Senuwee

Senuwee
Inligting en eksterne bronne
Senuwees (geel) in die menslike arm.
Inligting
Latyn	Nervus
Eksterne bronne
FMA	65132

’n Senuwee is ’n omslote, kabelagtige bondel aksons (senuvesels, die lang, dun uitlopers van neurone) in die perifere senuweestelsel. ’n Senuwee bied ’n pad vir die elektrochemiese senuwee-impulse wat al met die aksons langs na die perifere organe gestuur word.

In ’n senuwee is elke akson omring deur ’n laag bindweefsel wat die "endoneurium" genoem word. Die aksons kom voor in groepe wat senuweebondels genoem word, en elke bondel is toe in ’n laag bindweefsel bekend as die "perineurium". Om die hele senuwee is nog ’n laag bindweefsel, die "epineurium".

Kommunikasie tussen die verskillende dele van die liggaam word deur die hormoon- en senuweestelsel bewerkstellig. Hormone werk gewoonlik langsaam en veroorsaak veranderinge wat lank aanhou; die senuweewerking is vinnig en omkeerbaar. Senuwees bring inligting van die buitewêreld (en van binne die liggaam) na die talle senuweeselle in die liggaam.

Die senuweeselle gee die inligting deur middel van senuweevesels deur na ander senuweeselle en uitvoerende organe soos spiere en kliere. Die senuwees vorm op hierdie manier 'n soort bedrading of geleidingstelsel deur die hele liggaam. Die senuweevoorsiening na 'n bepaalde orgaan of set word die senuwee-innervasie genoem. Senuwees word gevorm deur die lang uitlopers (senuweevesels, aksone) van senuweeselle.

Senuweevesels is omring deur bindweefsel wat daaraan 'n wit, draderige voorkoms gee. Die selliggame van die senuweeselle lê in die brein of rugmurg (dus in die sentrale senuweestelsel) of in senuweeknope (ganglia). 'n Senuwee wat in die brein ontspring of daarheen loop, word 'n kopsenuwee (kraniaalsenuwee) genoem. Senuwees wat van of na die rugmurg loop, word rugmurgsenuwees (spinaalsenuwees) genoem. Funksioneel (dit wil sê volgens die funksie wat dit verrig) kan die senuwees anders ingedeel word.

Werking

Senuwees kan in drie groepe verdeel word op grond van die rigting waarin seine gestuur word:

• Toevoerende of afferente senuwees gelei seine van sintuigneurone, byvoorbeeld reseptore in die vel, na die sentrale senuweestelsel, waar die inligting verwerk word. Bondels vesels of aksons in die perifere senuweestelsel word senuwees genoem, en bondels toevoerende vesels is bekend as sintuigsenuwees.^[1][2]
• Afvoerende of efferente senuwees gelei seine van die sentrale senuweestelsel met die motoriese neurone langs na spiere en kliere. Dié bondels vesels is bekend as afvoerende senuwees.
• Gemengde senuwees bevat beide toevoerende en afvoerende aksons in elke bondel.

’n Dwarssnit van ’n senuwee.

Senuwees kan in twee groepe verdeel word op grond van waar hulle aan die sentrale senuweestelsel verbind is:

• Rugmurgsenuwees besenu ’n groot deel van die liggaam en is deur die ruggraat aan die rugmurg verbind, en dus aan die sentrale senuweestelsel. Hulle word uitgeken aan letter-en-syfername volgens die rugwerwel waardeur hulle aan die ruggraat verbind is.
• Harsingsenuwees (ook kraniale of skedelsenuwees genoem) besenu dele van die kop, en is direk aan die brein verbind (veral aan die breinstam). Hulle word gewoonlik deur Romeinse syfers van 1 tot 12 onderskei. Hulle het ook beskrywende name.

’n Senuwee dra inligting in die vorm van elektrochemiese impulse oor deur die individuele neurone wat die senuwee vorm. Hierdie impulse is uiters vinnig en seine kan teen tot 120 m/s gestuur word. Die impulse beweeg van een neuron na ’n ander by ’n sinaps (skakelplek), die boodskap word van elektries in chemies omgesit en weer terug in elektries.^[2][3]

Bou

'n Senuwee bestaan uit bundels senuweevesels wat buite die sentrale senuweestelsel geleë is en wat gesteun en beskerm word deur bindweefsel. Senuweebundels wat in die sentrale senuweestelsel (brein en rugmurg) geleë is, word ʼn tractus (senuweebaan) genoem. In die meeste senuwees loop die toevoerende en afvoerende senuweevesels langs mekaar.

