan die opstandige Ming-magte en het terug na Mongolië gevlug. Ná die omverwerping van die Yuan-dinastie het die Goue Horde kontak verloor met Mongolië en China, terwyl die twee hoofdele van die Tsjagatai-khanaat deur Timur (Tamerlane) verower is. Die Goue Horde het in kleiner Turkse hordes verdeel en geleidelik hul mag oor die volgende vier eeue verloor. ’n Klein deel het tot 1502 oorleef.[85]

Militêre organisasie

[wysig | wysig bron]
’n Rekonstruksie van ’n Mongoolse vegter.

Daar word gedebatteer oor die getal troepe wat deur die Mongole versamel is,[86] maar in 1206 was daar minstens 105 000.[87] Die militêre organisasie was eenvoudig, maar doeltreffend. Dit was gebaseer op die desimale stelsel; die weermag het bestaan uit eenhede van arbans (10 soldate), zuuns (100), mingghans (1 000) en toemens (10 000).[88]

Die Mongole was die bekendste vir hul perderuiter-boogskutters, maar troepe met lanse was net so doeltreffend en die Mongole het militêre aanlegte aangeleer by die stede wat hulle verower het. Met vernuftige Sjinese ingenieurs en bombandierkorps wat katapulte en ander masjiene gebou het, kon die Mongole forte onder beleg plaas – soms het hulle die nodige masjiene op die plek gebou van beskikbare materiaal.[88]

Die Mongoolse generaal Soeboetai van die Goue Horde.

Militêre magte in die Mongoolse Ryk is opgelei, georganiseer en toegerus vir beweegbaarheid en spoed. Die soldate het ligter wapenrusting gedra as baie van die leërs waarteen hulle geveg het, maar het daarvoor vergoed met beweegbaarheid. Elke vegter het ’n paar perde gehad wat hy kon omruil soos nodig. Soldate het ook onafhanklik van voorraadlyne opgetree en dit het hulle nog vinniger gemaak.[89]

Die gebruik van koeriers het gesorg dat leërs heeltyd in verbindig met mekaar en met hul leiers was. Die soldate se dissipline is duidelik uit die manier waarop hulle gejag het. Mongole het anders as in ander kulture gejag; hulle het uitgesprei en een lang lyn gevorm, ’n hele gebied omsingel en dan al die wild in daardie gebied bymekaarjaag. Hulle sou dan al die diere doodmaak.[89]

Nog ’n voordeel was dat die soldate lang afstande kon aflê, selfs in ongewoon koue winters. Hulle sou byvoorbeeld bevrore riviere soos snelweë volg na die stede wat aan hul oewers lê. Hulle was ook ervare in die oorsteek van riviere, selfs in vloedtoestande soos tydens die Slag van Mohi in April 1241 teen koning Béla IV van Hongarye.

Hulle was veral bekend vir hul vaardigheid op die grond en het selde vlootmag gebruik. Daar was ’n paar uitsonderings; in die 1260's en 1270's het hulle ’n seemag gebruik om die Song-dinastie van Sjina te verower, maar hulle kon nie veel teen Japan uitrig nie. Hul veldtogte om die Middellandse See was meestal grondlangs, terwyl die seë beheer is deur die Kruisvaarders en Mamelukke.[90]

Alle militêre ekspedisies is voorafgegaan deur deeglike beplanning, verkennings en die inwin van sensitiewe inligting oor die vyand se gebied en magte. Danksy die sukses, organisasie en beweeglikheid van die soldate kon die Mongoolse leërs tegelykertyd aan verskeie fronte veg. Alle mans tot 60 jaar oud was dienspligtig en dit was ’n bron van eer in hul stamvegtertradisie.[91]

Gemeenskap

[wysig | wysig bron]

Reg en regering

[wysig | wysig bron]
Die tereggestelde man is van ’n krans af gegooi. Sy lang baard beteken hy was waarskynlik nie Mongools nie.

