Narkose

Narkose
Klassifikasie en eksterne bronne
’n Pasiënt word voorberei vir gasnarkose.
MedlinePlus	anesthesia
MeSH	E03.155
Mediese waarskuwing

Narkose is ’n soort verdowing wat gevoelloosheid veroorsaak, dus ’n omkeerbare verlies van sensasie. Narkosemiddels verskil van pynstillers, wat pyn verlig sonder om sensasie uit te skakel. Narkose word gewoonlik toegedien om sjirurgie te vergemaklik.

Die term anestesie word dikwels gebruik as sinoniem vir narkose, wat afgelei is van die Griekse woord narké, wat "slaap" beteken. Dit dui op 'n toestand van verdowing, van bewusteloosheid en van gevoelloosheid vir pyn, waartydens chirurgiese ingryping kan geskied.

Die term algemene narkose is hier gebruiklik. 'n Toestand van gevoelloosheid vir pynlike prikkels in bepaalde liggaamsdele sander dat bewusteloosheid in tree, word teweeggebring deur die toediening van plaaslike of lokale verdowing. Narkose word dus kunsmatig veroorsaak met 'n mediese doel.

Inleiding

Algemene anestesie of narkose is ʼn proses waardeur pyn gekontroleer word deur 'n toestand van algemene onbewustheid. Narkose moet egter aan verskeie voorwaardes voldoen: die bewusteloosheid mag nie te diep wees nie; spierverslapping moet voorkom en die pynervaring moet geheel en al opgehef wees.

'n Toestand waarin daar chirurgies opgetree kan word, moet vinnig bereik word en die pasiënt moet na die operasie vinnig sy bewussyn kan herwin. Daar word meestal van ʼn kombinasie van middels gebruik gemaak om so 'n toestand te bewerkstellig, en hierdie middels word anestetika genoem.

By plaaslike verdowing of lokale narkose word slegs 'n bepaalde liggaamsdeel gevoelloos gemaak deur die tydelike uitskakeling van die gevoelsenuwee: die geleiding van prikkels of impulse deur die senuwee word dus onderbreek. Plaaslike verdowing word nie net by kleiner of oppervlakkige operasies gebruik nie, maar dit is ook by ernstiger en omvangryker operasies toepaslik en dikwels noodsaaklik omdat nie alle pasiënte vir algemene narkotika ontvanklik is nie.

Gebalanseerde narkose is een van die algemeenste tegnieke in moderne anestesie, Verskeie variasies is moontlik, en dit word bepaal deur die fisieke toestand van die pasiënt en die vereistes wat gestel word deur die operatiewe prosedure wat gaan volg. Gebalanseerde narkose stel die chirurg daartoe in staat om sonder enige tydsbeperking oor groot liggaamsdele operasies uit te voer. Die pasiënt kan ook na die operasie die operatiewe prosedure glad nie herroep nie. Nie alle veranderinge wat tydens 'n toestand van narkose in die liggaam intree, is nog bekend nie.

Vir algemene narkose word middels met uiteenlopende chemiese en fisiese eienskappe gebruik: edel gasse, alkohol, eter, halogeenhoudende en onversadigde koolwaterstowwe, steroïede en barbiturate. Dit is onwaarskynlik dat die effek van al hierdie stowwe een gemeenskaplike werkingsmeganisme as grondslag het. Dit is wel duidelik dat suiwer fisiese veranderinge 'n toestand van narkose kan teweegbring, aangesien edel gasse stowwe is wat geen chemiese reaksies kan aangaan nie.

Algemene narkose moet reeds by geringe doserings op die grootharsings inwerk sodat die bewussyn uitgeskakel kan word. Met groter doserings moet die rugmurg se funksies uitgeskakel word ten einde die refleksmeganismes van die liggaam tydelik te verlam. Slegs in uiterste gevalle kan die harsingstam, waar die vitale sentra geleë is wat volgehoue bloedsomloop en asemhaling verseker, beïnvloed word. Die verskil tussen die dosering om aan eersgenoemde twee kriteria te voldoen en die dosering waar ook die asemhaling en die bloedsomloop beëindig kan word, word narkosebreedte genoem.

