Olifant
| Olifant | |
|---|---|
| |
| 'n Savanne-olifant naby die grens van die Serengeti- en Ngorongoro-bewaringsgebied in Tanzanië | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Subfilum: | |
| Klas: | |
| Orde: | |
| Superfamilie: | |
| Familie: | Elephantidae Gray, 1821
|
| Genera | |
| |
| Verspreiding van die Afrika-olifant | |
| |
| Verspreiding van die Asiatiese olifant | |
Die olifant (Elephantidae) is 'n familie van groot soogdiere wat aan die orde van slurpdiere behoort. Die familie omvat twee lewende genera wat drie lewende spesies bevat: die savanne-olifant (Loxodonta africana) wat in Sub-Sahara Afrika voorkom, die Afrika-woudolifant (Loxodonta cyclotis) van Wes- en Sentraal-Afrika en die Asiatiese olifant (Elephas maximus) wat in Indië en Suidoos-Asië voorkom.
Olifante is die enigste oorlewende slurpdiere van die huidige tydperk. Die reusagtige behaarde mammoete en mastodonte het reeds uitgesterf. Die soogdier wat in ons era die nouste (nog steeds slegs verlangs) aan die slurpdiere verwant is, is die dassie.
Met 'n maksimum gewig van 7 500 kg (Afrikaanse olifant) is olifante die grootste lewende landdiere. Daar is vandag nog twee lewende spesies, naamlik die Afrikaanse en die Asiatiese olifant. Die Asiatiese olifant is onder meer kleiner as die Afrikaanse olifant en sy ore is ook relatief klein.
Die neus en bolip van albei spesies is uitgegroei tot 'n slurp, waarmee die diere kan voel, ruik, gryp, suig en trompetter. Olifante beweeg in troppe, wat normaalweg uit verskeie familie-eenhede bestaan en deur koeie gelei word. In Asië word die Asiatiese olifante gebruik om swaar arbeid te verrig, terwyl veral die Afrikaanse olifant gejag word vir die ivoor van sy slagtande.
Daar bestaan vandag veral in Afrika ʼn geweldige konflik tussen die olifant en die mens, en as uitroeiing teen die huidige tempo voortgaan, loop hierdie diere gevaar om uit te sterf. Die Afrikaanse en die Asiatiese olifant is die laaste twee oorlewende spesies van die slurpdiere (orde Proboscidea), 'n soogdiergroep waarvan ongeveer 300 uitgestorwe spesies bekend is.
Die oudste fossiele dateer uit die Eoseen (ongeveer 50 miljoen jaar gelede). Die eerste bekende egte olifant (familie Elephantidae) was die Moeritherium, 'n klein dier wat ongeveer 60 cm hoog was en tydens die Ystydperke van die Eoseen in Egipte voorgekom het. Die lede van die familie wat die laaste uitgesterf het, was die mastodons (genus Mastodon) en die mammoete (genus Mammuthus), wat tot in die Steentyd geleef het. Die grootste mammoet (Mammuthus imperator) was ongeveer 4,5 m hoog (by die skouer) en het in Noord-Amerika voorgekom.
Die bekendste soort was die wollerige mammoet (Mammuthus primigenius), wat ongeveer 10 000 jaar gelede in Siberië voorgekom het. Die Paleolitiese mens het op die mammoete jag gemaak en talle rotstekeninge van hulle nagelaat. Van hierdie mammoete het in gletserys vasgevries en duisende jare lank bewaar gebly sodat wetenskaplikes hulle kon ontleed en selfs die voedsel in hul mae kon herken.
Die naaste lewende verwante van die olifante is die dassies (orde Hyracoidea) en die lamantyne (orde Sirenia). Hoewel hierdie diere vandag glad nie soos olifante lyk nie, stam hulle asook olifante van dieselfde voorouers af en is daar nog sekere ooreenkomste, byvoorbeeld die kruising van die bene van die voorpote en die afgeplatte bene onder die polsgewrigte.