Die Mongoolse Ryk is regeer kragtens ’n wetkode wat deur Djengis Khan opgestel is bekend as Jassa ("verordening"). ’n Spesifieke kanon van die kode was dat mense met range dieselfde laste as die gewone man moes dra. Strawwe is ook uitgedeel – die doodstraf is opgelê as een berede soldaat ’n ander een volg en nie iets optel wat deur die voorste soldaat laat val is nie. Daar was ook vonnisse vir verkragting en in ’n mate vir moord. Enige weerstand teen die Mongoolse bewind is begroet met kollektiewe straf. Stede is verwoes en hul inwoners vermoor as hulle Mongoolse verordeninge verontagsaam het.

Onder Jassa is leiers en generaals op meriete verkies. Die ryk is regeer deur ’n nie-demokratiese sentrale vergadering, die koeroeltai, waar leiers byeengekom het om binne- en buitelandse beleidrigtings te bespreek. Koeroeltais is ook byeengeroep vir die kies van ’n nuwe Groot Khan. Handelsroetes en ’n uitgebreide posstelsel (Jam) is geskep. Baie handelaars en reisigers van Sjina, die Midde-Ooste en Europa het die stelsels gebruik. Djengis Khan het ook ’n nasionale seël laat maak en die gebruik van ’n geskrewe Mongoolse alfabet aangemoedig. Onderwysers, regsgeleerdes en kunstenaars is vrygeskel van belasting.

Terselfdertyd is Moslems uit Sentraal-Asië as administrateurs na China gestuur en Han-Chinese en Khitans uit China na Sentraal-Asië – so het die Mongole buitelanders gebruik om die mag van die plaaslike volke in albei lande in toom te hou.[92] Die Mongola het ander gelowe verdra en nooit mense op godsdienstige gronde vervolg nie.

Godsdiens

[wysig | wysig bron]
’n Persiese miniatuurskildery wat Ghazan uitbeeld terwyl hy hom tot die Islam bekeer.

In Djengis Khan se tyd het Mongole hulle feitlik tot elke geloof bekeer, van Boeddhisme tot die Christendom en van Manicheïsme tot Islam. Om onmin te voorkom het Djengis ’n organisasie gestig wat algehele godsdiensvryheid verseker het, hoewel hyself ’n tengris was. Onder sy administrasie is alle godsdiensleiers van belasting en openbare diens vrygeskel.[93]

Vanweë die nomadiese leefstyl was daar aanvanklike min plekke van aanbidding. Onder Ögedei Khan (1186–1241) is verskeie bouprojekte in die hoofstad, Karakoroem, onderneem. Benewens paleise het Ögedei aanbiddingsplekke vir Boeddhiste, Moslems, Christene en Taoiste laat bou. Eindelik het drie van die vier hoofkhanate hulle tot die Islam bekeer.[94][95]

Kuns en letterkunde

[wysig | wysig bron]

Die oudste bewaarde letterkundige werk in Mongools is Die Geheime Geskiedenis van die Mongole, wat die een of ander tyd ná Djengis Khan se dood in 1227 vir die koninklike familie geskyf is. Dit is die belangrikste plaaslike verslag oor Djengis se lewe en stamboom; dit dek van sy herkoms en kinderjare tot met die stigting van die Mongoolse Ryk en die bewind van sy seun Ögedei.

Nog ’n klassieke werk uit die ryk is die Universele Geskiedenis. Dit is in die vroeë 14de eeu laat opstel deur die Il-khan Abaqa Khan om die hele wêreld se geskiedenis op skrif te stel en so die Mongole se eie kulturele erfenis te boekstaaf. Met sy honderde bladsye vol illustrasies was dit een van die eerste geskrewe geskiedeniswerke ter wêreld.

Die Mongole het ook die beeldende kunste waardeer, maar hul portrette was beperk tot veral skilderye van hul perde eerder as van mense.

