Noord-Amerikaanse meregebied
Die Noord-Amerikaanse meregebied strek van die Beaufort-see in die noorde van Alaska tot aan die noordelike gedeelte van die Allegheny-gebergte in die noordooste van die VSA. Die talle groot en klein mere in die gebied het gedurende die laaste ystyd weens gletserwerking in die bestaande riviervalleie ontstaan. Nadat die ys begin terugtrek het, is die afwatering van die gebied egter deur gletserpuinhope in die suidwestelike dele en landys in die noordelike streke belemmer.
Dit het veroorsaak dal die water deur die vergrote valleie opgevang is en mere gevorm het. Die St. Laurens-seeweg in die grensgebied tussen die VSA en Kanada is in die enger sin van die woord die gedeelte van die rivier (stroomopwaarts van Montreal af tot by die Ontario-meer) waar 'n waterweg deur middel van sluise, damme, kanale en 'n kunsmatige meer vir skeepvaart gebou is. In 'n omvattender sin strek die St. Laurens-waterweg van St. Laurensbaai tot aan die Bowemeer, 'n afstand van ongeveer 3 700 km.
Die vyf Groot Mere in die oostelike grensgebied tussen Kanada en die VSA is van groot ekonomiese belang. Dit is die grootste varswaterstelsel ter wêreld wat terselfdertyd dien as verkeersweg om veral ystererts, steenkool en graan te vervoer. Die Groot Mere verskaf ook water aan die stede op die suidelike oewers, van Milwaukee (Wisconsin) af tot by Toronto (Ontario). Die visbedryf en ontspanningsgeriewe het egter weens waterbesoedeling aansienlik agteruitgegaan.
Fisies-geografiese aspekte
[wysig | wysig bron]Die Noord-Amerikaanse meregebied bestaan 'n groot deel van Kanada en bestaan uit die gebied rondom en noordwes van die Groot Mere: van wes na oos die Bowe-, die Michigan-, die Huron, die Erie- en die Ontario-meer. Met uitsondering van die Michiganmeer vorm al die mere die natuurlike grens tussen die VSA en Kanada.
Met die Boundary Waters Treaty van 1909 is die grens as die amptelike grens tussen die twee lande aanvaar. Sedertdien lê 'n derde van die meregebied in Kanada en twee derdes daarvan in die VSA. Die meregebied in Kanada bestaan uit 'n aantal natuurlike landskappe: in die Kanadese Skild, wat soos 'n hoefyster om Hudsonbaai lê, is talle mere, veral in die westelike streke, waarvan die Groot Mere-, die Groot Slawe-, die Athabasca-, die Rendier- en die Winnipegmeer die grootstes is.
Die meregebied water hoofsaaklik in Hudsonbaai af. In die suidooste grens die Kanadese Skild aan die St. Laurens-Iaagland. Die water in die gebied dreineer in die Sint-Laurensrivier, Kanada se belangrikste waterweg en skeepvaartroete.
Tussen die Kanadese Skild en die Rotsgebergte in Sentraal-Kanada en wes van die Groot Mere lê 'n slenk wat onder meer die laagland van Manitoba, 'n gebied wat met mere besaai is, insluit. Die meeste riviere in die suidelike prêriegebiede mond in die Winnipeg-meer uit en die water vloei daarvandaan in die Nelsonrivier na Hudsonbaai. In die bekken van die Maekenzierivier in die noorde lê 'n gebied wat ook baie mere bevat.
Die ontstaan van die meregebied
[wysig | wysig bron]Die Groot Mere beslaan 'n afwateringsgebied van altesaam 753 950 km2. Die Erie-meer is ongeveer 10 000 jaar gelede gevorm, die Ontario-meer 7 000 jaar gelede en die res van die mere sowat 3 000 jaar gelede. Gedurende die laaste ystyd, die Wisconsin-tydperk, het die yslandskap van die Noord-Amerikaanse kontinent tot binne die huidige grens van die staat Wisconsin gestrek.
Die ys het in die riviervalleie, wat reeds voor die ystyd gevorm is, beland, en omdat die onderliggende gesteente baie swak was, het die gewig van die ys die valleie verbreed en dieper laat insak. Die groot mere het die valleie wat ver benede seespieël gelê het, gevorm, en die water kon nie weer daaruit vloei nadat die ys gesmelt het nie: Die water kon nie na die suide wegspoel nie omdat groot gletserpuinhope daar gevorm het, en dit kon ook nie na die noorde vloei nie want die yslandskap het daar baie stadig weggetrek.