Huidige spesies
[wysig | wysig bron]Die Afrikaanse olifant (Loxodonta africana) het oorspronklik in die hele Afrika suid van die Saharawoestyn voorgekom, maar sy verspreidingsgebied is geleidelik besig om te krimp. Die Asiatiese of Indiese olifant (Elephas maximus) is inheems in groot dele van tropiese Suidoos-Asië, Indië, Sri-Lanka en Sumatra.
Ook sy verspreidingsgebied is reeds kleiner as wat dit was. Die Afrikaanse olifant is groter (3 tot 4 m hoog by die skouer) en swaarder (tot 7 500 kg) as die Asiatiese olifant (2,5 tot 3 m hoog, met 'n massa van ongeveer 5 000 kg). Die ore en slagtande van die Afrikaanse olifant is ook groter as die van die Asiatiese olifant, en die slurp van die Afrikaanse olifant eindig in twee vingeragtige verlengings teenoor die enkele verlenging van die van die Asiatiese olifant.
Voorts het die Afrikaanse olifant vier tone aan sy voorpote en drie aan sy agterpote, terwyl die Asiatiese olifant vyf tone aan sy voorpote en vier aan sy agterpote het. By albei spesies word nog verskeie subspesies onderskei. In Afrika is die duidelikste verskille tussen die gewone olifant (Loxodonta africana oxyotis) en die klein bosolifant (Loxodonta africana cyclotis) merkbaar.
Oor die subspesies van die Asiatiese olifant is daar nog heelwat meningsverskil, hoewel sommige soos die Sumatraanse olifant (Elephas maximus sumatranus) duidelik van die ander onderskei kan word, onder meer op grond van sy min of meer vierkantige ore.
Liggaamsbou
[wysig | wysig bron]Die stewige pote van olifante het sagte, elastiese voetkussings waarop hierdie kolossale diere stiller voortbeweeg as wat verwag sou word. Naas sy grootte (tot 3,5 m hoog) is die slurp een van die kenmerkendste eienskappe van 'n olifant. Dit is 'n uitgroeisel van die neus en die bolip. Aan die einde daarvan lê die neusgate, maar asemhaling en reuk is slegs twee van verskeie funksies van hierdie orgaan.
Dit word onder meer gebruik as 'n uiters gevoelige voel- en gryporgaan, waarmee die diere selfs baie klein voorwerpe na die mond kan bring. Hulle gebruik dit byvoorbeeld om gras, blare en takke mee af te pluk. Om te drink, suig hulle water in die slurp op en spuit dit dan in die mond. Olifante is ook baie lief daarvoor om hulself met water of stof wat in die slurp opgesuig is, te bespuit.
Die bekende trompettergeluid van olifante word veroorsaak deur die uitforsering van lug deur die slurp. Die reuk- en tassintuie van die slurp is veral belangrik omdat die oë swak ontwikkel is. Die gehoor van olifante is egter uitstekend ontwikkel. Benewens die rol wat hulle in gehoor speel, word die oorskulpe van veral die Afrika-olifant ook vir hitteregulering gebruik.
Die slagtande van olifante moet nie met dié van roofdiere verwar word nie en is eintlik verlengde snytande. Die slagtande van roofdiere is verlengde oogtande. Die grootste tande (tot 3 m lank met 'n massa van tot 100 kg) kom voor by die Afrikaanse olifantbulle, terwyl die Indiese olifantkoeie die kleinstes het. Dikwels ontbreek hulle heeltemal by laasgenoemde.
Die tande groei voortdurend en dit is waarom hulle soms by ou bulle so lank word. Dit is egter te betwyfel of sulke lang tande enige nut het, aangesien olifante met kleiner tande waarskynlik beweegliker is en sodoende hulle slurp beter kan verdedig en makliker kan aanval. Tydens droogtes word die slurp gebruik om vir water te grawe, terwyl boombas ook dikwels daarmee afgetrek word.
