Puberteit

Deel van ’n reeks oor
Menslike groei
en ontwikkeling
Beeld van ’n fetus in die baarmoeder
Stadiums
Sigoot  • Embrio  • Fetus
 • Baba  • Peuter
 • Kind  • Adolessent  • Volwassene
Biologiese mylpale
Bevrugting  • Swangerskap  • Geboorte  • Taalverwerwing  • Puberteit  • Menopouse  • Veroudering  • Dood
Ontwikkeling en menslike sielkunde
Kind  • Volwassenheid  • Moraal
s • b • w

Puberteit is die proses van fisieke veranderings waardeur ’n kind se liggaam gaan om ’n volwassene te word wat in staat is tot voortplanting. Dit word aan die gang gesit deur hormonale seine van die brein na die geslagskliere: die eierstokke in ’n meisie en die testikels in ’n seun. In reaksie op die seine vervaardig die geslagskliere hormone wat libido en die groei, funksie en transformasie van die brein stimuleer, asook die bene, spiere, bloed, vel, hare, borste en geslagsorgane. Fisieke groei – lengte en gewig – versnel in die eerste helfte van puberteit en is voltooid wanneer ’n volwasse liggaam ontwikkel het. Voor puberteit is die eksterne geslagsorgane, bekend as die primêre geslagseienskappe, die eienskappe wat seuns en meisies van mekaar onderskei. Puberteit lei tot geslagsdimorfie deur middel van die sekondêre geslagseienskappe, wat tot ’n groter onderskeid tussen geslagte lei.

Meisies se puberteitsjare begin op gemiddeld 10-11 jaar en eindig op 15-17 jaar; seuns se puberteitsjare begin op gemiddeld 11-12 jaar en eindig op 16-17 jaar.[1][2][3] Die belangrikste baken vir puberteit in meisies is menarg, die begin van menstruasie, wat op gemiddeld 12-13 jaar gebeur.[2] Vir seuns kom die eerste ejakulasie op gemiddeld 13 jaar voor.[4] In die 21ste eeu is die gemiddelde ouderdom waarop kinders, veral meisies, puberteit bereik laer as in die 19de eeu, toe dit 15 vir meisies en 16 vir seuns was.[5] Dit kan vanweë enigeen van verskeie faktore wees, insluitende beter voeding, wat lei tot vinnige liggaamsgroei; groter gewigs- en vetneerslag;[6] of blootstelling aan endokriene ontwrigters soos xeno-estrogene, wat soms kan voorkom vanweë voedselinname of ander omgewingsfaktore.[7][8]

Wat veral merkbaar is onder die morfologiese veranderings in die grootte, vorm, samestelling en funksionering van die liggaam gedurende puberteit, is die ontwikkeling van sekondêre eienskappe, die "invul" van die kind se liggaam van meisie tot vrou en van seun tot man. Die woord "puberteit" is afgelei van die Latynse puberatum (rypheidsouderdom), en beskryf die fisieke veranderings na seksuele volwassenheid, nie die psigososiale en kulturele rypwording wat in die Westerse kultuur betrekking het op die geestelike oorgang van kind tot volwassene nie, hoewel die twee oorvleuel.[9]

Verskille tussen die geslagte

[wysig | wysig bron]
’n Benaderde voorstelling van die ontwikkelingstydperk in die kinderjare en vroeë volwasse jare. Puberteit is regs in groen gemerk.
  1. Hormone wat haarsakkies stimuleer
  2. Luteïniserende hormoon
  3. Progesteroon
  4. Estrogeen
  5. Hipotalamus
  6. Pituïtêre klier
  7. Eierstok
  8. Swangerskap (menslike choriongonadotrofien)
  9. Testosteroon
  10. Testikel
  11. Stimulante
  12. Prolaktien

Twee van die belangrikste verskille tussen puberteit in meisies en seuns is die ouderdom waarop dit begin en die hormone wat betrokke is, die androgene en estrogene.

Hoewel ouderdomme grootliks verskil, begin meisies se puberteit op gemiddeld 10-11 jaar en eindig op sowat 15-17; seuns s’n begin op gemiddeld 11-12 jaar en eindig op 16-17 jaar.[1][2][3] Meisies bereik voortplantingsrypheid sowat vier jaar ná die eerste fisieke veranderings van puberteit.[10] Daarteenoor ontwikkel seuns stadiger, maar hou aan groei sowat ses jaar ná die eerste sigbare veranderings van puberteit.[11] Enige toename in lengte ná puberteit is ongewoon.