Die gletsers het boonop baie versteekte depressies in die onderliggende gesteente ontbloot. Die depressies is later met smeltwater opgevul en beduidende klein mere het oor 'n groot gebied ontstaan. Baie veranderings het in die dreineringspatroon van die meregebied plaasgevind voordat die huidige vorm ontstaan het. Enersyds kan dit aan die verskuiwing van die yslandskap toegeskryf word, maar andersyds moontlik aan die feit dat die land begin uitlig het nadat die gewig van die ys verdwyn het.
Die land oppervlak styg nog steeds sowat 33 cm elke 100 jaar. Die mere het aanvanklik suidwaarts oor die heuwels na die Mississippirivier gedreineer. Toe die ys in die noorde begin smelt, het nuwe afvoergebiede soos die valleie van die Hudson-, die St. Laurens-, die Ottawa- en die Mohawkrivier ontstaan, terwyl die afwatering na die suide afgeneem het. Na verloop van tyd het net die St. Laurensrivier as afwateringsrivier oorgebly.
Die Groot Mere
[wysig | wysig bron]- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Groot Mere.
Die Bowe-meer het rotsagtige oewers, wat tot gevolg het dat baie van die 200 riviertjies wat daarin uitmond, watervalle vorm. Die beskutte kus van die meer het pragtige gekleurde sandsteenoewers wat as die Pictured Rocks bekend staan. Royale-eiland, wat binne die Bowe-meer lê, is 'n nasionale natuurreservaat.
Twee ander groot eilande, St. Ignace-eiland en Michipicoten-eiland, lê in Kanada se deer van die meer. Die Bowe-meer word deur talle natuurreservate omring: in die noordweste lê die Superior National Forest en in die bosryke gebied suid van die meer lê die Ottawa National Forest, die Chequamegon National Forest, die Nicolet National Forest en die Hiawatha National Forest. Die Bowe-meer is die grootste enkele soetwaterreservoir in die wêreld.
Die Michigan-meer is kleiner as die Bowe-meer, maar is die grootste meer in die VSA. Die meer verdeel die staat Michigan in twee streke en vorm 'n groot baai, Green-baai, in die noordweste, en 'n paar kleiner baaie in die ooste, byvoorbeeld Grand Traverse en Little Traverse. Van die belangrikste riviere wat in die meer uitloop, is die St. Joseph-, die Fox-, die Kalamazoo-, die Grand- en die Menomineerivier. Teenaan die meer lê ook 'n aantal reservate, soos die Manistee National Forest, die Sleeping Bear Dunes en die Indiana Dunes.
In die Huron-meer word die Noordkanaal deur die Manitoulineiland van Georgianbaai geskei. 'n Paar klein eilande in Georgianbaai vorm saam die Georgian Bay Islands National Park, terwyl die Huron National Forest aan die westelike oewer lê.
Talle stede lê aan die oewer van die Erie-meer, wat so besoedel is dat hy feitlik al sy waarde as ontspanningsoord verloor het. Die Point Pelee National Park lê aan die oewer van die Erie-meer op Kanadese grondgebied. Die Ontario-meer is byna net so erg soos die Erie-meer besoedel en het geen natuurreservate aan sy oewer nie. Die belangrikste riviere wat in die meer uitloop, is die Black-, die Genesee-, die Oswego-, die Trent- en die Humberrivier.
Afwatering
[wysig | wysig bron]Die meregebied daal van wes na oos en afwatering geskied dus in 'n oostelike rigting. Van die Bowe-meer af stroom die water met die St. Maryrivier in die Huron-meer in. Die Sault Sainte Marie-kanale, wat ook as die Sookanale bekend is, is reeds in 1850 in die rivier gebou om die probleme wat die hoogteverskil in die watervlak (4 m) vir skeepvaart geskep het, uit te skakel. Die Michigan-meer vloei uiteindelik met die Straat van Mackinac in die Huron-meer in.
Een van die grootste hangbrûe ter wêreld, die Mackinac-brug met 'n oorspanning van 1168 m, is oor die seestraat gebou. Die St. Clairrivier, die St. Clair-meer en die Detroitrivier verbind die Huron-meer met die Erie-meer. Met uitsondering van die Ontario-meer vloei al die Groot Mere uiteindelik deur die Erie-meer in die Niagara-rivier, wat 56 km lank is. Die rivier vorm halfpad 2 reusewatervalle wat as die Niagara-waterval bekend staan: die Horseshoe-waterval in Kanada (49 m hoog en 790 m breed) en die American-waterval (51 m hoog en 350 m breed) op Amerikaanse grondgebied.
