Nyau

’n Chewa-masker van hout, verf, vere, metaal en wol (Britse Museum).

Nyau (ook Nyao), wat "masker"[1] of "inisiasie" beteken, is ’n geheime bond van die Chewa, ’n etniese Bantoevolk van Sentraal- en Suider-Afrika.[2] Dit bestaan uit ingewyde lede van die Chewa- en die Nyanja-volk en vorm hul plaaslike godsdiens. Die inisiasie van vroue en dié van mans verskil en word apart gedoen. Hulle moet verskillende goed leer en het verskillende rituele rolle in die gemeenskap volgens geslag en senioriteit. Net ingewydes word beskou as volwasse en lede van die bond.

Die woord "Nyau" word nie net vir die bond self gebruik nie, maar ook vir die plaaslike godsdiens of kosmologie van die mense wat daartoe behoort, die rituele danse en die maskers wat vir die danse gebruik word. Daar is Nyau-gemeenskappe op baie dorpe, maar hulle is deel van ’n wye netwerk van Nyau in die sentrale streke en dele van die suidelike streke van Malawi, Oos-Zambië, Wes-Mosambiek en dele van Zimbabwe waar Malawiërs woon.

Tydens die optrede met maskers hardloop vroue en kinders dikwels in die huise in wanneer ’n Nyau-danser ’n dreigende houding aanneem, want die maskers word net deur die manlike lede gedra en verteenwoordig manlike kennis. Op daardie oomblik van die optredes en rituele word die gemaskerde mans beskou as geeste van die dood. As geeste mag hulle enigiets doen sonder om gestraf te word, en daar was al aanvalle en sterfgevalle tydens die vertonings.[3][4]

Toenemende verwestering het gelei tot ’n afname in Nyau.

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]

’n Grottekening in Zaïre beeld Kasiya Maliro, ’n soort masker wat van die jaar 992 kan dateer, uit.[5] Die Nyau-kosmologie het voortgeduur tydens die invalle van die Ngoni uit Suid-Afrika in die middel 1800's en in die tyd van die vroeë koloniste soos die Portugese en Britte. Volgens oorlewering kom die Nyau van Malomba, ’n plek wat nou in die Demokratiese Republiek van die Kongo is.[6][3]

Weens swaar strawwe vir mense wat vir nielede die geheime van die Nyau-kosmologie vertel (soos wie die mans is wat dans), kon die eerste sendelinge en koloniste in Maravi nie die oorsprong van Nyau vasstel nie.[7] So ’n klikker kan selfs doodgemaak word.[2] Die koms van sendelinge in die 1920's het ’n toenemende invloed op die Nyau op dorpsvlak gehad en dit het tot openlike konflik gelei.[3] Hoewel Christelike sendelinge Nyau in Chewa-gemeenskappe verbied het, het die bond en praktyke onder Britse heerskappy voortgeduur deur aanpassings wat sekere aspekte van Christenskap ingesluit het. Dit word tans steeds deur lede van die Chewa beoefen wat tot ’n Christelike kerk sowel as die Nyau-gemeenskap behoort.[8]

Hoewel ander volke soos die Ngoni, Yao en Mang'anja ook rituele danse ontwikkel het,[9] kan die Nyau van die Chewa beskou word as die mees uitgebreide geheime bond en danse in die streke om die Malawimeer.[10]

Geloof

[wysig | wysig bron]
’n Gule Wamkulu-masker, wat ’n wilde dier voorstel.

Die Chewa glo die lewe bestaan in hul voorvaders, dié wat nog nie gebore is nie en die lewendes.[11] Die Nyau-geloof sluit in kommunikasie met die afgestorwenes, of hul geeste, en noem dit pemphero lalikulu ("groot gebed").[8] Die Chewa glo in die bestaan van God in die alledaagse lewe en dat God beide manlik (in die lug) en vroulik (in die aarde) is. Woorde vir God sluit in Chiuta, die reënboog, in die lug en Namalango in die aarde waar saad soos in ’n baarmoeder ontkiem en ’n bron van nuwe lewe is.[12]