Anestetika met 'n groot narkosebreedte is veiliger as middels met 'n klein narkosebreedte.

Anestetika

Vir doeltreffende narkose moet aan sekere vereistes voldoen word: die pasiënt moet bewusteloos wees; gevoeligheid vir pyn moet opgehef wees en spierverslapping moet ingetree het. Die meeste algemene anestetika het al hierdie effekte tot gevolg, maar die klem val gewoonlik op een van die 3 effekte.

Gevolglik sal dit dus nodig wees om byvoorbeeld een bepaalde anestetikum in 'n hoë dosis toe te dien ten einde spierverslapping teweeg te bring, terwyl 'n nog groter dosis nodig sal wees om bewusteloosheid te laat intree. Vir onderhouding van hierdie basisnarkose word 'n mengsel van moderne narkosegasse gebruik wat die vroeëre gebruik van eter en chloroform vervang het. Oor die algemeen word 'n mengsel van laggas (N₂O) en suurstof (O₂) toegedien, wat na gelang van die behoefte met halotaan aangevul word. Die gasse chlooretiel en siklopropaan word ook aangewend. Naas die basisnarkose word ook pynstillers, meestal opiate, toegedien.

Lokale verdowing

By plaaslike verdowing word 'n stof gebruik wat die geleiding van prikkels in die gevoelsenuwee tydelik onderbreek. Lokale verdowing word onderverdeel in oppervlakkige verdowing, infiltrerende verdowing en geleidingsverdowing. By oppervlakkige verdowing word die anestetikum aangebring op die huid of slymvlies van die gebied wat gevoelloos gemaak moet word.

By infiltrerende verdowing word die anestetikum in 'n bepaalde gebied op die liggaam ingespuit, van waar die middel deur die weefsels in die betrokke gebied versprei en die fynere vertakkings van die omringende pynsenuwee verdof. By geleidingsverdowing word die anestetikum met 'n senuweestam in aanraking gebring. Die betrokke gebied wat deur hierdie senuweestam bedien word, word nou gevoelloos. 'n Voorbeeld hiervan is waar die anestetikum in die nabye omgewing van die rugmurg toegedien word.

Lumbale anestesie is die algemeenste narkotikum wat so toegedien word. Toediening hiervan kan geskied tot op hoogte van die lumbale werwels. Hierdie metode word aangewend voordat operasies aan die bekken uitgevoer word by pasiënte wat onontvanklik is vir algemene narkose. In baie lande is dit gebruiklik om lumbale verdowing tydens bevallings toe te pas. Die belangrikste lokale anestetika is novocaine, lidocaine en chlooretiel. Novocaine veroorsaak naas gevoelloosheid ook bloedvatverwyding in die gebied waar dit toegedien word.

Dit is 'n kortwerkende middel en is nie geskik as oppervlakkige anestetikum nie. Lidocaine versprei vinnig deur die betrokke gebied en het 'n langdurige werking. Dit kan vir alle vorme van lokale anestesie gebruik word. Chlooretiel is toepaslik as ʼn narkosegas, maar word ook as ʼn sproeimiddel vir oppervlakverdowing aangewend. Na toediening word 'n vinnige konsentrasie daarvan bewerkstellig. Die gevoelloosheid van die betrokke oppervlak is die gevolg van sterk verkoeling wat op die besproeide gebied plaasvind.

Hoe werk narkose en wie dien dit toe?

’n Narkotiseur is ’n dokter met minstens 13 jaar se opleiding wat spesialiseer in die toedien van narkose. Narkose word toegedien om die pasiënt se gemak tydens ʼn operasie te verseker en om dit pynloos te hou.

