Pruise

Hierdie artikel handel oor die geografiese gewes. Vir die oorspronklike Baltiese Pruise, 'n historiese etniese groep, sien gerus Pruise (volk).

Preußen
Hertogdom Pruise (1525–1701)
Koninkryk Pruise (1701–1918)
Vrystaat Pruise (1918–1947)

1525 – 1947
Vlag Wapen
Leuse: Suum cuique Jedem das Seine
Ligging of Pruise Die Koninkryk Pruise tussen 1871 en 1918
Hoofstad	Koningsberg, later Berlyn
Taal/Tale	Duits
Godsdiens	Protestantisme, Rooms-Katolieke Kerk
[[Regering|]]	Nie gespesifiseer nie
Historiese tydperk	Nuwe Tyd
- Stigting van die Hertogdom Pruise	10 April 1525
- Afskaffing van Pruise	25 Februarie 1947
Oppervlakte
- 1939	297 007 km^2 114 675 sq mi
Bevolking
- 1939 skatting	41 915 040
Digtheid	141,1 /km²  365,5 /sq mi

Die Koninkryk Pruise ná die Kongres van Wene (donkerblou)

Die Vrystaat Pruise ná die Eerste Wêreldoorlog (donkerblou)

Pruise (Duits: Preußen; Ou-Pruisies: Prūsa; Pools: Prusy; Litaus: Prūsija; Latyn: Prussia, Borussia of Prutenia) was oorspronklik 'n land wat grootliks ooreengekom het met die latere Oos- en Wes-Pruise. Hierdie geskiedkundige streek is vernoem na die Pruise, 'n inheemse Baltiese volk wat tussen die Weichsel- en Memelriviere (die latere Wes- en Oos-Pruise) gevestig was. In 1225 het die gebied die hartland van die Duitse Ordensstaat geword en is in 1466 in twee dele opgesplits is: Die Koninklike Pruise, wat aan die Poolse Kroon ondergeskik was, en die Hertogdom Pruise, wat in 1525 as gevolg van die oorgeblewe Ordensstaat se sekularisasie ontstaan het en in 1618 in 'n personele unie met die Keurvorstedom Brandenburg verenig is.

Toe keurvors Frederik III van Brandenburg as Pruisiese koning (Frederik I) gekroon is, het die oorspronklike landsnaam 'n heeltemal nuwe betekenis gekry. Die Mark Brandenburg, wat in 1157 gestig is, is sedert 1415 deur die Huis Hohenzollern geregeer. Toe Frederik tot koning verhef is, was naas die Keurvorstedom Brandenburg ook Agter-Pommere (Hinterpommern), Maagdenburg, Minden-Ravensberg, die Graafskap Mark en die Hertogdom Kleve in Brandenburgse besit.

In 1701 het die Brandenburgse Hohenzollern-dinastie die koninklike titel vir die Hertogdom Pruise ontvang, en vervolgens is in 'n toenemende mate na die hele Brandenburgse staat as Pruise verwys. Die Koninkryk Pruise het tot 'n Europese groot moondheid ontwikkel, die Keiserryk Oostenryk uit sy leidende posisie binne die gemeenskap van Duitse state verdring en in 1871 die Duitse Keiserryk gestig, waarin dit as oorheersende deelstaat gefungeer het.

Ná die omverwerping van die monargie in die Novemberrewolusie van 1918 het Pruise 'n vrystaat met 'n republikeinse grondwet geword wat in 1932 tydens die sogenaamde Preußenschlag deur die Duitse Ryksregering van sy politieke mag en invloed ontneem is. Ná die Tweede Wêreldoorlog het die Geallieerde Kontroleraad, waarin die vier besettingsmagte VSA, die Verenigde Koninkryk, Frankryk en die Sowjetunie verteenwordig was, in 1947 die ontbinding van Pruise besluit.

Die oorspronklike Pruisiese grondgebied (soos in 1871) maak tans naas Duitsland deel uit van ses ander state wat van België in die weste tot by die Russiese Federasie in die ooste strek. In die laaste jaar voor die Tweede Wêreldoorlog, 1939, het Pruise 'n oppervlakte van 294 160 vierkante kilometer met 'n bevolking van 41,8 miljoen beslaan. Dit was in administratiewe opsig onderverdeel in die provinsies Brandenburg, Grensmark Posen-Wes-Pruise, Hannover, Hessen-Nassau, Hoehenzollerse Lande, Oos-Pruise, Pommere, Rynprovinsie, Sakse, Silesië, Sleeswyk-Holstein en Wesfale. Die hoofstad Berlyn het 'n afsonderlike distrik gevorm.

Berlyn en Potsdam - twee Pruisiese hoofstede

Die groei van Brandenburg-Pruise tot een van die beduidendste groot moondhede in Europa word in die ontwikkeling van Berlyn as hoofstad en Potsdam as koninklike residensiestad weerspieël. Alhoewel Berlyn reeds vanaf die 15de eeu as administratiewe sentrum van Brandenburg se keurvorste gedien het, was daar nog ander Pruisiese stede met vorstelike wonings wat sodoende ook administratiewe funksies waargeneem het. Nedersettings met kastele of jaghuise van die Hohenzollern-dinastie soos Joachimsthal, Königs Wusterhausen of Paretz val in hierdie kategorie, maar ook Koningsberg en Kassel.

Maar dit was uiteindelik Berlyn as hoofstad en residensiestad en - vanaf die 17de eeu - ook Potsdam met die tweede vorstelike woning (wat op bepaalde tye selfs as hoofwoning van Pruisiese heersers gedien het) wat 'n sentrale rol as politieke sentrums sou speel. Met Pruise se magsuitbreiding het albei stede voordeel uit die vorstelike behoefte aan representatiewe wonings getrek. Steeds nuwe kastele, reprsentatiewe staats- of administratiewe geboue het oor die eeue in dié twee stede ontstaan.

Nogtans het hierdie proses 'n uiteenlopende ontwikkeling in Berlyn en Potsdam bevorder. Die eersgenoemde stad het tot 'n belangrike ekonomiese en kulturele metropool gegroei waar die koninklike hof vanaf die 19de eeu nie meer die sentrale rol sou speel nie, terwyl Potsdam sy karakter as residensiestad, middelpunt van die Pruisiese hofhouding en woonplek van talle militariste en staatsamptenare steeds bewaar het. Alle elemente, wat later algemeen met die sogenaamde "Pruisedom" geassosieer is, was hier in 'n suiwer vorm gekonsentreer.

Potsdam as koninklike residensiestad toon baie ooreenkomste met soortgelyke vorstesetels in ander Europese lande, soos byvoorbeeld Versailles naby Parys in Frankryk en Windsor naby Londen.