Die simboliek van die geeste se wêreld word verteenwoordig deur die Gule Wamkulu ("groot dans"), wat mwambo ("tradisies"), maskers, gesange, danse en reëls insluit. Nyau-optredes sluit in ’n gesofistikeerde omruil van rolle, gesegdes, mimiek en satire. Die Nyau voer hul gemaskerde danse hoofsaaklik by begrafnisse, herdenkingsdienste en inisiasies uit. Elke danser verteenwoordig ’n spesiale eienskap wat verband hou met die masker of diere-uitrusting wat hy dra. Die zilombo ("wilde diere") is groot uitrustings wat die hele liggaam bedek en gewoonlik diere voorstel, terwyl die gesigsmaskers hoofsaaklik die geeste van voorvaders voorstel. Die geheimenisse van Nyau sluit in gekodeerde taal, raaisels, metafore, mites en tekens. Buitestanders bejeen hulle met agterdog en Nyau word dikwels deur ander, insluitende die Christelike kerk, verkeerd verstaan en uitgebeeld.[6][13]

Vroue woon die optredes van die Nyau by, maar sal ontken dat hulle weet wie die mans met die maskers is. Die mans verteenwoordig die geeste van die afgestorwenes en kan nie in dié tyd mans genoem word nie, al erken van die vroue hul man, pa, broers of seuns. Om ’n man met ’n masker te eien word beskou as disrespekvol teenoor die geloof. Nielede kan deur die Nyau-dansers gejaag word, en hulle word afgeraai om tydens begrafnisse naby te kom. Dit is deels om te keer dat nielede disrespekvol is omdat hulle nie die belangrikheid van ’n "goeie" begrafnis en die teenwoordigheid van die afgestorwenes verstaan nie.[3][6] Die minimum ouderdom om by Nyau aan te sluit is sowat 10 jaar.[6][14]

Danse

[wysig | wysig bron]

In Nyau-danse is daar ingewikkelde voetwerk en stof word in die lug opgegooi. Dansers reageer op spesifieke tromslae en gesange volgens die soort masker wat hulle dra. Hulle stel die afgestorwenes, ’n mens of ’n dier voor. Ander hardloop weg tydens sekere gedrag.[15]

Sedert 2005 word Gule Wamkulu geklassifiseer as een van 90 "Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity", ’n program deur Unesco vir die bewaring van kulturele erfenisse wat moeilik is om te begryp. Dié dans kan dateer uit die groot Chewa-ryk van die 17de eeu.[16] Gule Wamkulu, of "groot dans", is die Nyau se bekendste en langste dans. Dit is ook bekend as pemphero lathu lalikulu la mizimu ("groot gebed aan ons voorouers") of gulu la anamwaliri ("dans van die voorouers"). Voor dié dans het Nyau-dansers ’n reeks geheime rituele uitgevoer wat met die geheime broederskap verbind word.[17] Die dans word hoofsaaklik by begrafnisse en herdenkingsdienste uitgevoer, maar ook by inisiasies en ander feeste. Die maskers wat die dansers op sulke geleenthede dra, is in die vorm van diere soos wildsbokke wat volgens hul geloof die siel of gees van die afgestorwenes vasvang wat nuwe lewe bring. Die doel van die dans is om boodskappe van die voorouers aan die dorpenaars oor te dra en voortgesette oeste en lewe moontlik te maak. Nyau is ook ’n beskerming teen die bose en ’n uitdrukking van die geloofsoortuigings van die gemeenskap.[6][18]

Drag

[wysig | wysig bron]

Die verskeidenheid van die maskers wat die voorouers voorstel, is groot en groei steeds, anders as die diere-uitrustings. Sommige maskers word deur professionele vaklui gemaak en ander deur amateurs.[16] Meer as 400 maskers wat met die Nyau-gemeenskap en die Gule wamkulu-ritueel verbind word, word uitgestal in ’n museum in die Dedza-distrik in Malawi.[5]

Maskers

[wysig | wysig bron]
’n Malawiese gesigsmasker.