By seuns is die androgeen testosteroon die belangrikste geslagshormoon; terwyl testosteroon vervaardig word, word alle veranderings by seuns gekenmerk as virilisasie (die biologiese ontwikkeling van geslagsverskille). ’n Aansienlike produk van testosteroonmetabolisme in mans is estradiol. Die omsetting van testosteroon in estradiol hang af van die hoeveelheid liggaamsvet, en estradiolvlakke in seuns is gewoonlik baie laer as in meisies. Die manlike "groeivlaag" begin ook later, versnel stadiger en duur langer. Hoewel seuns gemiddeld 2 cm korter as meisies is voordat puberteit begin, is volwasse mans gemiddeld 13 cm langer as vroue. Die grootste deel van hierdie geslagsverskil in volwasse lengte word toegeskryf aan die latere aanvang van die groeivlaag en ’n stadiger voortsetting totdat dit voltooi is; dit is ’n regstreekse gevolg van die latere styging en laer vlakke van estradiol by mans.[12]

Die hormoon wat vroulike ontwikkeling oorheers, is die estrogeen estradiol. Terwyl estradiol die groei van die borste en baarmoeder aanhelp, is dit ook die belangrikste hormoon wat die groeivlaag tydens puberteit stimuleer.[13] Estradiolvlakke styg vroeër en bereik hoër vlakke by vroue as by mans.

Die hormonale rypwording van vroue is aansienlik ingewikkelder as by mans. Die belangrikste steroïedhormone, testosteroon, estradiol en progesteroon, sowel as prolaktien, vervul belangrike fisiologiese funksies in puberteit.

Begin van puberteit

[wysig | wysig bron]

Vroeë en laat puberteit

[wysig | wysig bron]

Verskeie studies oor puberteit het ondersoek ingestel na die uitwerking van ’n vroeë of laat begin van puberteit in mans en vroue. Oor die algemeen ervaar vroue wie se puberteit laat begin het, positiewe gevolge in hulle adolessente en volwasse lewe, terwyl meisies wie se puberteit vroeg begin het, negatiewe gevolge ervaar. Mans wie se puberteit vroeër begin het, het gewoonlik positiewer gevolge in hulle volwasse lewe, maar negatiewe gevolge in hulle adolessensie, terwyl die teenoorgestelde waar is vir ’n laat begin.[14]

Meisies

[wysig | wysig bron]

Resultate het oor die algemeen daarop gedui dat ’n vroeë begin van puberteit by meisies sielkundig skadelik kan wees. Die hoofrede is die kwessie van liggaamsbeeld. Terwyl hulle fisiek ontwikkel en gewig aansit aan verskeie liggaamsdele, lyk meisies wie se puberteit vroeg begin het gewoonlik groter as ander meisies. As gevolg van die sosiale druk om skraal te wees ontwikkel hulle ’n negatiewe liggaamsbeeld. Mense kan ook meisies terg omdat hulle borste begin wys en hulle dwing om dit onder klere te probeer wegsteek. Hulle kan ook geneig wees om nie te wil uittrek met byvoorbeeld liggaamsoefeninge of in die gim nie. Dit alles lei tot ’n lae selfbeeld en depressie.[14]

Omdat hulle fisieke en emosionele verskille hulle laat uitstaan bo ander meisies van hulle ouderdom, ontwikkel die meisies wie se puberteit vroeër begin het ook verhoudings met ouer mense. So kan ’n meisie ouer kêrels hê, wat aangetrokke voel tot haar vroulike voorkoms maar meisierige onskuld.[14] Hoewel dit soms haar gewildheid onder haar maats kan verhoog, verhoog dit ook die gevaar van alkohol- en dwelmmisbruik, ’n aktiewer sekslewe (dalk sonder beskerming), eetsteurings en boeliegedrag.[14]

Seuns

[wysig | wysig bron]

In die verlede is ’n vroeë begin van puberteit verbind met positiewe gevolge by seuns, soos leierskap in hoërskool en sukses in hulle volwasse lewe.[15] Onlangse studies het egter onthul die risko's en probleme van ’n vroeë puberteit weeg dalk swaarder as die voordele.[14]

Seuns wat puberteit vroeg betree, ontwikkel "aggressiewer, wetsoortredende en alkoholmisbruikende" gedrag, en dit kan lei tot woede teenoor hulle ouers en probleme by die skool en met die polisie. Vroeë puberteit hou ook verband met ’n toename in seksuele aktiwiteit en tienerswangerskappe, wat albei kan lei tot depressie en ander sielkundige probleme.[14] ’n Vroeë puberteit kan egter ook positiewe gevolge hê, soos gewildheid onder maats, asook ’n groter selfbeeld en selfvertroue, as gevolg van fisieke ontwikkeling soos ’n groter lengte, ontwikkelde spiere en beter atletiese vermoëns.