Die afferente of toevoerende vesels stuur impulse na die sentrale senuweestelsel en word die sensoriese vesels genoem. Die efferente of afvoerende vesels gelei impulse vanaf die sentrale senuweestelsel na 'n orgaan en omdat dit organe (byvoorbeeld spiere) tot werking prikkel, word dit motoriese vesels genoem. Elke senuweevesel (akson) is ʼn uitloper van 'n senuweesel (neuron), waarvan die selliggaam in die sentrale senuweestelsel of in ʼn ganglion (senuweeknoop) lê.

ʼn Ganglion is 'n versameling senuweeselle en steunselle (gliaselle) en vertoon soos ʼn knoppie tussen die senuweebane. Die senuweestelsel is by veral laer diere uit dergelike ganglia opgebou. Senuweeselle verskil in grootte en vorm na gelang van die soort en aantal uitlopers. Op grond van die funksie kan daar onderskei word tussen sensoriese senuweeselle, wat prikkels van die buitewêreld opvang en na die sentrale senuweestelsel gelei, en motoriese senuweeselle, wat impulse van die sentrale senuweestelsel na die uitvoerende (effektor-) orgaan gelei.

Die senuweeselle van werweldiere en die mens het meestal kort uitlopers (dendriete), wat die impulse na die senuweeselliggaam bring, en slegs een lang neuriet of akson wat impulse vanaf die selliggaam na ander senuweeselle of organe lei. Die aksone van verskillende senuweeselle vorm saam ʼn senuwee. Op grond van die aantal uitlopers kan daar onderskei word tussen ʼn unipolêre senuweesel (1 uitloper), ʼn bipolêre senuweesel (2 uitlopers) en 'n multipolêre senuweesel (baie uitlopers).

Laasgenoemde kom by veral werweldiere voor. Die eerste twee tipes word ook in die neusslymvlies en die retina van die oog aangetref. Senuweeselle het meestal 'n groot kern, wat dui op 'n hoë mate van aktiwiteit; in die protoplasma kom baie RNS (ribonukleïensuur) voor in korrels wat as Nissl se substansie bekend staan. Gewoonlik dui ʼn groot hoeveelheid RNS op die vorming van baie proteïene, maar heel waarskynlik is dit hier nie die geval nie.

Die teorie bestaan dat die RNS 'n "geheuefunksie" het omdat die berging en opneem van inligting 'n funksie van die senuweeselle is. Behalwe NissI se substansie word daar in die senuweeselle ook ander selorganelle aangetref, soos neurofibrille, mikrotubuli, mitochondria en Golgi-apparaat. Die aksone en dendriete bevat ook selorganelle soos mikrotubuli en neurofibrille. Met behulp van silwersoute en ander verbindings van die swaarmetale kan die senuwees sigbaar gemaak word vir mikroskopie soeke het dit geblyk dat by die vorming van die miëlienskede die Schwann-sel draaiende bewegings om die akson uitvoer, waartydens daar van binne na buite verskeie lae selmembrane neergelê word.

Hierdie lae versmelt gedeeltelik met mekaar. Die dikte van die miëlienskede hang af van die aantal lae membraan wat op hierdie manier neergelê is. Elke Schwann-sel vorm 'n stukkie skede van ongeveer 0,2 tot 1 mm lank waartussen klein onderbrekings, die insnoeringe of knope van Ranvier, bly voortbestaan. Afgesien van die gemiëliniseerde (murghoudende) skedes is daar ook murgarme aksone, wat impulse stadiger gelei. Deur middel van die dendriete of deur direkte oordraging op die selliggaam ontvang 'n senuweesel impulse van 'n aantal (tot 10 000) ander senuweeselle.

Daarby gee dit self weer inligting aan 'n opeenvolgende senuweesel of uitvoerende (effektor-) orgaan. Die plek waar ʼn vertakking van 'n akson met ʼn senuweesel of dendriet kontak maak, word 'n sinaps genoem. Die akson is by hierdie distale punte knopvormig verdik en bevat die normale selorganelle plus nog ʼn groot aantal sinaptiese blasies. Laasgenoemde is gevul met 'n oord draerstof, wat impulsoordraging moontlik maak. Die oorgang van ʼn akson na 'n spiersel word ʼn motoriese eindplaat genoem.

Werking

Die funksie van 'n senuwee is die deurgee van 'n impuls van en na bepaalde liggaamsdele en senuweeselle. 'n Potensiaalverskil word veroor- saak deur die oneweredige verdeling van elektries gelaaide deeltjies (ione) binne en buite die sel, waarby veral Na⁺-, K⁺- en Cl^-- ione 'n belangrike rol speel. 'n Sel wat in rus verkeer, het 'n ruspotensiaal. Deur prikkeling van die senuwee verander die ruspotensiaal deurdat ione die sel verlaat of binnestroom. Wanneer die prikkeling van 'n sintuigsel groot is – en sodoende ook die potensiaalverandering - kan 'n bepaalde drempelwaarde oorskry word en ontstaan ʼn aksiepotensiaal in die senuwee.