Nyau-maskers word van hout en strooi gemaak, en daar is drie soorte:[19] ’n veremasker, ’n houtmasker en ’n uitrusting wat die hele liggaam bedek.[6][19] Laasgenoemde stel ’n verskeidenheid diere voor, soos wildsbokke, leeus en hiënas.[4] Dit het name soos Bwindi, Chibano en Wakana en beeld ’n verskeidenheid eienskappe en soorte mense uit soos ’n flirt, ’n epilepsielyer, wellus, gierigheid, domheid, ydelheid, onvrugbaarheid, heksery en ambisie,[13] selfs ’n helikopter.[16] Soos een Nyau-lid verduidelik het, stel die maskers en dansers die hele mensdom en hele geesteryk voor.[6]

Van die maskers is:[2]

  • Bwana wokwera pa ndege/pa galimoto ("Meneer in ’n vliegtuig/motor") verteenwoordig ’n wit persoon. Dit wys hoe mense wat geld en mag in hul leeftyd het, dit steeds in die hiernamaals sal hê.
  • Chabwera kumanda ("die een wat uit die graf teruggekeer het") is ’n voorouer wat mense in hul drome lastig val om geld en geskenke (soos bier, vleis, ens.) te kry. Sy dans, Chabwera kumanda, jaag mense rond om sy bose eienskappe te wys.
  • Kasinja of Kamchacha is die boodskapper van belangrike voorouers. Hy speel soms die rol van die een of ander voorsitter en sê watter masker of dier volgende aan die beurt is.
  • Maliya (van Maria) verteenwoordig ’n sagte vroulike voorouer. Dié danser sal saam met die mense sing en dans.
  • Mfiti ("manlike heks") dra ’n lelike masker en het ’n verwaarloosde voorkoms. Dit wys sy bose eienskappe omdat geglo word hekse maak mense dood met hul juju.
  • Simoni (van Petrus) dra ’n rooi masker en lyk soos ’n Engelsman met sonbrand; hy dra ook ’n pak klere wat uit toiings gemaak is. Dit kan ’n karikatuur van ’n Engelse kolonis wees.

Diere-uitrustings

[wysig | wysig bron]

Die Nyau-lede wat ’n diere-uitrusting dra, stel wilde diere, of nyama za ku tchire, voor en word gevrees omdat hulle verskyn wanneer mense sterf. Daar is ’n soort hiërargie onder die diere – party word gerespekteer (soos njobvu, die olifant) en ander is minder belangrik. Hoogs gerespekteerde diere verteenwoordig baie belangrike voorouers soos kapteins en lede van die Nyau-bond. Dit bedek die hele lyf en die voetspore word deur Nyau-lede met takke doodgevee.[6] Hier volg ’n paar uitrustings volgens hul belangrikheid.[2]