Daarteenoor ontwikkel seuns wat later hulle puberteit bereik ’n laer selfbeeld en vertroue en is hulle oor die algemeen minder gewild onder hulle maats omdat hulle minder atleties gebou is. Hulle kan ook angs en depressie ervaar en is meer geneig om bang vir seks te wees as ander seuns.[14]

Veranderings in mans

[wysig | wysig bron]

By seuns begin puberteit met die vergroting van die testikels en skrotum. Die penis word ook groter en die seun ontwikkel skaamhare. Sy testikels begin ook sperma vervaardig. Die uitlating van semen, wat sperma en ander vloeistowwe bevat, word ejakulasie genoem.[16] Tydens puberteit is ’n seun se penis in staat om semen te ejakuleer en ’n vrou swanger te maak.[17][18] ’n Seun se eerste ejakulasie is ’n belangrike baken in sy ontwikkeling.[19] Dit gebeur op gemiddeld 13 jaar.[4] Ejakulasie vind soms in die slaap plaas; dit word ’n nagtelike storting of "nat droom" genoem.[16]

Grootte van testikels

[wysig | wysig bron]
Die vyf Tannerfases van die manlike geslagsdele.

By seuns is die grootte van die testikels die eerste fisieke manifestasie van puberteit (dit word gonadarg genoem).[20] Testikels verander min in grootte van omtremt een jaar oud tot met die begin van puberteit. Dit is gemiddeld 2-3 cm lank en 1,5-2 cm breed.

Die grootte van die testikels is van die parameters van die Tannerskaal vir manlike geslagsdele: In fase I is die volume minder as 1,5 ml en in fase V is dit meer as 20 ml. Die testikels bereik hulle maksimum volwasse grootte sowat ses jaar ná die begin van puberteit. Hoewel 18-20 cm3 ’n gemiddelde volwasse grootte is, wissel dit baie van man tot man.[21]

Nadat die seun se testikels omtrent ’n jaar lank vergroot en ontwikkel het, begin die lengte en dan die breedte van die penisskag toeneem; die grootte van die eikel begin ook toeneem.[22]

Manlike spiere en liggaam

[wysig | wysig bron]

Teen die einde van puberteit het volwasse mans swaarder bene en amper twee keer soveel skeletspiere. Van die beengroei (byvoorbeeld die skouers en kakebeen) is uitermate meer en dit lei tot merkbare verskille in die skeletvorms van mans en vroue. Die gemiddelde man het sowat 150% van die liggaamsmassa van die gemiddelde vrou en sowat 50% van die liggaamsvet.

Dié spiergroei ontwikkel hoofsaaklik in die latere fases van puberteit en kan aanhou tot nadat die seun biologies ’n man is. Die toppunt van die "kragvlaag", die tempo waarteen spiere groei, word bereik sowat ’n jaar nadat die seun die toppunt van sy groeitempo bereik het.

Die ontwikkeling van ’n seun van kind tot aan die einde van puberteit.

Ereksies en voorhuid

[wysig | wysig bron]

Sodra ’n seun sy tienerjare bereik, kom ereksies meer gereeld voor vanweë puberteit.[23] Ereksies kan gewoonlik enige tyd van die dag voorkom, hoewel dit ook gebeur by kinders voor puberteit en selfs voor geboorte.[24]

Tydens puberteit, of soms vroeër, word die opening van die voorhuid wyer sodat dit oor die eikel kan beweeg. Die membraan wat die binneste oppervlak van die voorhuid aan die eikel verbind, disintegreer en stel die voorhuid in staat om onafhanklik van die eikel te beweeg.[25]

In ’n studie het Øster (1968) bevind dat al hoe meer seuns hulle voorhuid kan terugtrek namate puberteit vorder. Op die ouderdomme van 12 tot 13 kan net 60% van seuns hulle voorhuid terugtrek, op 14 tot 15 verhoog die getal tot 85% en op 16 tot 17 tot 95%. Sy resultate is bevestig deur navorsing deur Kayaba et al. (1996) met meer as 600 seuns,[26] en Ishikawa en Kawakita (2004) het bevind dat 77% van seuns op 15 jaar hulle voorhuid kon terugtrek.[27]

Gesigshare van ’n man.