Afgesien van die slagtande het 'n olifant tydens sy leeftyd 24 kiestande. In elke helfte van sowel die onder- as die bokaak word 'n totaal van ses kiestande gedra, hoewel nooit meer as twee op 'n keer funksioneel is nie. Namate een kiestand slyt, neem 'n ander een geleidelik sy plek in, totdat die laaste kiestand op 'n ouderdom van ongeveer 23 jaar verskyn.
Die ouderdom van 'n olifant word dan ook hoofsaaklik bepaal deur te let op die toestand van sy tande. As die laaste kiestand verslyt het, kan hy nie meer eet nie en sterf hy van honger. Die normale ouderdom van 'n olifant is ongeveer 60 tot 70 jaar.
Lewenswyse
[wysig | wysig bron]Albei olifantspesies is kuddediere wat in troppe van 10 tot 20 of soms tot 50 of meer leef. Die troppe bestaan gewoonlik weer uit kleiner familie-eenhede en word aangevoer deur 'n volwasse koei, wat as die matriarg bekend is. In die geval van die Afrikaanse olifant bestaan die familie-eenheid uit volwasse en jong koeie asook uit bulle van tot ongeveer 14 jaar oud. Saam met 'n klompie teelbulle vorm hulle dan 'n teeltrop. Wanneer die jong bulle ongeveer 14 jaar oud is, verlaat hulle die trop om vrygesettroppe te vorm.
Namate hierdie jong bulle ouer word, probeer hulle posisies in die teeltroppe kry deur met die teelbulle te baklei. Wanneer so 'n jong bul 'n teelbul verslaan, verlaat die ou teelbul die trop en neem die jonge sy plek in. Sulke ou bulle bly dan gewoonlik op hul eie en kan soms baie irriteerbaar en gevaarlik wees. Dit is meestal sulke ou bulle wat probleme by nedersettings van mense skep. Wat die ongeveer 7 400 olifante in die Nasionale Krugerwildtuin betref, is daar 'n verhouding van ongeveer een bul vir elke koei.
Ongeveer 15% van die bevolking sonder hulle egter as alleenlopende bulle of bulgroepe af. Die res vorm die teeltroppe waarin die geslagsverhouding ongeveer een bul tot elke 1,5 koeie is. Slegs ongeveer 17% van die totale aantal volwasse bulle (16 jaar en ouer) word in die teeltroppe aangetref. Die teelbulle van die Afrikaanse olifant is deel van die teeltrop, hoewel hulle dikwels ʼn groepie op hulle eie vorm. By die Asiatiese olifant bly die bulle egter meestal apart van die teeltrop en sluit hulle slegs by die trop aan om te paar.
Die Asiatiese olifant is hoofsaaklik 'n bosbewoner, terwyl die Afrikaanse olifant meer in savannes voorkom. Die kleiner subspesies van die Afrikaanse olifant word egter in die tropiese woude van Afrika aangetref. Die koeie van die Afrikaanse olifant bereik na ongeveer 12 jaar, en die bulle na ongeveer 14 tot 15 jaar, geslagsrypheid. Gevalle het egter al voorgekom waar koeie van nege jaar die lewe aan 'n kalfie geskenk het. Die kalwers word na 'n draagtyd van 22 maande gebore en is dan ongeveer 0,9 m hoog met 'n massa van 110 kg.
Koeie wat op die punt staan om te kalf, word dikwels van een of meer van die ander koeie vergesel wat met die geboorteproses help. Soms staan die hele kudde in 'n kring om die plek waar die bevalling plaasvind. In hul eerste paar lewensjare kry die kalwers besonder baie aandag van hul ma, asook van ander koeie. Die familieverband van olifante is baie bestendig en die koeie bly lewenslank bymekaar, behalwe wanneer die teeltroppe te groot word en in kleiner troppe verdeel.