Posstelsel

[wysig | wysig bron]
’n Brief van die Il-khan Öljaitü aan koning Filips IV van Frankryk.

Die Mongoolse Ryk het ’n uitsonderlike, doeltreffende posstelsel vir dié tyd gehad; dit word dikwels die Jam genoem. Dit het goedbewaakte stasies gehad wat oor die hele Mongoolse Ryk opgerig is. Die Jam-stelsel sou baie later in die Verenigde State herskep word as Pony Express.[96] ’n Boodskapper sou gewoonlik sowat 40 km aflê van een stasie tot ’n volgende; daar sou hy óf ’n vars perd kry óf die pos aan ’n ander boodskapper oorhandig wat dit dan verder geneem het.

Djengis en Ögedei het ook ’n uitgebreide padstelsel laat bou. Ná Ögedei se troonbestyging het hy die padstelsel verder uitgebrei en aan die Tsjagatai-khanaat en Goue Horde opdrag gegee om paaie in die westelike deel van die ryk te verbind.[97]

Toe die Groot Khan in Karakoroem sterf, het die nuus die Mongoolse magte onder Batoe Khan in Sentraal-Europa binne vier tot ses weke bereik danksy die Jam.[40]

Koeblai Khan van die Yuan-dinastie het spesiale stasies vir amptenare laat bou en die Djotsji-heersers van die Goue Horde het hul stasies met ’n spesiale belasting gefinansier.

Syroete

[wysig | wysig bron]

Die Mongole het ’n sterk handelsgeskiedenis gehad. Djengis Khan het handel met ander streke aangemoedig selfs voor hy die Mongole verenig het. Handelaars het aan hom inligting verskaf oor naburige kulture, gedien as diplomate en was belangrik in die aanskaffing van noodsaaklike goedere aangesien die Mongole self min vervaardig het.

Mongole het soms vir handelaars geld gegee en hulle na ver plekke gestuur as ’n ortoq (handelsvennoot). Namate die ryk gegroei het, het handelaars en ambassadeurs met die nodige dokumente en toestemming beskerming geniet terwyl hulle deur die ryk gereis het. Taamlik goeie paaie het gebiede van die Middellandse See tot in China verbind, onder meer die Syroete.

’n Islamitiese goue muntstuk met die naam van Djengis Khan.

Benewens handelaars het beroemde verkenners soos Marco Polo, monnike en sendelinge die Syroete gebruik. Min mense het egter met die hele Syroete langs gereis. Handelaars het gewoonlik goedere gekoop en verkoop deur middel van middelmanne.

Onder Djengis se opvolgers Ögedei en Güyük het die handelaarsvennootskappe steeds gedy. Handelaars het klere, kos, ander ware en inligting na die keiserlike paleise gebring en in ruil daarvoor het die Groot Khans hulle van belasting vrygeskel en hulle toegelaat om die ryk se amptelike posstelsel-stasies te gebruik. Handelaars het ook gedien as belastinginvorderaars in China, Rusland en Iran.

Die beleid het onder Möngke Khan verander. Weens geldwassery en oorbelasting het hy die ortoq-besighede laat ondersoek. Alle handelaars moes ook handels- en eiendomsbelasting betaal.

Die val van die Mongoolse Ryk in die 14de eeu het gelei tot die verbrokkeling van die politieke, kulurele en ekonomiese eenheid aan die Syroete. Turkse stamme het beslag gelê op die westelike, Bisantynse deel van die roete en so die saad gesaai vir die Turkse kultuur wat later sou lei tot die Ottomaanse Ryk. In die ooste het die plaaslike Chinese die Yuan-dinastie in 1368 omvergewerp en hul eie Ming-dinastie gestig met ’n beleid van ekonomiese isolasie.[98]

Nalatenskap

[wysig | wysig bron]