’n Kombinasie van middels word soms gebruik vir bykomende terapeutiese doeleindes, maar dit kan ook die newe-effekte vermeerder.^[1]

Toediening van narkose

Narkotika kan op verskeie wyses toegedien word. Die terme neurolepsis en neuroleptanalgesie dui die staat of toestand aan wat volg op die kombinering van ʼn narkotikum (potente analgetikum) en 'n susmiddel/kalmeermiddel (neuroleptikum, psigotropiese dwelmmiddel).

Die ongevoeligheid vir pyn, amnesie en kalmte wat na toediening hiervan by die pasiënt intree, is egter nie werklike narkose nie, en aanvullende toedienings is nodig voordat chirurgiese ingryping kan geskied. Wanneer die narkotiese kalmeermiddelkombinasie versterk word deur ʼn anestetikum soos distikstofoksied, word die toestand wat volg, neuroleptanestesie genoem. Barbiturate, opiate en spierverslappers word deur middel van ʼn intraveneuse inspuiting toegedien.

Die narkosegasse word deur ʼn masker wat oor die pasiënt se neus en mond geplaas word, ingeasem en deur die longe in die bloed opgeneem. Eter en chloroform het die nadeel dat die liggaam eers redelik lank na toediening van die stowwe 'n ewewigstoestand bereik. Na beëindiging van toediening duur dit 'n lang tyd voordat die middels geheel en al deur die liggaam uitgeskei is. By die gebruik van laggas word ʼn ewewigstoestand in die liggaam gouer bereik en die gas word ook gouer deur die liggaam uitgewerk, maar die vernaamste effek van laggas is dat bewusteloosheid intree.

Die ander vereistes by narkose, naamlik die uitskakeling van pyn en spierverslapping, word deur die toediening van ander middels bewerkstellig. Halotaan, wat soms by 'n laggassuurstofmengsel gevoeg word, is ʼn veel sterker narkosegas met 'n doeltreffende pynstillende werking. Wanneer 'n minder ernstige of kortdurende chirurgiese ingryping nodig is, kan 'n enkele narkotikum toegedien word waardeur 'n kortdurende bedwelming verkry word. Hiervoor kan middels soos eter, halotaan of chlooretiel aangewend word.

Die tegnieke waardeur narkose deur inhalasie toegedien word, stuit in maskerinhalasie, endotrageale toediening (nasale of orale buis) en deur die narkotikum druppelsgewys via 'n deurdringbare gesigsmasker toe te dien. Narkosegasse word meestal toegedien deur middel van 'n geslote sisteem waardeur ingeasemde en uitgeasemde lug deur 'n stelsel van buise en ventilators gesirkuleer word. Hierdeur kan 'n gasmengsel saamgestel word waarin die konsentrasies van die verskillende anestetika volgens behoefte gewysig kan word. Neuroleptanalgetika word intraveneus (binneaars) toegedien, hetsy alleen of gekombineer met inhalasies van distikstofoksied.

Verskillende soorte narkose

• Streeksverdowing is wanneer ʼn groot gedeelte van die liggaam verdoof word, soos die bolyf.
• Plaaslike of lokale verdowing is wanneer net die geaffekteerde deel van die liggaam verdoof word, soos die hand waarop daar geopereer word.
• Algemene narkose is wanneer jy volledig jou bewussyn verloor en “aan die slaap” is.

Stadia van narkose

Om praktiese redes word narkose in 4 stadia van narkosediepte ingedeel. Hierdie narkosestadia kan van korter of langer duur wees, na gelang van die middel wat toegedien word. Tydens die analgetiese stadium is die gevoeligheid vir pyn verminder (analgesie), maar pynprikkels lok nog wel heftige afweerreflekse uit.

Die bewussyn is nog gedeeltelik aanwesig: daar kan nog met die pasiënt gepraat word, maar hy kan dikwels later nie herroep wat alles in die stadium met hom gebeur het nie. Tydens die (tweede) eksisteerstadium het die pasiënt sy bewussyn verloor. Alle spieraktiwiteit is nog aanwesig; oogbewegings is duidelik waarneembaar, die asemhaling is onreëlmatig en die pupille is verwyd.