Hare

[wysig | wysig bron]

Pubiese hare, of skaamhare, begin dikwels verskyn kort nadat die geslagsdele begin groei het. Dit kan gewoonlik eerste by die basis van die penis gesien word. Die eerste paar hare kom in fase II van die Tannerskaal voor. Fase III begin gewoonlik binne 6 tot 12 maande later, wanneer die hare growwer en krullerig raak. Teen fase IV vul die hare die "pubiese driehoek" en teen fase V het die hare versprei tot teen die bobene en die naeltjie.

In die maande en jare nadat die skaamhare uitgekom het, begin ander dele van die vel wat op androgene reageer om androgeniese hare te ontwikkel. Die volgorde is gewoonlik: hare onder die arms, om die anus, aan die bolip, aan die slape, om die areolas en in die baardarea.[28] Die volgorde kan egter wissel van man tot man. Gesigshare is gewoonlik in laat adolessensie aanwesig, maar kan veel later verskyn.[29][30] Borshare kan tydens puberteit of later verskyn, maar nie alle mans ontwikkel borshare nie.

Stemverandering en adamsappel

[wysig | wysig bron]

Onder invloed van androgene groei die larinks (strottehoof) by albei geslagte. Dié groei is baie prominenter by seuns en veroorsaak dat die manlike stem sowat een oktaaf laer en dieper word, soms skielik en aanvanklik met wisselvalligheid in die stemhoogte. Voor puberteit is seuns en meisies se larinks omtrent ewe groot.[31]

Die grootste deel van die stemverandering by seuns gebeur tydens fase III-IV, omtrent die tyd van die groeitoppunt. ’n Volwasse toonhoogte word op gemiddeld 15 jaar bereik, hoewel die stem eers in die vroeë 20's heeltemal standvastig kan word. Dit gebeur gewoonlik van ’n paar maande tot ’n paar jaar voordat aansienlike gesigshare verskyn.

Veranderings in vroue

[wysig | wysig bron]
Die Tannerfases vir vroue.

Ontwikkeling van borste

[wysig | wysig bron]

Die eerste fisieke teken van puberteit by meisies is gewoonlik ’n ferm, gevoelige knop onder die middel van die areola van een of albei borste; dit gebeur op gemiddeld 10,5 jaar.[32] Dit word die telarg genoem. Op die Tannerskaal van ontwikkeling is dit fase II van borsontwikkeling (fase I is ’n plat bors voor puberteit begin).

Binne 6 tot 12 maande het die swelling duidelik aan albei kante begin, sagter geword en begin uitsteek aan die kante van die areolas. Dit is fase III van borsontwikkeling. Binne nog sowat 12 maande (fase IV) bereik die borste omtrent die grootte en vorm van volwasse borste, met die areolas en tepels wat ’n sekondêre bult vorm. In die meeste jong vroue verdwyn dié bult in die kontoer van die volwasse bors (fase V). Daar is egter soveel variasie tussen vroue dat fase IV en V nie altyd van mekaar onderskei kan word nie.[33]

Pubiese hare

[wysig | wysig bron]

Pubiese hare (skaamhare) is dikwels die tweede merkbare verandering, gewoonlik binne ’n jaar van telarg.[34] Dit word die pubarg genoem.