Die grootste deel van die gebied rondom die watervalle is nasionale natuurreservate, byvoorbeeld die Niagara Falls Park in die VSA en die Queen Victoria Park in Kanada. Wes van die Niagararivier is die Welland-kanaal, wat 8 sluise het om die 100-m-val van die rivier tussen die Erie-meer en die Ontario-meer te beheer.
Die laaste trajek, van die Ontario-meer af na St. Laurensbaai, is in 1959 deur middel van kanale en sluise vir skeepvaart geskik gemaak. Inmiddels het 2 ander waterweë van die Groot Mere af na die Atlantiese Oseaan, die New York State Barge Canal (of Erie-kanaal) en die Illinois-waterweg na die Golf van Mexiko (ook bekend as die Great Lakes to Gulf Waterway) hulle belangrikheid vir die skeepvaart verloor.
Die St. Laurens-seeweg
[wysig | wysig bron]In die breë sin van die woord bestaan die St. Laurens-seeweg, een van die wêreld se mees bevare en georganiseerde waterweë, uit die Noord-Amerikaanse Groot Mere- en St. Laurensrivier-stelsel. Die seeweg staan ook as die vierde kus van Noord-Amerika bekend omdat skepe tot 3 700 km landinwaarts kan vaar.
In die enger sin van die woord bestaan die seeweg uit die gedeelte van die St. Laurensrivier min of meer tussen Montreal en die Ontariomeer (293 km), hoewel die Welland-kanaal regtens ook tot die skema behoort. Stroom af van Montreal vloei die rivier deur 'n vlakte, en van Trois Rivières af kronkel die rivier tot in Quebec, waarna dit in St. Laurensbaai uitmond. St. Laurensbaai word in die noordooste deur die Straat van Belle-Eiland en in die suidooste deur die Straat van Cabot met die Atlantiese Oseaan verbind.
Die ontstaan van die huidige St. Laurens-seeweg
[wysig | wysig bron]Die Fransman Jacques Cartier (1491 - 1557) het die St. Laurensrivier in 1535 ontdek onderwyl hy na 'n noordwestelike vaarroete na die Ooste op soek was, maar hy kon weens die stroomversnellings in die Lachinerivier nie by Montreal verbyvaar nie.
Boonop het dit later geblyk dat die rivier verder stroomopwaarts nie vir skeepvaart geskik is nie. Om 'n waterweg na die Groot Mere te bewerkstellig, het die Kanadese reeds omstreeks 1700 begin om kanale in die rivier te bou en in 1823 het die Amerikaners begin om verbeterings by die Groot Mere aan te bring. Teen 1903 kon skepe tot by die Erie-meer vaar. Met die geweldige tegniese vooruitgang wat die 20e eeu meegebring het, het skepe steeds groter geword en die bestaande seeweg was gou te klein en te vlak vir die groot skepe.
Pogings deur die Kanadese regerings om die waterweg in same- werking met die VSA te verbeter, het egter misluk. In 1932 en 1941 is voorgestelde verdrae met die VSA weens teenstand van die Amerikaanse spoorweë en die hawe-owerheid van New York van die hand gewys. Nadat Kanada die St. Laurens Seaway Authority in 1951 gestig het om self die projek te onderneem, het die Amerikaners in 1954 tog besluit om hul le samewerking te gee - deels vanweë die ontdekking van steenkool en ystererts in Quebec en Labrador. Die St. Laurens-Seaway Development Corporation is toe gestig en een van die wêreld se merkwaardigste ingenieurswerke is in 1959 voltooi.
Die projek het 1 miljard dollar gekos, waarvan Kanada ongeveer twee derdes betaal het. Deur middel van 'n stel van sluise (altesaam 7: 1 by Iroquois, 2 by Cornwall, 2 by Beauharnois en 2 by Montreal), kanale (onder meer die Wiley-Dondero- kanaal), damme, brûe en 'n kunsmatige meer (die St. Laurens-meer) is daarin geslaag om 'n hoogteverskil van 69 m in die val van die rivier binne 'n afstand van 175 km te oorbrug. Die gemiddelde diepte van 8,2 m maak die St. Laurens-seeweg vir spesiale binnevaartskepe van tot 25 000 ton en seevaartskepe van tot 8 500 ton geskik. Sowel Kanada as die VSA het projekte vir hidroëlektriese kragsentrales van stapel laat loop en vandag het albei lande 16 kragsentrales in die St. Laurens-seeweg.