Die Mongoolse Ryk het as die grootste aaneenlopende land ter wêreld ’n blywende impak gehad – groot gebiede is verenig waarvan sommige (soos Oos- en Wes-Rusland en die westelike dele van China) vandag steeds verenig is, alhoewel onder ander regerings.[99] Die Mongole buite Mongolië is waarskynlik in plaaslike bevolkings opgeneem ná die val van die ryk en van hul afstammelinge het plaaslike gelowe aangeneem. So het die oostelike khanate hulle in ’n groot mate tot Boeddhisme bekeer en die westelike khanate tot die Islam.[100]

Djengis Khan se verowerings het egter ook tot grootskaalse vernietiging in sekere gebiede en dus tot ’n verandering in die demografie van Asië gelei, soos die massamigrasie van die Iranse stamme van Sentraal-Asië na die hedendaagse Iran. Die Islamitiese wêreld het ook grootliks verander weens Mongoolse invalle. Die bevolking van die Iranse plato is getref deur siektes en hongersnood en dit het miljoene lewens geëis.[12]

Nie-militêre prestasies van die Mongole sluit in die instelling van ’n skryfstelsel, ’n Mongoolse alfabet wat op Oeigoerse letters geskoei was en vandag steeds in Binne-Mongolië gebruik word.[101]

Van die ander langtermyngevolge van die Mongoolse Ryk sluit die volgende in:

Tokhtamisj en die leërs van die Goue Horde se beleg van Moskou (1382).
  • Moskou het tydens die Mongoolse Juk belangrik geword nadat Russiese heersers die belastinginvorderaars van die Mongoolse leiers geword het. Dit het daartoe gelei dat die Mongole self nooit na die streke moes reis wat hulle besit het nie. Die Russe het eindelik genoeg militêre mag opgebou sodat Iwan III eindelik die Mongole uit Rusland verdryf het om die Tsaredom van Rusland te stig.
  • Europa se kennis van die bekende wêreld is grootliks uitgebrei met inligting wat handelaars en ambassadeurs van die Mongoolse Ryk af teruggebring het.
  • Sommige studies toon die Swart Dood wat Europa in die laat 1340's swaar getref het, het van Sjina met die Mongoolse handelsroetes na Europa versprei. Die totale getal sterftes wêreldwyd weens die pes word op 75 miljoen mense geraam, waarvan sowat 50 miljoen net in Europa.
  • Die Westerse navorser R.J. Rummel reken 30 miljoen mense is vermoor onder die bewind van die Mongoolse Ryk. Ander skattings is tot 80 miljoen. China se bevolking het in die 50 jaar van Mongoolse oorheersing in dié land met die helfte verminder – van 120 miljoen voor die verowering tot 60 miljoen volgens die sensus van 1300. Hoeveel sterftes aan die Mongole te wyte was, is ’n saak waaroor kenners soos Frederick W. Mote en Timothy Brook verskil. Anders redes kon ook tot die bevolkingsafname bygedra het, van swak administrasie en die pes tot die ontneming van paspoorte en eiendomsreg.
  • David Nicole sê in The Mongol Warlords: "Terreur en die massa-uitwissing van enigiemand wat hulle teengestaan het, was ’n goed bewese Mongoolse taktiek."[102] Sowat die helfte van die Russiese bevolking kon tydens hul land se verowering gesterf het.[103] Historici raam tot die helfte van Hongarye se destydse bevolking van 2 miljoen kon ook slagoffers van die Mongoolse invalle gewees het.[104]
  • Een van die mees geslaagde taktieke van die Mongole was om stedelike bevolkings uit te wis wat hulle verset het teen oorname. In die verowering van Kiëf-Roes is feitlik al die groot stede verwoes. As hulle oorgegee het, is die inwoners se lewe gewoonlik gespaar, maar nie noodwendig nie. Die stad Hamadan in die hedendaagse Iran is byvoorbeeld verwoes en elke man, vrou en kind is vermoor deur die Mongoolse generaal Soebadai – hulle het oorgegee, maar nie genoeg voorrade na sy sin gehad nie. ’n Paar dae later het Soebadai ’n mag teruggestuur om enige inwoners wat uitstedig was en intussen teruggekeer het huis toe, ook uit te wis. Die Mongoolse leërs het dikwels die plaaslike inwoners as soldate opgeneem – hulle kon soms kies tussen die dood en opname in die Mongoolse weermag.[105]