Die pubiese hare is gewoonlik eers aan die labia sigbaar. Die eerste paar hare word beskryf as Tannerfase II.[33] Fase III word gewoonlik bereik binne nog 6 tot 12 maande, wanneer die hare growwer en meer word en ook aan die venusheuwel verskyn. Teen fase IV vul die hare die "pubiese driehoek". Fase V verwys na die verspreiding van die skaamhare na die bobene en soms tot by die naeltjie. In sowat 15% van meisies verskyn die eerste pubiese hare voordat borsontwikkeling begin.[34]

Vagina, baarmoeder, eierstokke

[wysig | wysig bron]

Perineale vel keratiniseer onder die invloed van estrogeen en verhoog die weerstand teen infeksie. Die slymvliesoppervlak van die vagina verander ook in reaksie op ’n toename in die vlak van estrogeen, en word dikker en ’n dowwer pienk (in teenstelling met die helderder rooi van voor puberteit).[35] Wit afskeidings is ook ’n normale gevolg van estrogeen.[32] In die twee jaar ná telarg word die baarmoeder, eierstokke en follikels in die eierstokke groter.[36]

Menstruasie en vrugbaarheid

[wysig | wysig bron]

Die eerste maandstonde word die menarg genoem en gebeur gewoonlik ná sowat twee jaar ná telarg.[34] Die gemiddelde ouderdom van menarg is 12,5 jaar in die VSA,[37] 12,72 jaar in Kanada[38] en 12,9 jaar in Brittanje.[39] Enige tyd tussen 8 en 16 jaar is normaal.

Die tyd tussen maandstondes is in die eerste twee jaar ná menarg nie altyd reëlmatig nie.[40] Ovulasie is nodig vir vrugbaarheid, en kan saam met die eerste maandstondes gebeur of nie.[41]

Liggaamsvorn, vetverspreiding, liggaamsamestelling

[wysig | wysig bron]

In dié tydperk laat estrogeen ook die onderste deel van die bekken, en dus die heupe, breër word om ’n groter geboortekanaal te verseker.[33][42] Vetweefsel neem toe tot ’n groter persentasie van die liggaamsamestelling as by mans, veral in die borste, heupe, boude, bobene, boarms en skaambeenarea. Progressiewe verskille in vetverspreiding sowel as geslagsverskille in die skeletgroei dra teen die einde van puberteit by tot die tipiese vroulike liggaamsvorm. Op sowat 10 jaar het meisies reeds 6% meer liggaamsvet as seuns.[43]

Die ontwikkeling van ’n meisie van kind tot aan die einde van puberteit.

Uitwerking van hormoonveranderings

[wysig | wysig bron]

In meisies veroorsaak estradiol (die hoofgeslagshormoon by vroue) dat die lippe en mondslymvlies dikker word, sowel as verdere ontwikkeling van die vulva. In die vulva en vagina veroorsaak estradiol die verdikking van die vel en gladde spier van die vagina. Gewoonlik sal die labia minora ook aansienlik groei, en die labia majora in ’n kleiner mate. Estradiol is ook verantwoordelik vir die verdonkering van die lippe, die labia minora en soms die labia majora – en saam met ander stowwe die donkerder kleur van die areolas.

Testosteroon veroorsaak die vergroting van die klitoris en beïnvloed ook die groei van ander geslagsdele.[44]

Stadiums van puberteit

[wysig | wysig bron]
  • Adrenarg (op sowat 11 jaar). Die byniere (adrenale kliere) skei klein hoeveelhede adrenale steroïede af, wat eindelik lei tot die ontstaan van skaamhare, liggaamsreuk, ’n olieriger vel en aknee. Eindig op sowat 20 jaar. Die proses is verwant aan puberteit, maar afsonderlik van die ander stadiums.
  • Gonadarg (op sowat 8 jaar). Die vroegste ontwikkeling, wanneer die geslagskliere (gonades; die eierstokke en testikels) begin ontwikkel.
  • Telarg (op sowat 11 jaar by meisies). Die begin van die ontwikkeling van die borste.
  • Pubarg (op sowat 12 jaar). Die eerste verskyning van skaamhare (pubiese hare).
  • Menarg (op sowat 12,5 jaar by meisies). Die eerste maandstonde (menstruasie).
  • Spermarg (op sowat 13,5 by seuns).[45]) Die begin van die ontwikkeling van sperma in seuns se testikels.