Ekonomiese aspekte
[wysig | wysig bron]Met die opening van die waterweg in 1959 het die hele gebied tussen die Bowe-meer en die monding van die St. Laurensrivier 'n geweldige landboukundige en nywerheidsontwikkeling beleef. Groot stedelike gebiede, soos Quebec, Montreal, Toronto en Hamilton in Kanada, en Buffalo, Cleveland, Detroit, Chicago, Milwaukee en Duluth in die VSA, het in die gebied ontstaan. 'n Derde van die Noord-Amerikaanse bevolking woon nou in die meregebied.
Quebec is die hoofstad van die provinsie Quebec in Kanada en lê aan weerskante van die monding van die St. Charlesrivier, 'n syrivier van die St. Laurens. Byna 97 % van die stad se inwoners is Franssprekend. Hoewel Quebec ook een van die belangrikste hawestede aan die St. Laurens-seeweg is, dra die stad nie naastenby so baie soos Montreal tot Kanada se ekonomie en nywerheid by nie. Montreal is die grootste hawe- en nywerheidstad in Kanada.
Aan die Amerikaanse grens van die meregebied is Chicago die belangrikste stad. Chicago is nie net die belangrikste hawestad aan die Groot Mere nie, maar is naas New York die grootste stad in die VSA en die grootste staalprodusent. Chicago is die belangrikste produsent van dieselenjins, telefone en elektriese apparaat en het die grootste vleisverwerkende nywerheid in die VSA. 'n Ander belangrike stad in die meregebied van die VSA is Detroit, 'n groot hawestad wat aan die Eriemeer geleë is.
Die stad is wêreldbekend vir sy motorfabrieke. As setel van die motornywerheid is Detroit 'n belangrike afsetgebied vir staal, lood, rubber en sink, naamlik onderskeidelik 20, 45, 62 en 33% van wat in die VSA geproduseer word. Sowat 90 % van die produkte wat op die St. Laurens-seeweg vervoer word, is grondstowwe, waarvan ystererts, steenkool en olie die belangrikste is. Graan word van die westelike dele van die binneland stroom af vervoer.
Die St. Laurens was reeds sedert die einde van die 19e eeu een van die belangrikste skeepvaartroetes vir grondstowwe ter wêreld. Afgesien van grondstowwe word baie nywerheidsprodukte, ook wat uit ander dele van die wêreld afkomstig is, op die seeweg vervoer. Ondanks toenemende wedywering van ander vervoermiddele soos pypleidings en spesiale vragtreine, asook die nadeel dat skeepvaart vir 4 tot 5 maande (gedurende die winter tussen Desember en April) tot stilstand kom, is die St. Laurensseeweg steeds die belangrikste vervoerstelsel in die ekonomie van Noord-Amerika.
Ekonomie
[wysig | wysig bron]Hoewel sowat een derde van Noord-Amerika se bevolking in die meregebied woon, is die meregebied in Kanada yl bevolk (in Yukon en in die noordwestelike dele is die bevolkingsdigtheid minder as 1 inwoner per km2). Die helfte van die meregebied in Kanada bestaan uit uitgestrekte bosse.
Bosbou kan egter slegs in die gebiede waar dit moontlik is om hout in die riviere te vervoer, beoefen word. Elders is die gebied ontoeganklik. Pogings word egter aangewend om die gebied - veral met die oog op toerisme - beter te benut. In die noorde is baie vakansieplekke reeds vir somervakansiegangers ingerig, en in die winter lok die gebied ook baie ski-geesdriftiges.
Tot in die 19e eeu was die handel feitlik net op die huidbedryf gerig, maar namate meer mense na die weste getrek en hulle daar gevestig het, het die Groot Mere se waarde as vaarroete toegeneem. Na die opkoms van die stoomskip na 1818 is kanale gegrawe en vaarweë dieper gemaak.