Olifante is heeltemal uitgegroei wanneer hulle ongeveer 25 jaar oud is. Olifante eet 'n wye verskeidenheid plante, maar die Afrikaanse olifant kan eerder as 'n grasvreter beskou word, terwyl die Asiatiese olifant eerder 'n blaarvreter is. 'n Volwasse Afrikaanse olifantbul kan tot 410 kg plantmateriaal per dag verorber. Afgesien van die gras wat hulle eet, is Afrikaanse olifante ook baie lief vir jong takkies en dikwels ook boombas. In die soektog daarna skroom hulle nie om hele bome om te stoot nie.
Op die manier kan ʼn groot konsentrasie olifante 'n stuk bosveld byna in grasveld verander. Dit het al op verskeie plekke in Afrika gebeur, en is een van die redes waarom uitdunning van olifantgetalle in plekke soos die Nasionale Krugerwildtuin nodig is. Die trekgewoontes van olifante hang baie af van die gebied waarin hulle woon, maar hulle trek dikwels oor lang afstande na plekke waar daar water is. Hulle gemiddelde loopsnelheid is ongeveer 10 tot 14 km/ h, maar wanneer hulle haastig raak, draf hulle teen ongeveer 25 km/ h. Hulle kan met ʼn snelheid van ongeveer 40 km/h op iets of iemand afstorm, maar die snelheid kan nie lank gehandhaaf word nie.
Temming
[wysig | wysig bron]In Indië word Asiatiese olifante al sedert ongeveer 3500 v.C. mak gemaak sodat hulle as ry- of trekdiere of tydens oorlogvoering gebruik kan word. Vandag word hierdie olifante steeds gebruik by bosbou, waar hulle help om boomstompe te vervoer. Tydens feesgeleenthede word hierdie dier ook as rydier gebruik en dikwels boonop geverf en versier. Wit olifante (algehele of gedeeltelike albino's) is gewild as tempelolifante en word as heilig beskou. Die Indiese olifant word reeds na enkele maande gewoond aan sy vaste begeleier, die mahout, en leer gou om 'n groot aantal bevele te gehoorsaam.
'n Sterk band ontwikkel meestal tussen die mahout en sy olifant, en die diere word eers van ongeveer hul 20e jaar af vir swaar arbeid gebruik. In Afrika is daar baie min belangstelling in die temming van olifante. Vroeër is hulle wel in Noord-Afrika mak gemaak, en een van die bekendste gevalle is die veldtog van Hannibal teen die Romeine toe hy in 220 v.C. met sy olifante oor die Alpe probeer trek het. Daarna het die belangstelling om olifante te tem, weer afgeneem. In die 20e eeu is daar egter in die destydse Belgiese Kongo weer 'n temstasie opgerig en dit bestaan steeds.
Die Afrikaanse olifant in Suider-Afrika
[wysig | wysig bron]Die olifantgetalle in Zimbabwe het selfs gedurende die lang oorlog daar nie verminder nie en olifante kom nog oor groot dele van die land voor. Die grootste konsentrasie word in die noorde en noordweste van die land aangetref. Ook in die noorde van Botswana is daar nog 'n betreklik groot aantal olifante.
ʼn Heelwat kleiner bevolking kom ook in die omgewing van die samevloeiing van die Shashe- en die Limpoporivier voor, maar hierdie olifante beweeg ook Zimbabwe en Suid-Afrika binne en baie van hulle word geskiet, veral in Suid-Afrika. Die Trust vir Bedreigde Wildsoorte bestee baie aandag aan hierdie probleem in 'n poging om die olifante van uitwissing te red. In Namibië is olifante beperk tot die noorde, waar hulle nog in betreklike in getalle voorkom.
Ten spyte van hierdie lae getal is daar enkele jare gelede, en word daar selfs nou nog, onwettig op hulle jag gemaak. In Suid-Afrika is daar nog 'n paar klein olifantbevolkings, maar die meeste olifante kom in die Nasionale Krugerwildtuin voor. Die olifantbevolking van die Krugerwildtuin word jaarliks uitgedun om dit op ongeveer 7 400 bestendig te hou. Die olifante wat geskiet word, word dadelik geslag en na die verwerkingsaanleg op Skukuza gebring, waar die vleis en ander produkte verwerk word.
