Oostenrykse Duits

Oostenrykse Duits Österreichisches Standarddeutsch, Österreichisches Hochdeutsch
Uitspraak:	[ˈøːstɐraɪ̯çɪʃəs ˈʃtandartdɔʏtʃ] (of [-ˈstan-]), [ˈøːstɐraɪ̯çɪʃəs ˈhoːxdɔʏtʃ]
Gepraat in:	Oostenryk
Gebied:	Sentraal-Europa
Totale sprekers:	onbekend
Taalfamilie:	Indo-Europees  Germaans   Wes-Germaans    Hoog-Duits     Oostenrykse Duits
Skrifstelsel:	Latynse alfabet
Amptelike status
Amptelike taal in:	Oostenryk
Gereguleer deur:	geen
Taalkodes
ISO 639-1:	geen
ISO 639-2:
ISO 639-3:	—

Die taalkundige term Oostenrykse Duits verwys na die standaardvariëteit van Duits in Oostenryk. Hieronder val sowel variëteite van Duits wat eie is aan streke van Oostenryk of die hele land, mits hulle as deel van die standaardtaal beskou word, asook taalvorme wat met aangrensende gebiede in Duitsland, Switserland en Suid-Tirol gedeel word.^[1]

Oostenrykse Duits deel baie kenmerke met Oud-Beiere (van waar Oostenryk oorspronklik gekoloniseer is) en Suid-Tirol wat eers ná die Eerste Wêreldoorlog van Oostenryk afgeskei is. Die huidige Oostenrykse deelstaat Vorarlberg vorm 'n uitsondering aangesien dit by die Alemanniese dialekgebied behoort (vroeë setlaars het uit dié streek gekom) en sodoende taalkundige ooreenkomste met Alemanniese Switserland en Suidwes-Duitsland toon.

Geskiedenis

Die voormalige Benediktyneklooster Mondsee in Opper-Oostenryk is in 748 deur die Beierse hertog Odilo gestig. Dit het bekendheid verwerf deur die sogenaamde Mondseer Fragmente, 'n versameling Christelike geskrifte wat hier in die vroeë 9de eeu van die oorspronklike Latyn na Oud-Beiers vertaal is. In 1791 is die klooster volgens die Josefynse kerkhervormings ontbind

In die loop van die geskiedenis het Oostenryk, afhangende van die heersende politieke en kulturele omstandighede, 'n aktiewe of passiewe rol in die ontwikkeling van die Duitse taal gespeel. Werke, wat gedurende die Oudhoogduitse tydperk tussen die 8ste en 11de eeu in Oostenrykse kloosters soos Mondsee ontstaan het, word onder die oudste taalkundige monumente in die Duitse taalgebied gereken. Gedurende die Hoë Middeleeue was die Suid-Duitse taalgebied die drywende krag agter die ontwikkeling van Duits. So het in Oostenryk van die vernaamste literêre werke in die Middelhoogduitse periode ontstaan.

Toe die politieke swaartepunt van die Duitse taalgebied toenemend na Sentraal-Duitsland begin verskuif het, het dié streek sy invloed op die ontwikkeling van Duits laat geld en was die suide, insluitende Oostenryk, nog slegs in beperkte mate hierby betrokke. Bepaalde faktore het daartoe bygedra dat die suide en Oostenryk hul eie pad begin volg het:

• die gevestigde dialeklandskappe van Duits,
• die ampstaal van die Habsburgse administrasie wat sy invloed ook buite Oostenryk, hoofsaaklik in Suid-Duitsland, laat geld het, en
• die godsdienstige verdeling.

Toe die Teenreformasie in Oostenryk daarin geslaag het om die Rooms-Katolieke geloof as oorheersende godsdiens te hervestig, is Protestantse taalvorme en -norme, wat grootliks deur Martin Luther se werke beïnvloed is, afgekeur. Met die vestiging van 'n algemeen aanvaarde Duitse standaardskryftaal gedurende die Verligtingstydperk het Oostenryk nie net gedreig om tot 'n taalkundig periferiese streek binne die Duitse taalgebied te ontwikkel nie, maar dit het ook gevaar geloop om – in vergelyking met Duitse gebiede – 'n opvoedkundige agterstand te hê.

Keiserin Maria Theresia, wat self 'n Oostenrykse dialek as huistaal gebesig het, het taalkundige hervormings volgens die voorbeeld van Sentraal-Duitse lande soos Sakse deurgevoer. Sy het geleerdes uit Silesië en ander streke na Wene ontbied om literatuur, kerktaal en die onderwysstelsel te hervorm en wetenskaplike werke vir gebruik in skole en die openbare lewe saam te stel. Die Duitse bibliotekaris, leksikograaf en taalkundige Johann Christoph Adelung (1732–1806) se Duitse woordeboek is nog in 1812 in die Oostenrykse hoofstad herdruk en was orals in die land in gebruik.

Verwysings

1. Jakob Ebner: Duden Österreichisches Deutsch. Mannheim • Leipzig • Wien • Zürich: Dudenverlag 2008, bl. 8