Sien ook

[wysig | wysig bron]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 Kail, RV; Cavanaugh JC (2010). Human Development: A Lifespan View (5th uitg.). Cengage Learning. p. 296. ISBN 978-0-495-60037-4.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Schuiling (2016). Women's Gynecologic Health. Jones & Bartlett Learning. p. 22. ISBN 978-1-284-12501-6. The changes that occur during puberty usually happen in an ordered sequence, beginning with thelarche (breast development) at around age 10 or 11, followed by adrenarche (growth of pubic hair due to androgen stimulation), peak height velocity, and finally menarche (the onset of menses), which usually occurs around age 12 or 13.
  3. ↑ 3,0 3,1 D. C. Phillips (2014). Encyclopedia of Educational Theory and Philosophy. Sage Publications. pp. 18–19. ISBN 978-1-4833-6475-9. On average, the onset of puberty is about 18 months earlier for girls (usually starting around the age of 10 or 11 and lasting until they are 15 to 17) than for boys (who usually begin puberty at about the age of 11 to 12 and complete it by the age of 16 to 17, on average).
  4. ↑ 4,0 4,1 (Jorgensen & Keiding 1991).
  5. ↑ Alleyne, Richard (13 Junie 2010). "Girls now reaching puberty before 10—a year sooner than 20 years ago". The Daily Telegraph. Londen. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Oktober 2014. Besoek op 15 Oktober 2020.
  6. ↑ Guillette EA, Conard C, Lares F, Aguilar MG, McLachlan J, Guillette LJ; Conard; Lares; Aguilar; McLachlan; Guillette Jr (Maart 2006). "Altered breast development in young girls from an agricultural environment". Environ. Health Perspect. 114 (3): 471–5. doi:10.1289/ehp.8280. PMC 1392245. PMID 16507474.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  7. ↑ Buck Louis GM, Gray LE, Marcus M, Ojeda SR, Pescovitz OH, Witchel SF, Sippell W, Abbott DH, Soto A, Tyl RW, Bourguignon JP, Skakkebaek NE, Swan SH, Golub MS, Wabitsch M, Toppari J, Euling SY; Gray Jr; Marcus; Ojeda; Pescovitz; Witchel; Sippell; Abbott; Soto; Tyl; Bourguignon; Skakkebaek; Swan; Golub; Wabitsch; Toppari; Euling (Februarie 2008). "Environmental factors and puberty timing: expert panel research needs". Pediatrics. 121 Suppl 3: S192–207. doi:10.1542/peds.1813E. PMID 18245512.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  8. ↑ Mouritsen A, Aksglaede L, Sørensen K, Mogensen SS, Leffers H, Main KM, Frederiksen H, Andersson AM, Skakkebaek NE, Juul A; Aksglaede; Sørensen; Mogensen; Leffers; Main; Frederiksen; Andersson; Skakkebaek; Juul (April 2010). "Hypothesis: exposure to endocrine-disrupting chemicals may interfere with timing of puberty". Int. J. Androl. 33 (2): 346–59. doi:10.1111/j.1365-2605.2010.01051.x. PMID 20487042.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  9. ↑ The Oxford Dictionary of English Etymology, C. T. Onions ed. Oxford University Press, 1996, p. 720.
  10. ↑ "Puberty and adolescence". University of Maryland. Besoek op 5 Julie 2009.
  11. ↑ Garn, SM. Physical growth and development. In: Friedman SB, Fisher M, Schonberg SK., editors. Comprehensive Adolescent Health Care. St Louis: Quality Medical Publishing; 1992. Besoek op 2009-02-20
  12. ↑ Abbassi V (1998). "Growth and normal puberty". Pediatrics. 102 (2 Pt 3): 507–513. PMID 9685454.
  13. ↑ MacGillivray MH, Morishima A, Conte F, Grumbach M, Smith EP; Morishima; Conte; Grumbach; Smith (1998). "Pediatric endocrinology update: an overview. The essential roles of estrogens in pubertal growth, epiphyseal fusion and bone turnover: lessons from mutations in the genes for aromatase and the estrogen receptor". Hormone Research. 49 Suppl 1: 2–8. doi:10.1159/000053061. PMID 9554463.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 Berger, Kathleen Stassen (2014). Invitation to the Life Span. New York: Worth Publishers.
  15. ↑ Taga, Keiko A. (3 Mei 2006). "A Longitudinal Investigation of Associations Between Boys' Pubertal Timing and Adult Behavioral Health and Well-Being". Journal of Youth and Adolescence. 35 (3): 380–390. doi:10.1007/s10964-006-9039-4.
