Peulgewas

'n Seleksie van verskillende peulplante

'n Peulplant (/ˈlɛɡjuːm/ of /ˌləˈɡjuːm/) is 'n plant of vrug/saad in die genera van Fabaceae (of Leguminosae). In die landbou word peulgewasse hoofsaaklik vir hul graan saad aangeplant, genaamd peulvrugte, wat gebruik word vir veevoer en kuilvoer, en word as groen bemesting gebruik om landbougrond op te bou. Bekende peulplante sluit in lusern, klawer, ertjies, bone, lensies, wolfsboontjies, mesquiteboontjies, karob, sojabone, grondbone en tamaryn.

'n Peulvrug is 'n eenvoudige droë vrug wat ontwikkel uit 'n eenvoudige vrugblaar en gewoonlik oopspring (oopbars langs 'n naat) op twee kante. 'n Algemene naam vir hierdie tipe vrug is 'n peuldop, hoewel die term "dop" ook van toepassing is  op ander tipes vrugte, soos dié van vanielje ('n kapsule) en van radyse ('n saadpeul).

Peulgewasse is opvallend omdat meeste van hulle simbiotiese stikstofbindende bakterieë het in strukture wat wortelknoppies genoem word. Om hierdie rede speel dit 'n belangrike rol in wisselbou.

Terminologie

Die term "peulvrug", soos gebruik deur die Verenigde Nasies se Voedsel-en Landbou-Organisasie (FAO), word voorbehou vir gewasse  wat uitsluitlik vir die droë saad verbou word.^[1] Dit sluit groenbone en groen ertjies uit, wat beskou word as groente gewasse. Ook uitgesluit is saad wat hoofsaaklik gekweek word om olie te onttrek (oliesade soos sojabone en grondbone), asook die sade wat uitsluitlik gebruik word vir veevoer (klawer, lusern). Vir algemene gebruik word hierdie onderskeidings nie altyd duidelik gemaak nie en baie van die soorte wat gebruik word vir gedroogde peulgroente, word ook gebruik vir groen groente, terwyl dit jonk is en met die bone nog in die peule.

Gebruik

Peulgewasse in boerdery kan tot vele landbouklasse behoort, insluitend voer, graan, bloeisels, farmaseuties/industrieel, braakland/groen bemesting en timmerhoutspesies. Die meeste kommersiële landbouspesies vul gelyktydig twee of meer rolle, afhangende van die mate van rypheid wanneer dit geoes word.

Menslike verbruik

Vars grondboontjies (Arachis hypogaea): 'n nie-oopspringende peulgewas.

Graanpeulgewasse word gekweek vir hul sade. Die sade word gebruik vir menslike voedsel en dierevoer of vir die produksie van olies vir industriële gebruik. Graanpeulgewasse sluit in bone, lensies, lupiene, ertjies en grondboontjies.^[2]

Voedingswaarde

Peulgewasse is 'n belangrike bron van proteïen, dieetvesel, koolhidrate en minerale. 'n 100-gram-porsie van gaargemaakte kekerertjies bevat 18% van die daaglikse waarde vir proteïen, 30% vir dieetvesel, 43% vir folaat en 52% vir mangaan.^[3] Soos ander plantgebaseerde voedsel, bevat peulgewasse min vet of kalorieë en geen cholesterol.^[3]

Peulgewasse is ook 'n uitstekende bron van weerstandige stysel wat afgebreek word deur bakterieë in die dikderm om kortkettingvetsure te vervaardig wat deur die dermselle gebruik word vir voedingsenergie.^[4]

Klassifikasie

Die FAO erken 11 hoof-peulgewasse:

1. Droë bone (Phaseolus spp. insluitend verskeie spesies in Vigna)
   • Nierboontjie, pintobone, snyboontjie (Phaseolus vulgaris)
   • Limabone, botterbone (Phaseolus lunatus)
   • Adzukiboon, (Vigna angularis)
   • Mungboontjie, (Vigna radiata)
   • Swartboontjie, (Vigna mungo)
   • Rankboontjie (Phaseolus coccineus)
2. Droë breë bone (Vicia faba)
   • Breë boontjie (Vicia faba)
   • Veldboontjie (Vicia faba)
3. Droë ertjies (Pisum spp.)
   • Tuin-ertjie (Pisum sativum var. sativum)
   • Proteïen ertjie (Pisum sativum var. arvense)
4. Kekerertjie, garbanzo, (Cicer arietinum)
5. Droë swartbekboontjie, batsjapinboontjie, (Vigna unguiculata )
6. Duifertjie, Arhar/Toor, cajan ertjie, Kongoboontjie (Cajanus cajan)
7. Lensies (Lens culinaris)
8. Bambara grondbone, (Vigna subterranea)
9. Wilde-ertjie (Vicia sativa)
10. Lupiene (Lupinus spp.)
11. Klein peulgewasse, insluitend:
    • (Lablab purpureus)
    • (Canavalia ensiformis), (Canavalia gladiata)
    • (Psophocarpus tetragonolobus)
    • (Mucuna pruriens var. utilis)
    •  (Pachyrhizus erosus)

Veevoer

Wit klawer, 'n voergewas

Peulplante vir veevoer kom voor as twee breë tipes. Sommige soos lusern, klawer, of Arachis, word in die weiveld gesaai en word bewei deur vee. Ander peulgewasse soos Leucaena of Albizia is houtagtige struik- of boomspesies wat óf afgebreek word deur vee óf gereeld gesny moet word om veevoer te verskaf.