Die ivoor word op die internasionale mark verkoop, en Suid-Afrika is een van die min lande waarvandaan ivooruitvoer wel toegelaat word omdat die olifantgetalle wetenskaplik beheer word. Volgens die CITES-ooreenkoms (Convention on International Trade in Endangered Species) word die invoer van ivoor uit baie Afrikalande verbied in 'n poging om die onwettige ivoorhandel te probeer staak. Om die wet te ontduik, word baie van die ivoor uit hierdie lande eers na Suid-Afrika gebring en van hier af uitgevoer. In 1979 is daar byvoorbeeld permitte uitgereik vir die uitvoer van 9 230 kg ivoor, met ander woorde 923 tande. Handelstatistiek het egter daarop gedui dat 37 733 kg ivoor gedurende 1979 uitgevoer is.
Die uitdunning van olifante in die Krugerwildtuin geskied baie selektief, sodat die sosiale struktuur nie ontwrig word nie. Die legendariese olifant Mafunyane se 2 tande weeg byvoorbeeld tussen ongeveer 75 en 85 kg en is minstens 3 m lank. Hierdie olifant is deur die kunstenaar Paul Bosman geskilder en die geld wat deur hierdie kunswerk verkry is, is vir natuurbewaring aangewend. Nog ʼn bekende groot olifantbul is Shingwidzi, 'n dier wat gereeld deur toeriste in die Krugerwildtuin gesien word.
Sy regtertand weeg ongeveer 60 kg, maar sy linkertand het afgebreek en weeg dus heelwat minder. Die tweede grootste olifantbevolking in Suid-Afrika is die van die Addo-olifantpark in die Oos-Kaap. Hierdie bevolking het sedert 1960 geweldig toegeneem en pogings word aangewend om die park te vergroot sodat dit nie nodig sal wees om die olifanttrop uit te dun nie. In die Knysna-woude van die Wes-Kaap was daar vir 'n lang tyd ongeveer 12 olifante, maar dit lyk asof daar nou slegs een koei oor is.
Baie moeite is gedoen om die diere te probeer bewaar, maar hul uitsterwing is nou seker. Sowel die Knysna- as die Addo-olifante behoort tot dieselfde spesie en waarskynlik ook selfs die subspesie as die olifante van die Krugerwildtuin, hoewel die tande van die Addo-olifante oor die algemeen kleiner is as die van die olifante van die Krugerwildtuin.
Baie van die Addo-olifante het hoegenaamd geen slagtande nie. In die noorde van Natal is daar nog 'n klein groepie olifante wat heen en weer tussen daardie gebied en Mosambiek beweeg. Hierdie olifante is van die min olifante in Suid-Afrika wat nie tot 'n wildtuin beperk is nie. Elders in Suid-Afrika word olifante wat buite die grense van wildtuine beweeg, baie gou geskiet.
Identifikasie
[wysig | wysig bron]
.jpg)
Die Afrika-olifante word van die Asiatiese olifante onderskei deur beide algehele grootte asook die grootte van hul ore - Afrika-olifante is groter. Die Asiatiese olifant word meer algemeen as pakdier en vervoermiddel as hulle eweknieë in Afrika ingespan.
Spesies
[wysig | wysig bron]Die volgende is die oorlewende olifantspesies in die wêreld:
- Loxodonta africana, die savanne-olifant
- Loxodonta cyclotis, die Afrika-woudolifant
- Elephas maximus, Indiese of Asiatiese olifant
Sien ook
[wysig | wysig bron]Bronne
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 97
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Olifant.
Wikispecies het meer inligting verwant aan Olifant
 |
Sien olifant in Wiktionary, die vrye woordeboek. |