Die Krim-khanaat was die langs oorlewende opvolgerstaat van die Mongoolse Ryk; dit is eindelik in 1783 deur Rusland geannekseer.

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Jonathan M. Adams, Thomas D. Hall and Peter Turchin (2006). East-West Orientation of Historical Empires.Journal of World-Systems Research (University of Connecticut). 12 (no. 2): 219–229.
  2. ↑ Morgan. The Mongols. bl. 5.
  3. ↑ Morgan. The Mongols. bl. 5.
  4. ↑ Diamond. Guns, Germs, and Steel. bl. 367.
  5. ↑ The Mongols and Russia, deur George Vernadsky
  6. ↑ The Mongol World Empire, 1206–1370, deur John Andrew Boyle
  7. ↑ The History of China, deur David Curtis Wright. bl. 84.
  8. ↑ The Early Civilization of China, deur Yong Yap Cotterell, Arthur Cotterell. bl. 223.
  9. ↑ Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281, deur Reuven Amitai-Preiss
  10. ↑ Gregory G. Guzman "Were the barbarians a negative or positive factor in ancient and medieval history?", The Historian 50 (1988), 568-70.
  11. ↑ Allsen. Culture and Conquest. bl. 211.
  12. ↑ 12,0 12,1 R. Ward, Steven (2009). Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Georgetown University Press. p. 39. ISBN 1-58901-258-5.
  13. ↑ Michael Biran. Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia. The Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0631-3
  14. ↑ The Cambridge History of China: Alien Regimes and Border States. bl. 413.
  15. ↑ Jackson. Mongols and the West. bl. 127.
  16. ↑ Allsen. Culture and Conquest. bl. xiii, 235.
  17. ↑ Sanders. bl. 300.
  18. ↑ Saunders. History of the Mongol conquests. bl. 225.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Barfield. bl. 184.
  20. ↑ "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Maart 2014. Besoek op 23 Desember 2014.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 Morgan. The Mongols. bl. 49–73.
  22. ↑ Riasanovsky. Fundamental Principles of Mongol law. bl. 83.
  23. ↑ Ratchnevsky. bl. 191.
  24. ↑ 24,0 24,1 Secret history. bl. 203.
  25. ↑ Vladimortsov. bl. 74.
  26. ↑ Weatherford. bl. 70.
  27. ↑ Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection. New York: Thomas Dunne Books. p. 116.
  28. ↑ Morgan. bl. 99–101.
  29. ↑ Man. Genghis Khan. bl. 288.
  30. ↑ Saunders. bl. 81.
  31. ↑ Atwood. bl. 277.
  32. ↑ May. Chormaqan. bl. 29.
  33. ↑ Amitai. The Mamluk-Ilkhanid war
  34. ↑ Burgan. bl. 22.
  35. ↑ 35,0 35,1 Timothy May. Chormaqan. bl. 32.
  36. ↑ "The Destruction of Kiev" (in Engels). Tspace.library.utoronto.ca. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2016. Besoek op 12 Oktober 2013.
  37. ↑ Jackson. Delhi Sultanate. bl. 105.
  38. ↑ Weatherford. bl. 157.
  39. ↑ Howorth. bl. 55–62.
  40. ↑ 40,0 40,1 Weatherford. bl. 158.
  41. ↑ Matthew Paris. English History (vertaal deur J.A. Giles). bl. 348.
  42. ↑ 42,0 42,1 Morgan. The Mongols. bl. 104.
  43. ↑ 43,0 43,1 Jackson. Mongols and the West. bl. 95.
  44. ↑ The Academy of Russian science and the academy of Mongolian science Tataro-Mongols in Europe and Asia. bl. 89.
  45. ↑ Weatherford. bl. 163.
  46. ↑ Man. Kublai Khan. bl. 28.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 Atwood. bl. 255.
  48. ↑ D. Bayarsaikhan. Ezen khaaniig Ismailiinhan horooson uu (Did the Ismailis kill the Great Khan)
  49. ↑ Weatherford. bl. 179.
  50. ↑ 50,0 50,1 Atwood. bl. 213.
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 Morgan. The Mongols. bl. 159.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Morgan. The Mongols. bl. 103–104.
  53. ↑ Guzman, Gregory G. (Lente 2010). "European Captives and Craftsmen Among the Mongols, 1231–1255". The Historian. 72 (1): 122–150. doi:10.1111/j.1540-6563.2009.00259.x.
  54. ↑ 54,0 54,1 Allsen. Mongol Imperialism. bl. 280.
  55. ↑ Morgan. The Mongols. bl. 129.
  56. ↑ 56,0 56,1 Morgan. The Mongols. bl. 132–135.
  57. ↑ Lane. bl. 9.
  58. ↑ 58,0 58,1 Morgan. The Mongols. bl. 138.
  59. ↑ 59,0 59,1 Wassaf. bl. 12.
  60. ↑ 60,0 60,1 Jackson. Mongols and the West. bl. 109.
  61. ↑ 61,0 61,1 Barthold. Turkestan. bl. 488.
  62. ↑ L. N.Gumilev, A. Kruchki. Black legend
  63. ↑ Barthold. Turkestan Down to the Mongol Invasion. bl. 446.
  64. ↑ Prawdin. Mongol Empire and Its Legacy. bl. 302.
  65. ↑ Weatherford. bl. 120.
  66. ↑ Man. Kublai Khan. bl. 74.
  67. ↑ Sh.Tseyen-Oidov – Ibid. bl. 64.
  68. ↑ 68,0 68,1 Man. Kublai Khan. bl. 207.
  69. ↑ 69,0 69,1 Prawdin.
  70. ↑ Allsen. Culture and Conquest. bl. 32–35.
  71. ↑ René Grousset. The Empire of the Steppes
  72. ↑ Atwood. bl. 445.
  73. ↑ d.Ohson. History of the Mongols. bl. II. bl. 355.
  74. ↑ Sh.Tseyen-Oidov. Genghis bogdoos Ligden khutagt khurtel (khaad). bl. 81.
  75. ↑ Vernadsky – The Mongols and Russia. bl. 74.
  76. ↑ J. J. Saunders The History of the Mongol conquests
  77. ↑ Howorth. bl. 145.
  78. ↑ Bibliothèque nationale de France. Département des Manuscrits. Division occidentale. Nouvelle acquisition française 886, fol. 37v
  79. ↑ Atwood. bl. 106.
  80. ↑ Franke. bl. 541–550.
  81. ↑ Weatherford. bl. 236.
  82. ↑ Morgan. The Mongols. bl. 117–118.
  83. ↑ Ole Jørgen Benedictow, The Black Death, 1346–1353: The Complete History (2004), bl. 382.
  84. ↑ Prawdin. bl. 379.
  85. ↑ Halperin. bl. 28.
  86. ↑ Sverdrup. bl. 109.
  87. ↑ Sverdrup. bl. 110.
  88. ↑ 88,0 88,1 Morgan. The Mongols. bl. 80–81.
  89. ↑ 89,0 89,1 Morgan. The Mongols. bl. 74–75
  90. ↑ Morgan. Mongols and the Eastern Mediterranean
  91. ↑ Morgan. The Mongols. bl. 75
  92. ↑ BUELL, Paul D. (1979). Sino-Khitan Administration in Mongol Bukhara. Harrassowitz Verlag.
  93. ↑ Weatherford. bl. 69.
  94. ↑ Ezzati. The Spread of Islam: The Contributing Factors. bl. 274.
  95. ↑ Bukharaev. Islam in Russia: The Four Seasons. bl. 145.
  96. ↑ Chambers, James. The Devil's Horsemen Atheneum, 1979, ISBN 0-689-10942-3
  97. ↑ Secret History of the Mongols
  98. ↑ Guoli Liu Chinese Foreign Policy in Transition. bl. 364
  99. ↑ Timothy May (Februarie 2008). "The Mongol Empire in World History". World History Connected. University of Illinois. 5 (2). Besoek op 15 Februarie 2014.
  100. ↑ Foltz. bl. 105–106.
  101. ↑ Hahn, Reinhard F. (1991). Spoken Uyghur. Londen en Seattle: University of Washington Press. ISBN 978-0-295-98651-7.
  102. ↑ "Mongol Conquests" (in Engels). Users.erols.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Mei 2020. Besoek op 15 Februarie 2014.
  103. ↑ "History of Russia, Early Slavs history, Kievan Rus, Mongol invasion" (in Engels). Parallelsixty.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Februarie 2018. Besoek op 15 Februarie 2014.
  104. ↑ "The Mongol invasion: the last Arpad kings" (in Engels). Britannica.com. 20 November 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Mei 2008. Besoek op 15 Februarie 2014.
  105. ↑ The Story of the Mongols Whom We Call the Tartars, Historia Mongalorum Quo s Nos Tartaros Appellamus: die monnik Giovanni Di Plano Carpini se weergawe van sy ambassade aan die hof van die Mongoolse khan, deur Da Pian Del Carpine Giovanni en Erik Hildinger (Branden Books, April 1996 ISBN 978-0-8283-2017-7)

Bronne

[wysig | wysig bron]
  • Allsen, Thomas T. (1987). Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251–1259. University of California Press. ISBN 978-0-520-05527-8.
  • Allsen, Thomas T. (2004). Culture and conquest in Mongol Eurasia. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-60270-9.
  • Amitai-Preiss, Reuven (1995). Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge, UK; New York, VSA: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-46226-6.
  • Atwood, Christopher P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York, VSA: Facts on File, Inc. ISBN 0-8160-4671-9.
  • Barfield, Thomas Jefferson (1992). The perilous frontier: nomadic empires and China. Blackwell. ISBN 978-1-55786-324-9.
  • Burgan, Michael (2005). Empire of the Mongols. New York, VSA: Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-0318-1.
  • Diamond, Jared (1997). Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. New York, VSA: W. W. Norton & Co. ISBN 978-0-393-31755-8.
  • Finlay, Robert (2010). The Pilgrim Art: Cultures of Porcelain in World History. Berkeley, Kalifornië, VSA: University of California Press. ISBN 978-0-520-24468-9.
  • Foltz, Richard C. (1999). Religions of the Silk Road: Overland Trade and Cultural Exchange from Antiquity to the Fifteenth Century. New York, VSA: St. Martin's Press. ISBN 0-312-23338-8.
  • Franke, Herbert (1994). Alien Regimes and Border States, 907-1368. ISBN 978-0-521-24331-5. {{cite book}}: |work= ignored (hulp); Onbekende parameter |editors= geïgnoreer (hulp)
  • Grousset, Rene (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia (vertaal uit Frans deur Naomi Walford). New Brunswick, New Jersey, VSA: Rutgers University Press.
  • Halperin, Charles J. (1985). Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History. Bloomington, Indiana, VSA: Indiana University Press. ISBN 0-253-20445-3.
  • Howorth, Henry H. (1965 (herdruk van die Londense uitgawe, 1876)). History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: Part I: The Mongols Proper and the Kalmuks. New York, VSA: Burt Frankin. {{cite book}}: Gaan datum na in: |year= (hulp)
  • Hull, Mary. (1997). The Mongol Empire (World History Series). Greenhaven Press. ISBN 978-1-56006-312-4.
  • Jackson, Peter (1978). "The dissolution of the Mongol Empire". Central Asiatic Journal. XXXII: 208–351.
  • Jackson, Peter (2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge, VK; New York, VSA: Cambridge University Press. ISBN 0-521-54329-0.
  • Jackson, Peter (2005). The Mongols and the West: 1221–1410. Harlow, VK; New York, VSA: Longman. ISBN 978-0-582-36896-5.
  • Lane, George (2006). Daily life in the Mongol empire. Westport, Connecticut, VSA: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33226-5.
  • Man, John (2004). Genghis Khan: Life, death and resurrection. New York, VSA: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-36624-7.
  • Man, John (2007). Kublai Khan: from Xanadu to superpower. Bantam Books. ISBN 978-0-553-81718-8.
  • Morgan, David (Junie 1989). "The Mongols and the Eastern Mediterranean: Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean after 1204". Mediterranean Historical Review. Tel Aviv, Illinois, VSA: Routledge. 4 (1): 204. doi:10.1080/09518968908569567. ISSN 0951-8967. {{cite journal}}: Onbekende parameter |editors= geïgnoreer (hulp)
  • Morgan, David (2007). The Mongols (2nd uitg.). Malden, Massachusetts, VSA; Oxford, VK; Carlton, Victoria, Australië: Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4051-3539-9.
  • Prawdin, Michael (1940/1961). Mongol Empire. New Brunswick, New Jersey, VSA: Collier-Macmillan Canada. ISBN 1-4128-0519-8. {{cite book}}: Gaan datum na in: |date= (hulp)
  • Ratchnevsky, Paul (1993). Haining, Thomas Nivison (translator) (red.). Genghis Khan: His Life and Legacy. Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-18949-7. {{cite book}}: |editor= has generic name (hulp)
  • Rossabi, Morris (1983). China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, 10th–14th Centuries. Berkeley, Kalifornië, VSA: University of California Press. ISBN 0-520-04383-9.
  • Sanders, Alan J. K. (2010). Historical Dictionary of Mongolia. Lanham, Maryland, VSA: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6191-6.
  • Saunders, John Joseph (2001). The history of the Mongol conquests. Philadelphia, Pennsilvanië, VSA: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-1766-7.
  • Rybatzki, Volker (2009). The Early Mongols: Language, Culture and History. Indiana University. ISBN 978-0-933070-57-8.
  • Sverdrup, Carl (November 2010). "Numbers in Mongol Warfare". Journal of Medieval Military History. Vol. 8. Woodbridge, Suffolk, VK: Boydell & Brewer. ISBN 978-1-84383-596-7. {{cite book}}: Onbekende parameter |editors= geïgnoreer (hulp)
  • Vladimortsov, Boris (1969). The Life of Chingis Khan. B. Blom.
  • Weatherford, Jack (2004). Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York, VSA: Three Rivers Press. ISBN 0-609-80964-4.

Verdere leesstof

[wysig | wysig bron]
  • Brent, Peter. The Mongol Empire: Genghis Khan: His Triumph and his Legacy. Book Club Associates, Londen. 1976.
  • Buell, Paul D. (2003). Historical Dictionary of the Mongol World Empire. The Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-4571-7.
  • May, Timothy. "The Mongol Art of War." Westholme Publishing, Yardley. 2007. ISBN 978-1-59416-046-2 / ISBN 1-59416-046-5
  • May, Timothy. The Mongol Conquests in World History (Reaktion Books, versprei deur University of Chicago Press; 2012) 319 bladsye
  • Rossabi, Morris. The Mongols: A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2012. ISBN 978-0-19-984089-2

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]