Ander gebruike

Lupiene blomtuin

Peulgewasspesies wat gekweek word vir hul blomme sluit lupiene in, wat kommersieel verbou word. Lupiene sluit in Indigofera en Acacia spesies, wat onderskeidelik verbou word vir kleurstof en natuurlike gomproduksie. Braakland-/groen bemesting peulgewasspesies word gekweek om weer in die grond teruggewerk te word om die hoë vlakke van gestoorde atmosferiese stikstof te benut wat in die wortels van die meeste peulplante aanwesig is. Peulplante wat vir hierdie doel verbou word, sluit in Leucaena, Cyamopsis, en Sesbania spesies. Verskeie peulgewasspesies word verbou vir houtproduksie, insluitend talle Acacia spesies en Castanospermum australe.

Peulplantbome soos die sprinkaanboom (Gleditsia, Robinia) of die Kentucky-koffieboom (Gymnocladus dioicus) kan aangewend word in permakultuur-koswoude. Ander peulgewasbome soos laburnumhout en die houtagtige rankende wisteria is giftig.

Stikstofbinding

Wortelknoppies op 'n Wisteria plant (die haselneut op die foto dien as vergelyking)

Baie peulplante bevat simbiotiese bakterieë genaamd Rhizobia binne die wortelknoppies van hul wortelstelsels. (Plante wat deel uitmaak van die genus Styphnolobium is 'n uitsondering op hierdie reël.) Hierdie bakterieë het die besondere vermoë van fiksering van stikstof uit die atmosferiese, molekulêre stikstof (N₂) na ammoniak (NH₃).^[5] Die chemiese reaksie is:

N₂ + 8H⁺ + 8e⁻ → 2NH₃ + H₂

Ammoniak word dan omgeskakel na 'n ander vorm, ammonium (NH+4), bruikbaar deur (sommige) plante deur die volgende reaksie:

NH₃ + H⁺ → NH+4

Hierdie ordening beteken dat die wortelknoppies bronne van stikstof is vir peulplante, wat relatief ryk is aan plantaardige proteïene. Alle proteïene bevat stikstofhoudende aminosure. Stikstof is dus 'n noodsaaklike bestanddeel in die produksie van proteïene. Peulplante is gevolglik een van die beste bronne van plantproteïen.

Wanneer peulplante in die veld doodgaan, na afloop van die oes, word al die oorblywende stikstof wat opgeneem was in die aminosure van die plant, weer vrygestel in die grond. In die grond word die aminosure omgeskakel na nitraat (NO₃), wat die stikstof beskikbaar stel aan ander plante en sodoende dien as bemesting vir toekomstige aanplantings.^[6][7]

In baie tradisionele en organiese boerderypraktyke is wisselbou met peulgewasse algemeen. Deur afwisseling tussen peulplante en nie-peulplante, kry die veld 'n voldoende hoeveelheid stikstofhoudende verbindings om 'n goeie resultaat te lewer, selfs wanneer nie-peulgewasse geoes word. Peulgewasse word daarom as "groen bemesting" beskryf.

Geskiedenis

Argeoloë het tekens ontdek van peulgewasproduksie naby die Ravirivier (in Punjab), die setel van die Indusvalleibeskawing, wat uit ongeveer 3300 v.C. dateer. Daar is ook bewyse gevind in die Egiptiese piramides dat lensies verbou is, en droë ertjie sade is ontdek in 'n Switserse dorp wat terugdateer na die Steentydperk. Argeologiese bewyse dui daarop dat hierdie ertjies in Mesopotamië gegroei het – ten minste 5000 jaar gelede en in Brittanje so vroeg as die 11de eeu.^[8]

Sien ook

• Rankplante
• landbou
• boontjie
• groente

Bronnelys

• Kennis, 1980, vol 4, bl. 694-695, ISBN 0 7981 0826 6

Verwysings

1. ""What is a Pulse?"". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Oktober 2016. Besoek op 28 Oktober 2016.
2. The gene bank and breeding of grain legumes (lupine, vetch, soya, and beah), B.S. Kurlovich and S.I. Repyev (eds.
3. "Nutrition facts for Chickpeas (garbanzo beans, bengal gram), mature seeds, cooked, boiled, without salt, 100 g, USDA Nutrient Database, version SR-21".
4. Birt, D. F.; et al. (2013).
5. Deacon, Jim.
6. Postgate, John (1998).
7. Smil, Vaclav (2000).
8. Mat Chaudhry Green Gold: Value-added pulses Quantum Media ISBN 1-61364-696-8