  16. ↑ 16,0 16,1 "Puberty: Adolescent Male | Johns Hopkins Medicine". Hopkinsmedicine.org. Besoek op 27 Februarie 2020.
  17. ↑ "Male Reproductive System Information". Cleveland Clinic.
  18. ↑ "The Male Reproductive System". WebMD.
  19. ↑ "Male puberty milestones". Health24. Besoek op 27 Februarie 2020.
  20. ↑ Styne (2002), p. 598
  21. ↑ Marshall (1986), p. 180.
  22. ↑ Jones, Kenneth W. (2006). Smith's Recognizable Patterns of Human Malformation. St. Louis, Mo: Elsevier Saunders. ISBN 978-0-7216-0615-6.
  23. ↑ What's Happening to My Body? Book for Boys: Revised Edition - Lynda Madaras - Google Books
  24. ↑ Erections in Babies | LIVESTRONG.COM
  25. ↑ Øster J (April 1968). "Further Fate of the Foreskin: Incidence of Preputial Adhesions, Phimosis, and Smegma among Danish Schoolboys". Arch Dis Child. 43: 200–202. doi:10.1136/adc.43.228.200. PMC 2019851. PMID 5689532.
  26. ↑ Kayaba H, Tamura H, Kitajima S, Fujiwara Y, Kato T, Kato T (November 1996). Hiromi Tamura, Seiichi Kitajima, Yoshiyuki Fujiwara, Tetsuo Kato and Tetsuro Kato. "Analysis of Shape and Retractability of the Prepuce in 603 Japanese Boys". J Urol. American Urological Association, Inc. 156 (5): 1813–1815. doi:10.1016/S0022-5347(01)65544-7. PMID 8863623.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  27. ↑ Ishikawa E, Kawakita M; . (2004). "Preputial development in Japanese boys". Hinyokika Kiyo. 50 (5): 305–8. PMID 15237481.{{cite journal}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  28. ↑ "Puberty -- Changes for Males". pamf.org. Besoek op 20 Februarie 2009.
  29. ↑ "Getting The Facts: Puberty". ppwr. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Januarie 2008. Besoek op 20 Februarie 2009.
  30. ↑ "The No-Hair Scare". PBS. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Februarie 2009. Besoek op 20 Februarie 2009.
  31. ↑ "The structure of the larynx". Encyclopædia Britannica. URL besoek op 2009-02-20. 
  32. ↑ 32,0 32,1 Marshall (1986), p. 187
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Marshall (1986), p. 188
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Tanner JM, Davies PS (1985). "Clinical longitudinal standards for height and height velocity for North American children". The Journal of Pediatrics. 107 (3): 317–329. doi:10.1016/S0022-3476(85)80501-1. PMID 3875704.
  35. ↑ Gordon (2005), p. 151
  36. ↑ Marshall (1986), p. 186–7
  37. ↑ Anderson SE, Dallal GE, Must A; Dallal; Must (April 2003). "Relative weight and race influence average age at menarche: results from two nationally representative surveys of US girls studied 25 years apart". Pediatrics. 111 (4 Pt 1): 844–850. doi:10.1542/peds.111.4.844. PMID 12671122.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  38. ↑ Al-Sahab B, Ardern CI, Hamadeh MJ, Tamim H; Ardern; Hamadeh; Tamim (2010). "Age at menarche in Canada: results from the National Longitudinal Survey of Children & Youth". BMC Public Health. 10: 736. doi:10.1186/1471-2458-10-736. PMC 3001737. PMID 21110899.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  39. ↑ Hamilton-Fairley, Diana. "Obstetrics and Gynaecology" (PDF) (2de uitg.). Blackwell Publishing. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 9 Oktober 2018. Besoek op 9 November 2013. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp)
  40. ↑ Apter D (1980). "Serum steroids and pituitary hormones in female puberty: a partly longitudinal study". Clinical Endocrinology. 12 (2): 107–120. doi:10.1111/j.1365-2265.1980.tb02125.x. PMID 6249519.
  41. ↑ Marshall (1986), p. 196-7
  42. ↑ "Hips widen during female puberty". Columbia. Besoek op 9 November 2013.
  43. ↑ Gungor (2002), ble. 699-700
  44. ↑ Kalloo NB, Gearhart JP, Barrack ER (1993). "Sexually dimorphic expression of estrogen receptors, but not of androgen receptors in human fetal external genitalia". The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 77 (3): 692–698. doi:10.1210/jcem.77.3.8370691. PMID 8370691.
  45. ↑ Age of onset of spermaturia (spermache) in 669 Mexican children and its relation to secondary sexual characteristics and height

Nog leesstof

[wysig | wysig bron]

Skakels

[wysig | wysig bron]