Dit geskied volgens die alles-of-niks-wet, dit wil sê wanneer die drempelwaarde eers eenmaal oorskry is, verloop die reaksie altyd maksimaal, onafhanklik van die sterkte van die prikkel. Die verdere geleiding oor die senuweevesel geskied volgens hierdie beginsel: alleen die inligting dat daar 'n prikkel is, word deurgegee, nie die sterkte daarvan nie. Na elke prikkel is die senuweevesel 'n tyd lank nie daartoe in staat om 'n aksiepotensiaal te produseer nie. In hierdie herstelfase (refraktêre periode) word die oorspronklike ruspotensiaal weer bereik deur vervoerprosesse van die ione.

By die mens en die meeste soogdiere duur die refraktêre periode ongeveer een duisendste van 'n sekonde. In die geval van gemiëliniseerde senuweevesels kan daar by die knope van Ranvier slegs 'n aksiepotensiaal ontstaan. As gevolg hiervan word die aksiepotensiaal nie gelykmatig oor die hele senuweevesel voortgeplant (gelei) nie, maar spring dit as 't ware van insnoering tot insnoering. Deur hierdie spronggewyse impulsgeleiding kan die snelheid waarmee die impuls gelei word, heelwat vinniger wees (tot 100 m/s).

Boonop neem die geleidingsnelheid toe hoe groter die veseldeursnee is. By dik vesels (1-25 ${\displaystyle \mu }$m) is dit 5 tot 120 m/s, by dunner vesels (0,6 ${\displaystyle \mu }$m) is dit ongeveer 1 m/ s. Op hierdie wyse vervoer 'n senuweevesel elke keer een aksiepotensiaal, wat egter te swak is om by die senuwee-uiteinde 'n reaksie teweeg te bring. In een senuwee loop daar egter 'n groot aantal senuweevesels langs mekaar en hulle gekombineerde "tekens van prikkels" lei tot 'n waarneembare, sterk bepaalde prikkel.

Die meeste senuweeselle ontvang via hul dendriet of direk op hul selliggaam impulse van ander senuweeselle en gee dit via hul akson deur aan die volgende senuweesel of uitvoerende (effektor-) orgaan. Dit geskied deurdat die aksiepotensiaal wat in die aksoneinde aankom, lei tot die afskeiding van 'n chemiese stof in die spleet tussen die twee senuweeselle (sinaptiese spleet). Daar is verskillende impulsoordraerstowwe wat 'n remmende of stimulerende uitwerking kan hê.

Dit veroorsaak 'n klein potensiaalverandering deurdat dit die deurlaatbaarheid van die selmembraan beïnvloed. Die verandering is op sigself nie sterk genoeg om 'n aksiepotensiaal in die ander sel te kan veroorsaak nie, maar die werking van 'n aantal impulse kan bymekaargetel word en so die drempelwaarde oorskry en 'n aksiepotensiaal veroorsaak, Hier word die alles-of-niks-wet nie gevolg nie en is daar wel 'n verband tussen die sterkte van die ontvangde (inkomende) prikkels en die wat afgegee (uitgaande) word.

Indien die prikkels wat tegelykertyd (van die verskillende aksone) aankom, bymekaargetel word, word van ruimtelike summasie gepraat. Die bymekaartelling van prikkels wat direk na mekaar (van dieselfde akson) aankom, word temporale summasie genoem. Die aksiepotensiaal wat ontstaan, plant homself op dieselfde wyse op die volgende senuwee voort en die chemiese stof wat vrygekom het, word vinnig deur ensiemwerking afgebreek. Die oordrag van 'n impuls van 'n senuwee op 'n spiersel in die motoriese eindplaat geskied naastenby op dieselfde wyse, maar nou is die spierselmembraan (sarkolemma) die ontvanger. Hierdie membraan is gewoonlik baie geplooi sodat die oppervlak heelwat meer vergroot is as by 'n senuweesel.

Verwysings

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 84 - 87

1. Purves D., Augustine G.J., Fitzppatrick D. (2008). Neuroscience (4de uitg.). Sinauer Associates. pp. 11–20. ISBN 978-0-87893-697-7.
2. Marieb E.N., Hoehn K. (2007). Human Anatomy & Physiology (7de uitg.). Pearson. pp. 388–602. ISBN 0-8053-5909-5.
3. Purves, Dale, George J. Augustine, David Fitzpatrick, William C. Hall, Anthony-Samuel LaMantia, James O. McNamara, and Leonard E. White (2008). Neuroscience. 4th ed. Sinauer Associates. pp. 11–20. ISBN 978-0-87893-697-7.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Senuwee.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia