Poort van die Daeraad
Die Poort van die Daeraad (Litaus Aušros Vartai), dikwels ook die "Spits Poort" (Pools Ostra Brama, Wit-Russies Вострая Брама, Litaus: Aštria broma) genoem, is een van die beduidendste kulturele en argitektoniese monumente in die Litause hoofstad Vilnius en 'n belangrike bedevaartsoord vir Rooms-Katolieke, Ortodokse en Ruteense Grieks-Katolieke Christene. Die poort is in 1514 in die Renaissance-styl uitgevoer en tans die enigste van Vilnius se oorspronklik nege stadspoorte wat bewaar gebly het. Die poort is nog steeds met dele van die historiese stadsmuur verbind.
Beskrywing
[wysig | wysig bron]
Die poort se kant wat na die binnestad toe wys beskik oor 'n trap wat na 'n galery in die boonste verdieping lei. Hier is 'n kapel opgerig wat vir sy ikoon van die Barmhartige Moeder van God (Latyn: Mater misericordiae, Pools: Matka Boża Miłosierna, Wit-Russies: Маці Міласэрнасьці) bekend staan. Aan hierdie ikoon, wat in Oos-Europese tale ook "Moeder van God in die Poort van die Daeraad" (Litaus: Aušros Vartų Dievo Motina) of "Moeder van God in die Spits Poort" (Wit-Russies: Маці Божая Вастрабрамская) genoem word, word wonderdadige krag toegeskryf. Hierdie Moeder van God word as beskermheilige van die Litauers en Wit-Russe beskou, maar ook deur Poolse pelgrims vereer.
Die buitekant van die poort is in sy opperste gedeelte van 'n reliëf voorsien wat die wapen van die Grootvorstedom Litaue wys, die sogenaamde Vytis (Litaus) of Pahonia (Wit-Russies Пагоня) – 'n wit ruitersfiguur teen 'n donkerrooi agtergrond wat 'n wapenskild met die kenmerkende Litause kruis met twee dwarsbalke dra. Hierdie wapen het ook as voorbeeld vir die Republieke van Litaue en Wit-Rusland (tot en met 1995) gedien.
Naam
[wysig | wysig bron]
Daar is verskillende teorieë oor die oorsprong van die poort se naam. Dit het van oudsher as die "Spits Poort" bekend gestaan. Maar ook vir hierdie benaming word verskillende etimologiese verklarings aangevoer. Dit verwys moontlik na die vroeëre Gotiese toringspitse, terwyl sommige deskundiges beweer dat dit moontlik na 'n stadsbuurt van Vilnius verwys, die sogenaamde "Spits Ent" (Pools: Ostry Koniec), of na 'n klein straatjie wat aan die binnekant van die poort steeds nouer word.
Die huidige naam is eers teen die begin van die 20ste eeu in Litause koerante gebruik, maar dit verwys beslis nie na die oostelike hemelstreek nie aangesien die poort nie na die ooste wys nie.
'n Alternatiewe naam is "Medininku-poort" (Pools: Brama Miednicka, Wit-Russies: Медніцкая Брама) aangesien die pad vanuit die poort na Medininkai loop, 'n nedersetting wat sowat dertig kilometer van Vilnius af geleë is.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]
Teen die begin van die 16de eeu, toe die Tatare Oos-Europa binnegeval het, is Vilnius volgens 'n gemeenskaplike besluit, wat deur die biskop en die stadsraad geneem en deur grootvors Aleksandras goedgekeur is, met 'n stadsmuur versterk. Hierdie muur is reeds in Oktober 1503 deur die biskop plegtig ingewy.
Die Spits Poort, wat deel uitgemaak het van die stadsmuur se mees bedreigde oostelike gedeelte, het tussen 1503 en 1522 in die Gotiese boustyl ontstaan, saam met vyf verdere stadspoorte (die stadsmuur is uiteindelik van altesaam nege poorte voorsien). Enkele jare ná sy voltooiing is bo-oor die oorwelfde poort 'n fasade met vyf skietgate en sierelemente in die Renaissance-styl bygevoeg wat tans deur die Vytis, die amptelike wapen van die Grootvorstedom Litaue, bekroon word.
