Sjatrandja

Iranse smeltglassjatrandjastel, 12de eeu. New Yorkse Metropolitaanse Kunsmuseum.

Sjatrandja شَطْرَنْج is 'n ou vorm van skaak wat uit Indië na Persië gekom het en vir byna 1000 jaar gewild was in Persië.^[1] Die vroegste Persiese verwysing word aangetref in die Middelpersiese boek Karnamak-i Artaxshir-i Papakan wat tussen die 3de en 7de eeu geskryf is. Die antieke boek verwys na Sjah Ardashir I wat van 224–241 regeer het as 'n meester van die spel^[2]

Sjatrandja het uit die nog ouer Indiese spel tsjastoeranga ontwikkel. Dit het in die vroeë Christentydperk uit Indië na Persië gekom.

Moderne skaak het geleidelik uit die spel ontwikkel.

Reëls

Sjatrandjastukke en aanvanklike opstelling

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Shatranj: Die posisie van die stukke aan die begin van 'n spel. Let daarop dat die Sjahs oorkant mekaar staan in die d-gelid (soos aangetoon) of in die e-gelid.

Die aanvanklike opstelling in sjatrandja was wesentlik dieselfde as in moderne skaak. Die posisie van die wit sjah (koning) aan die regter of linkerkant was egter nie vas nie. Dit kon soos in moderne skaak in die e-gelid wees, of in die d-gelid. In albei gevalle sou die swart sjah egter in dieselfde gelid wees. Die spel is met die volgende stukke gespeel:

• Sjah (Shāh) of koning skuif soos die koning in skaak.
• Fers (raadsheer; ook gespel ferz; Arabies firz, uit Persies فرزين farzīn ; ook genoem Wazīr) skuif presies een skuif diagonaal wat dit 'n redelik swak stuk maak. Dit is herdoop tot "skaak" of koningin in Europa met nuwe meer kragtige skuifmoontlikhede. Tot vandag toe is die woord vir dame ферзь (ferz) in Russies, vezér in Hongaars en "vazīr" in Persies. Dit het ooreenkomste met die wagte in chiangtsi en Goue Generale in shogi.
• Rukh (strydwa; van die Persies رخ rokh) skuif soos 'n toring in skaak.
• Pīl, Alfil, Aufin, en soortgelyk (olifant; van Persies پيل pīl; al- is die Arabies vir "die") skuif presies twee blokkies diagonaal en spring oor die blokkie tussen in. Elke Pīl kon slegs een agste van die blokkies op die bord bereik een aangesien hulle bane nie oorvleuel het nie kon hulle mekaar nooit buit nie. Die stuk het moontlik anders geskuif in sjatoeranga, waar die stuk "olifant"genoem is. Die Pīl is in moderne skaak deur die loper vervang. Tot vandag toe word die loper alfil in Spaans genoem, alfiere in Italiaans en "fīl" in Persies. Die olifant-stuk het in chiangtsi behoue gebly met die einigste beperking dat die olifant in chiangtsi nie spring nie en dat dit tot die speler se helfte van die bord beperk word. In janggi (Koreaanse skaakvariant) het die stuk se beweging ontwikkel tot 'n weergawe van die ruiter wat oor 'n groter afstand kan beweeg.
• Faras (perd, van Arabies; Persies اسپ slang) skuif soos 'n ruiter in skaak.
• Baidaq (van Arabies بيدق van Persies پياده piyāda, voetsoldaat deur aanpassing van die Persiese woord as Arabies bayādiq, wat as 'n gebroke meervoud waarvan die oënskynlik enkelvoudvorm baidaq afgelei is) skuif en vang soos die pionne in skaak, maar sonder die opsie om tydens die eerste skuif twee blokkies te skuif. Wanneer hulle die agste ry bereik word baidaqs gepromoveer, maar slegs tot fers.

Stukke word in diagramme en notasie aangedui met die ekwivalente moderne simbole. In moderne beskrywings van shatrandj word die name koning, toring, ruiter en pion algemeen vir die sjah, rukh, faras, en baidaq gebruik.

Skuiwe

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Sjah se skuiwe.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Fers se skuiwe

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Rukh se skuiwe

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Pīl se skuiwe

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Faras se skuiwe

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Baidaq se skuiwe

Die sjah, ruhk en faras skuif soos die koning, toring en ruiter in moderne skaak. Die Baidaq skuif ook soos die pion maar sonder die vergunning om tuydens die eerste skuif 2 blokkies te mag skuif. Die fers is 'n baie swakker stuk as die dame in moderne skaak en die ontwikkeling van die fer tot die dame was 'n belangrike stap tot die vorming van moderne skaak. Ook die pīl is swakker stuk as die loper in moderne skaak aangesien dit net na 4 ander blokkies kon skuif. Dit kon egter, anders as 'n loper, oor ander stukke spring.

Shatrandj verskil ook op ander manier van moderne skaak: Rokade is eers baie later uitgevind en pat het gelei tot 'n oorwinning deur die speler wat die ander in pat geplaas het. 'n Speler kon ook wen deur al die teenstander se stukke buiten die koning te buit (baring the king), behalwe as die teenstander die eerste speler se laaste stuk op sy volgende skuif sou kon buit wat in meeste dele van die Moslemwêreld tot 'n gelykopuitslag gelei het maar in Medina steeds as 'n oorwinning beskou is.^[3] Aangesien die pion nooit twee blokkies kon skuif nie was en passant nie ter sprake in sjatrand nie.

Verwysings

1. Pritchard, D. (1994). The Encyclopedia of Chess Variants. Games & Puzzles Publications. ISBN 0-9524142-0-1.
2. Onbekende hofgeskiedkundige van die Sassaniede Ryk (before 628AD). The Karnamik-I-Ardashir, or The Records of Ardashir. http://www.fordham.edu/halsall/ancient/ardashir.html. {{cite book}}: Eksterne skakel in |publisher= (hulp); Gaan datum na in: |date= (hulp) Nota: Vine-Artakhsir is 'n verwysing na die spel wat as Nard belend gestaan het, 'n voorganger van triktak (Engels: Backgammon).
3. Murray, H.J.R. (1913). A History of Chess. Benjamin Press (oorsponklik deur Oxford University Press uitgegee). ISBN 0-936317-01-9.