  • Njobvu ("die olifant") is die heel belangrikste figuur. Vier dansers is nodig om die uitrusting te dra. Njobvu stel ’n belangrike kaptein voor omdat die olifant vir die Chewa die belangrikste dier is vanweë sy grootte. Dié skaars uitrusting word dus net gesien op die begrafnis van kapteins.
  • Ndondo ("die slang") is die tweede belangrikste uitrusting en word deur tot 12 mans gedra. Dit stel ook ’n belangrike voorouer voor en word dikwels gesien by die begrafnis van ’n Nyau-lid.
  • Mkango ("die leeu") stel die bose gees van die voorouer voor wat mense aanval en selfs doodmaak. Daarom hardloop party mense weg sodra hulle Mkango sien aankom. Die figuur wys die voorouers moenie omgekrap word nie, nes ’n leeu nie omgekrap moet word nie omdat hy dan mense kan aanval.
  • Die wildsbok-uitrustings word as die mooistes beskou en is bekend as Kasiyamaliro ("om die begrafnis agter te laat"). Dit is sowat drie meter hoog en verskyn eerste op die vertonings om die afgestorwenes te onthou, as ’n teken dat hulle nou by die geeste en voorouers aangesluit het. Dis ’n tyd van onthou en die viering van die lewe.[6]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ D.D.Phiri: History of Malawi - From the earliest times to the year 1915. in: CLAIM, bl. 31 (2004)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Breugel, J. W. M. van; Ott, Martin (2001). Chewa traditional religion. Christian Literature Association in Malawi. pp. 125–168. ISBN 978-99908-16-34-1.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Linden, Ian; Linden, Jane (1 Januarie 1974). Catholics, peasants, and Chewa resistance in Nyasaland, 1889–1939. University of California Press. pp. 117–. ISBN 978-0-520-02500-4. Besoek op 19 Junie 2011.
  4. ↑ 4,0 4,1 Ottenberg, Simon; Binkley, David Aaron (2006). Playful performers: African children's masquerades. Transaction Publishers. p. 223. ISBN 978-0-7658-0286-6. Besoek op 19 Junie 2011.
  5. ↑ 5,0 5,1 Bell, Deborah (10 September 2010). Mask Makers and Their Craft: An Illustrated Worldwide Study. McFarland. pp. 36–. ISBN 978-0-7864-4399-4. Besoek op 18 Junie 2011.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 Birch de Aguilar, Laurel (1996). Inscribing the Mask: Nyau Ritual and Performance among the Chewa of central Malawi. Anthropos Institute, Sankt Augustin Germany and University of Freiburg Press.
  7. ↑ R.S. Rattray: Some Folk-Lore Stories and Songs in Chinyanja, Londen: Society for the Promotion of Christian Knowledge (1907), ble. 178–79.
  8. ↑ 8,0 8,1 "Gule Wamkulu" (in Engels). Embassy of Malawi. 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Oktober 2011. Besoek op 18 Junie 2011.
  9. ↑ J.M. Schofeleers: Symbolic and Social Aspects of Spirits Worship among the Mang'anja, Ph.D.-verhandeling (1968) Oxford, ble. 307–415.
  10. ↑ Hodgson, AGO (Januarie–Junie 1933). "Notes on the Achewa and Angoni of the Dowa District of the Nyasaland Protectorate". Journal of the Royal Anthropological Institute. 63: 146. JSTOR 2843914.
  11. ↑ Sitshwele, Miliswa (21 Junie 2010). "The Elephant has Four Hearts: Nyau Masks and Rituals :a book review". The Origins Centre is an initiative of the University of the Witwatersrand. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Maart 2012. Besoek op 18 Junie 2011.
  12. ↑ Laurel Birch de Aguilar, Inscribing the Mask 1996
  13. ↑ 13,0 13,1 Curran, Douglas (Autumn 1999). "Nyau Masks and Ritual". African Arts. 68 (3): 68–77. JSTOR 3337711.
  14. ↑ Morris, Brian (14 September 2000). Animals and ancestors: an ethnography. Berg. pp. 135–. ISBN 978-1-85973-491-9. Besoek op 19 Junie 2011.
  15. ↑ "Zimbabwe: Demystifying Intrigue of Nyau Culture". The Herald of the Government of Zimbabwe. 2010. Besoek op 18 Junie 2011.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 "Gule Wamkulu" (in Engels). UNESCO. 2005. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Oktober 2016. Besoek op 19 Junie 2011.
  17. ↑ Kalusa, Walima T.; Mtonga, Mapopa (2 Januarie 2010). Kalonga Gawa Undi X: a biography of an African chief and nationalist. African Books Collective. pp. 104–. ISBN 978-9982-9972-5-6. Besoek op 21 Junie 2011.
  18. ↑ Breugel, J. W. M. van; Ott, Martin (2001). Chewa traditional religion. Christian Literature Association in Malawi. p. 167. ISBN 978-99908-16-34-1. Besoek op 21 Junie 2011.
  19. ↑ 19,0 19,1 Harding, Frances (2002). The performance arts in Africa: a reader. Routledge. p. 291. ISBN 978-0-415-26198-2. Besoek op 19 Junie 2011.

Verdere leesstof

[wysig | wysig bron]
  • Boucher (Chisale), Claude. When Animals Sing and Spirits Dance: Gule Wamkulu: the Great Dance of the Chewa People of Malawi. Kungoni Centre of Culture and Art, 2012
  • Kubik, Gerhard. Makisi nyau mapiko. Maskentradition im bantu-sprachigen Afrika. Trickster Verlag, München 1993
  • Rangeley, W.H.J. Nyau in Kotakota District. The Nyasaland Journal No. 2, 1949
  • De Aguilar, Laurel Birch. Inscribing the Mask: Nyau Ritual and Performance among the Chewa of central Malawi, Anthropos Institute and University of Freiburg Press, 1996

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]