In die tydperk tussen 1621 en 1626 het vlakby die poort se binnekant 'n Karmeliete-klooster ontstaan. Die ikoon van die Barmhartige Moeder van God, wat in 1652 na Vilnius geneem is, is in die Spits Poort bewaar. In hierdie periode was daar nog geen kapel ter beskikking nie, en die heilige beeld is slegs deur vensterluike teen reën en vogtigheid beskerm. Eers in 1671 het die Karmeliete-monnike 'n houtkapel rondom die ikoon opgerig. In daardie jaar het die aantal wonderlike genesings, wat aan die ikoon toegeskryf, met 'n eed bevestig en in die kronieke vermeld is, reeds sewentien beloop.
Tydens die Sweedse besetting van Vilnius in 1702 is 'n verbod op die openbare aanbidding van asook vergaderings voor die beeld geplaas. Gedurende die herverowering van die stad is die ikoon deur 'n koeël beskadig.
Toe 'n brand die poort in 1706 verwoes het, het hierdie kapel onbeskadig gebly. Maar nadat 'n verdere brand in 1715 byna die hele stad verwoes het en ook die houtkapel deur vuur geraak is, is in 1722 'n nuwe steenkapel gebou wat intussen verskeie kere herbou en gerestoureer is. Sedert die beduidende herkonstruksie in die periode tussen 1830 en 1840 dien die kapel in die Poort van die Daeraad as 'n geslote galery wat toegang tot die Sint-Theresa-kerk verleen. Die laaste beduidende restourasiewerk is in 1993 net voor 'n besoek gedoen wat pous Johannes Paulus II aan Litaue gebring het.
Vilnius se stadsmuur is op bevel van die tsaristiese regering tussen 1799 en 1802 afgebreek, tog is die Poort van die Daeraad vanweë sy religieuse betekenis nie aangeraak nie. Voor die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog vanaf sonop tot sononder is liturgieë in die poort se kapel gevier, terwyl saans 'n litanie en himnes ter ere van Maria gesing is. Tydens hierdie kerkdienste het skare gelowiges in die kapel en selfs op straat byeengekom. Talle pelgrims het veral op Pinkstersondag en op 16 November, wanneer die fees van die Moeder van Genade gevier word, 'n tog na Vilnius onderneem. Mans, wat by die Poort van die Daeraad verbygestap het, het gewoonlik hul hoede gelug, selfs al was hulle nie self aanhangers van die Rooms-Katolieke geloof nie.
In die Sowjettydperk was die poort daarnaas 'n gewilde bedevaartsoord vir Wit-Russiese gelowiges, wat in hul eie land van alle heiligdomme ontneem is. Pous Johannes Paulus II, wat op 4 September 1993 die Rosekransgebed in die Poort van die Daeraad gebid het,[1] het vertel dat hy ná sy gebed voor die beeld van die Geseënde Jonkvrou Maria van Aušros Vartai in die Sint-Pieterskerk, wat hy kort ná sy inhuldiging gebid het, steeds die wens gekoester het om voor die oorspronklike ikoon in Vilnius te bid.
Kerkleiers op die hoogste vlak, wat in die poort gebid het, sluit die hiërarge van die Russies-Ortodokse en die Litause Rooms-Katolieke Kerk, Alexej II, die Patriarg van Moskou en die hele Rusland, en Audrys Juozas Bačkis, aartsbiskop van die aartsbisdom Vilnius, in wat op 28 Julie 1997 'n besoek by die ikoon afgelê het.[2]
Die ikoon word vandag steeds deur 'n groot aantal pelgrims besoek. Die belangrikste religieuse fees, die dag van die Geseënde Jonkvrou Maria, Moeder van Genade, word op 16 November gevier.
Ikoon van die Barmhartige Moeder van God
[wysig | wysig bron]
Die Ikoon van die Barmhartige Moeder van God word in Litaue en Wit-Rusland by die beduidendste heiligdomme gereken. Aan hierdie heilige beeld word wonderdadige krag toegeskryf, terwyl dit ook een van min afbeeldings van 'n Madonna in die kunsgeskiedenis is waar Maria sonder Jesus-kind uitgebeeld word (en ook die enigste van vyf ikone in Litaue met 'n bekroonde Moeder van God sonder kind). Kopieë van hierdie ikoon word onder meer in die Sint Pieterskerk in Rome (Vatikaanstad) en die Sint Severinuskerk in Parys vertoon.[3]
Volgens 'n ou tradisie is twee ikone aan die Poort van die Daeraad aangebring, een aan die buitekant (wat die Verlosser uitgebeeld het) en een met die Geseënde Jonkvrou aan die binnekant. Die monumentaliteit van die laasgenoemde dui daarop dat dit vanuit 'n bepaalde afstand bekyk moes word en volgens 'n destydse Europese tradisie juis vir die stadspoort geskilder is.