Vandag lê die Groot Mere binne die ekonomiese hart van Noord-Amerika. Die Great Lake St. Lawrence Seaway System, wat ook as die vierde seekus van Noord-Amerika bekend staan, is vandag die grootste binnelandse waterstelsel ter wêreld. Die mere vorm 'n unieke en goedkoop vervoerroete: vir die hout uit die nabygeleë bosse, vir die landbouprodukte wat op die vrugbare grond van die gebied geproduseer word, en vir die groot voorrade yster, steenkool, koper en kalksteen wat in die omgewing ontgin word. Min veranderings het sedert 1900 in die patroon en roetine van die skeepvaart op die St. Laurens-seeweg plaasgevind.
Die skeepvaartseisoen kon egter met die hulp van brekers tot 8 maande verleng word. Gedurende die wintermaande is skeepvaart op die mere feitlik nie moontlik nie omdat dit heeltemal toevries. Die meeste handelsware word op die mere tussen die stede vervoer, terwyl die van ander gebiede af op die St. Laurensrivier vervoer word. Een van die belangrikste produkte wat op die St. Laurens-seeweg vervoer word, is ystererts wat uit Mesabi Range, Vermilion Range, Gogebic Range; Marquette Range en Menominee Range afkomstig is.
Die ystererts word van Duluth, Superior en Two Harbours aan die Bowe-meer na Chicago, Lorain, Cleveland, Ashtabula, Erie, Buffalo en Hamilton verskeep. Die ystererts word dan van die Erie-meer se deurvoerhawens af per spoor na Pennsylvanië vervoer. Ystererts, veral labradorystererts, word ook van stroomopwaarts van Quebec af na Hamilton en ander staalsentra vervoer. Na die Tweede Wêreldoorlog is staal- en ysterfabrieke nader aan die see gevestig sodat groter skepe met grondstowwe die fabrieke kon bereik. Steenkool word stroomopwaarts vervoer.
Dit word per spoor van die Appalachiese Gebergte na die deurvoerhawens naby die Erie-meer vervoer en van daar af word dit verder na Chicago, Milwaukee, Green Bay, Duluth en Superior verskeep. Die graan (hoofsaaklik koring) wat in die Noord-Amerikaanse Laagvlakte verbou word, word stroom af na die deurvoerhawens of regstreeks na die buiteland vervoer. Duluth en Fort William is belangrike inskeephawens, terwyl Buffalo, Port Colborne en Montreal belangrike deurvoerhawens is.
Hoewel die Ontario-meer ook oor goeie hawens beskik, soos die van Rochester, Oswego, Cobourg, Toronto, Hamilton en Kingston, is skeepvaart op die meer nie so druk as op ander nie omdat die Welland-kanaal te klein is vir die heel groot skepe. Goedere word meestal op spesiale binnevaartskepe van 25 000 ton en 'n vlak kieldiepte vervoer. Die landbou in die omgewing van die mere is sterk op die voorsiening van voedsel gerig en het 'n groot afsetgebied in die stede.
Tuinbou word veral aan die suidelike dele van die mere beoefen omdat die klimaat hom daartoe leen. Die somers is nie te warm nie en die winters ook nie te straf nie. Die noordelike deel van die meregebied is 'n belangrike bosboustreek. Weens waterbesoedeling en die aanwesigheid van lamprei (ʼn parasiet wat aan visse vassuig) in die mere, het die belangrikheid van die visbedryf baie afgeneem. Waterbesoedeling het ook 'n invloed op die toerisme omdat potensiële ontspanningsplekke soos watervalle, strande en parke daardeur aangetas word.
ʼn Hele aantal strande is trouens reeds weens waterbesoedeling gesluit. Die Groot Mere het natuurlike helder, koel water wat van honderde klein riviertjies en bergstroompies wat daarin uitmond, afkomstig is. Die wateringsgebied van die mere is egter baie klein, Daar is ongeveer 240 stedelike gebiede langs die mere, wat 72 miljoen liter water per dag gebruik. Verder is daar 32 kragstasies (met 'n kapasiteit van 20 miljoen kW) wat baie koelwater gebruik.
Daar is vroeg reeds opgemerk dat veranderinge in die waterstand intree, en sedert 1848 word sorgvuldig daarvan register gehou. Sedert 1960 het die watervlak laag gestaan. Die gevolge van 'n lae waterstand is ingrypend: wanneer die waterstand 33 cm daal, beteken dit 'n vragverlies van 1 200 ton vir elke binnevaartskip, Die verlaagde waterstand kan aan 'n laer reënval en verhoogde watergebruik in die stede toegeskryf word.
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 49
Normdata  |
|
|---|