Die derde stadium, die toleransiestadium, is daardie stadium waarin chirurgiese ingryping nou moontlik lyk: die asemhaling is rustig; die spiere het verslap en pynreaksies het verdwyn. Hierdie stadium word met sekerheid waargeneem daaraan dat die ooglede geen reaksies meer toon wanneer daar aan die oogwimpers geraak word nie en die pupille het vernou.

Die vierde stadium is die verlammingstadium. Hiertydens tree asemhalingstilstand (respirasieversaking) in en die pasiënt sal sterf indien hy nie met behulp van kunsmatige asemhaling tot die derde stadium teruggebring word nie. Tydens die vierde stadium is die pupille verwyd.

Induksie en instandhouding van narkose

Lokale verdowingsroom word gewoonlik minstens 30 minute voor die induksie van narkose aan die area van vel aangewend waar ʼn naald in die aar ingesteek gaan word.

Verskillende medikasie waarmee narkose binneaars toegedien word.

Die toediening van narkose kan binneaars of deur ʼn gasinduksie geskied. Dit word gewoonlik bepaal deur die praktisyn se voorkeur, of deur die riglyne van die hospitaal of mediese instansie. As pasiënte baie siek is, is dit wenslik om ʼn intraveneuse (binneaarse) lyn voor die induksie van narkose te plaas.

Dieselfde intraveneuse induksiemiddels wat vir volwassenes gebruik word, soos propofol, tiopentoon en ketamien, word ook vir kinders gebruik, terwyl sevofluraan en halotaan algemeen vir gasinduksies gebruik word. Narkose kan met ʼn vlugtige inhalasie-middel soos sevoflaan, desfluraan isofluraan of halotaan in stand gehou word, of deur ʼn totale intraveneuse tegniek met propofol of kenamien.

Dieselfde spierverslappers wat vir volwassenes gebruik word, word ook in kinders gebruik en die omkeer van die spierverslapping geskied ook op soortgelyke wyse. Die opiaat wat die meeste vir kinders gebruik word, is fentaniel, hoewel enige opiaat gebruik kan word, solank daar in ag geneem word dat klein kinders ʼn verhoogde sensitiwiteit vir morfien het.

Monitering

Die belangrikste monitor is die praktisyn, wat ten alle tye in die teater teenwoordig moet wees. Minimum monitering tydens enige narkose sluit in ʼn EKG, bloeddruk, oksimetrie, kapometer, ʼn narkose inasemingsmiddel monitor en ʼn termometer. ʼn Stetoskoop en ʼn perifere senuweestimulator behoort altyd geredelik beskikbaar te wees.

Stetoskoop

Gedurende narkose of chirurgie word die pasiënt nougeset gemonitor en sal hipoventilasie of hipoksie maklik deur hulp-ventilasie herstel word. In die herstelkamer kan die effekte egter ʼn risiko inhou. Die pasiënt hipoventileer as gevolg van die verlaagde reaksie tot suurstof.

Nadele of moontlike nagevolge van narkose

Narkose kan algemene gevolge insluit, soos ʼn brandpyn waar die narkose deur ʼn naald toegedien is, naarheid en braking en hoofpyn of duiseligheid. Hierdie reaksies is van korte duur en is nie rede tot kommer nie.

Ander komplikasies sluit in allergiese reaksies en in uiterste gevalle selfs die dood. Hoewel dit baie selde is dat narkose tot die dood lei, kan dit gebeur en is dit meestal omdat die hart en brein nie genoeg suurstof ontvang nie.

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409613, volume 20, bl. 102
• Coetzee, A. 2008. Beginsels van narkose vir die voorgraadse student. Stellenbosch: Sun Press

Verwysings

1. Hendrickx, J.F.; Eger, E.I.; Sonner, J.M.; Shafer, S.L. (Augustus 2008). "Is synergy the rule? A review of anesthetic interactions producing hypnosis and immobility". Anesth Analg. 107 (2): 494–506. doi:10.1213/ane.0b013e31817b859e. PMID 18633028.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Narkose.

Sien narkose in Wiktionary, die vrye woordeboek.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.