Die skepper van die kunswerk is tans nie bekend nie. Sommige deskundiges skryf die werk aan die Krakause Meester Lukasz toe wat in 1624 'n soortgelyke heilige beeld vir die Krakause Sakramentskerk geskilder het. Daar is ook ander teorieë oor die oorsprong van die ikoon – moontlik het die Litause grootvors Algirdas (Pools: Olgierd) die skildery van die Krim-skiereiland saamgebring.
Die openbare verering van die beeld het tydens die oorlog met Rusland tussen 1655 en 1661 begin. Die burgers van Vilnius het Maria destyds in hul gebede om bemiddeling in die konflik versoek. Daar word beweer dat inwoners snags 'n verskyning van die beeld van Maria van Aušros Vartai in die hemel oor Vilnius raakgesien het. Sedert 1765 word die beeld in liedere vereer.
Sedert die 17de eeu word wonderdadige krag aan die ikoon toegeskryf, tog het die Rooms-Katolieke Kerkowerhede in daardie eeu nog geen kommentaar op hierdie soort berigte gelewer nie. Eers in die volgende eeu het sowel die biskoppe van Vilnius asook die pouse in Rome die beeld se wonderdadige eienskappe erken. Danksy berigte, wat deur Karmeliete- en Jesuïete-monnike versprei is, het die ikoon vinnig bekendheid buite Vilnius verwerf. Die Vilnius-akademie, 'n Jesuïete-instelling, het die Jonkvrou van die Poort in 1676 tot sy beskermheilige verklaar. In 1773 het pous Clemens XIV aan pelgrims, wat by die Poort van die Daeraad bid, die vergewing van sondes verleen.
Volgens 'n eerste wetenskaplike ondersoek, wat in 1927 deurgevoer is, dateer die ikoon uit die tweede helfte van die 16de eeu en is waarskynlik deur 'n Italiaanse meesterskilder geskep.
Die ikoon met 'n grootte van 165 x 200 sentimeter, wat op eikehoutplate met 'n dikte van twee sentimeter geskilder is, is in 1671 uit dankbaarheid vir Maria se beskerming volgens 'n Litause en Poolse tradisie met 'n goue plaat beskerm waarby slegs die gesig en hande van die Moeder van God vrygelaat is. Die plaat is deur plaaslike juweliers geskep. Maria sit met 'n bekroonde geboë hoof met stralekrans, haar hande op haar bors gevou. Die silwerhalfmaan benede die Madonnafiguur is 'n votiefgeskenk uit die jaar 1849.
Die Moeder van God dra op haar hoof twee silwerkrone wat met goud oortrek is – een is volgens die Barok-, die ander in die Rokoko-styl uitgevoer. Die Madonnafiguur se plegtige bekroning het in 1927 volgens 'n dekreet van pous Pius XI plaasgevind en is deur belangrike kerklike en politieke persoonlikhede soos die Poolse president Józef Piłsudski bygewoon. Pous Pius XI het aan die skildery destyds ook die eretitel "Maria, Moeder van Genade" toegeken. In 1928 is die ikoon in 'n beskermende houer geplaas. Tydens sy besoek aan Litaue het pous Johannes Paulus II op 4 September 1993 hier gebid.
Die Poort van die Daeraad in die literatuur
[wysig | wysig bron]Die Poort van die Daeraad en veral die ikoon van die Barmhartige Moeder Gods is verskeie kere deur Poolse, Litause en Wit-Russiese digters en skrywers in hul werke besing en beskryf.
- Adam Mickiewicz: Pan Tadeusz – inleiding Geargiveer 13 Maart 2010 op Wayback Machine (Pools)
- Maksim Bahdanowitsj: Pahonja (Wit-Russies: Пагоня)
Verwysings
[wysig | wysig bron]- Hierdie artikel, of gedeeltes daarvan, is uit die volgende Wikipedia-artikel vertaal: Tor der Morgenröte
- ↑ Pelgrimsroete van Johannes Paulus II in Litaue
- ↑ www.lcn.lt: Aušros Vartai – History (en)
- ↑ Hagemann, Volker: Riga • Tallinn • Vilnius. Rundgänge durch die Metropolen des Baltikums. Berlyn: Trescher 2008, bl. 234
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron] |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Gate of Dawn. |