Swangerskap

Swangerskap vind plaas wanneer 'n vrou 'n bevrugte eier in haar baarmoeder dra. Na geslagsgemeenskap word 'n eiersel deur 'n spermsel bevrug en die eier ontwikkel tydens die swangerskap tot 'n embrio en dan 'n fetus, om as baba gebore te word. 'n Vrou se swangerskap duur ongeveer 40 weke, gemeet vanaf die eerste dag van haar laaste menstruasiesiklus. Die term "swangerskap" is slegs op mense van toepassing, ander vroulike soogdiere is "dragtig".

As gevolg van die ontwikkeling van 'n nuwe lewe in haar baarmoeder, ondergaan 'n vrou se liggaam 'n aantal veranderinge, die eerste hiervan is die afwesigheid van haar maandstonde, wat dikwels vir baie vroue die eerste teken is dat hulle swanger kan wees. Ander simptome in die eerste paar maande is (oggend)naarheid, sensitiewe/opgeswelde borste, moegheid, toenemende besoeke aan die toilet en krampe of bloeding wat nie aan die menstruasiesiklus verwant is nie.

Alhoewel elke swangerskap 'n unieke verloop volg, word daar tog 'n algemene tydsverloop gebruik om die groei van die ongebore baba te beskryf, vanaf die vrystelling van die eiersel (week 1) tot geboorte (week 40).

Bevrugting

Vrouens kry reeds terwyl hulle self nog in hulle moeders se baarmoeder is al die eierselle wat hulle in hul leeftyd sal gebruik. Met haar eerste maandstonde het 'n meisie ongeveer 300 000 eierselle, waarvan daar (tot haar menopouse) elke maand een ryp sal word en afgestoot word, in 'n proses genaamd "ovulasie".

Wanneer 'n vrou ovuleer, gewoonlik in die middel van haar menstruasiesiklus, word 'n eiersel van een van die vrou se twee eierstokke ryp en van die eierstok afgestoot en word die sel dan deur die eierleiers (sien beeld links) oor 'n tydperk van 3 tot 4 dae na die vrou se baarmoeder vervoer. 'n Gemiddelde eiersel lewe egter ongeveer 24 uur, dus moet bevrugting reeds in die eierleiers plaasvind, vóór die eiersel die baarmoeder bereik. Oor die algemeen word slegs een eiersel ryp, maar in sommige gevalle word twee (of selfs meer) ryp en, indien beide bevrug word na geslagsgemeenskap, kan dit tot 'n gewone (nie-identiese) tweeling lei.

Tydens ovulasie word die slym in die baarmoeder dikker en neem dit meer bloed op, vir ingeval 'n bevrugte eiersel daaraan geheg moet word. Indien geen bevrugting plaasvind nie, moet die baarmoeder die onnodige bloed en slym afskei, wat tot 'n vrou se maandstonde lei.

Ná ovulasie is daar 'n tydsduur van slegs 'n paar uur waartydens die eiersel bevrug kan word deur 'n saadsel. Indien 'n man tydens geslagsgemeenskap ejakuleer, stort hy miljoene spermselle in die vrou se vagina, wat dan opwaarts reis en probeer om die eiersel in die eierleier te bevrug, deur daarmee te versmelt. Hierdie reis duur tussen 12 en 24 uur, alhoewel daar aantekeninge is van spermselle wat die eiersel reeds na slegs een uur bereik het. Spermselle lewe baie langer as eierselle, van 3 tot 7 dae, dus is die beste kans op bevrugting wanneer die spermselle reeds die eierleiers bereik het wanneer die eiersel afgestoot word.

'n Spermsel probeer 'n eiersel binnedring

Selverdeling van 'n bevrugte eiersel, met d en e as morulas.

Voor 'n spermsel die eiersel bereik moet hy eers deur die vrou se baarmoeder reis; 'n gebied wat oor die algemeen nadelig is vir die spermsel en waar die meeste sterf. Tydens voorbereiding vir ovulasie verander die omgewing in 'n baarmoeder, wat dan vir 'n tyd meer spermselle laat oorleef om verder te reis, alhoewel die swakste en meeste van hulle steeds hier sal vrek. Die sterkste spermselle bereik die eiersel en swerm dan in 'n sirkel om dit en probeer om daarmee te versmelt, deur deur die buitenste wand van die sel deur te dring. Dit is egter nie maklik om deur hierdie wand te dring nie; die eiersel bevat 'n beskermende laag wat die spermselle slegs kan oplos deur ensieme te produseer. Sodra 'n spermsel die beskermende laag bo 'n deeltjie van die wand voldoende opgelos het, kan hy tot die eiersel deurdring. Slegs een spermsel kan 'n eiersel binnedring; sodra hy daarin geslaag het, sluit die eiersel die beskermende laag en kan geen ander spermselle meer daarin slaag om dit binne te dring nie. Die suksesvolle spermsel verloor sy stert en sy kopdeel (of kern) beweeg tot by die eiersel se kern waar die twee verder saamsmelt en lei tot die eerste deling van die eiersel.

Die spermsel en eiersel bevat elkeen 23 chromosome in hul kern. Die samesmelting van die twee kerns bring die totaal chromosome tot 46, die normale aantal chromosome vir 'n mens, en word 'n "sigoot" genoem. Die uiteindelike baba se geslag, alle uiterlike kenmerke en 'n groot deel van sy karakter is nou reeds vasgestel. Moontlike chromosoomafwykings word ook nou bepaal. Terwyl daar tydens die versmelting van die twee kerns iets fout gaan, kan dit ook lei tot aangebore gebreke.

Die bevrugte eiersel beweeg nou tydens 'n aantal dae na die baarmoeder. Op pad daarheen verdeel dit in selle. Die verdeelde selle word 'n "morula" genoem en lyk op 'n mikroskopiese moerbei. Indien die sigoot verdeel om twee (of meer) aparte embrios te vorm, is daar sprake van 'n identiese tweeling; dit gebeur gewoonlik binne die eerste agt dae ná bevrugting. Die morula word mettertyd 'n blastosiet wat aan die slymvlies van die baarmoeder vasheg. Hierdie vashegting vind normaalweg tussen 6 en 12 dae na bevrugting plaas en gaan soms gepaard met klein bietjie bloedverlies, wat op die begin van 'n (vroeë) maandstonde kan lyk. Met die vashegting van die blastosiet is 'n vrou amptelik swanger en begin die sel sy embrionale fase.

Indien 'n vrou 'n swangerskap beplan, is dit belangrik dat sy reeds vóór bevrugting ophou met rook, alkohol drink en dwelmmiddels gebruik. In die geval van 'n onbeplande swangerskap is dit belangrik om daarmee op te hou sodra dit bekend word. Ook word dit aangeraai om reeds voor bevrugting foliensuur in te neem, wat die risiko van 'n oop ruggie (spina bifida) en waterkoppie (hidrokefalus) drasties verlaag.

Eerste trimester: week 1 – 13

Omdat swangerskap bereken word vanaf die eerste dag van die laaste maandstonde kan dit soms verwarrend wees om te weet hoe oud 'n embrio is. 'n Vrou wat byvoorbeeld ses weke swanger is se embrio is ongeveer vier weke oud. Die presiese ouderdom kan eers met die eerste sonar, wat gewoonlik tussen 8 en 12 weke plaasvind, bereken word. Oor die algemeen hou die embrionale fase tot die tiende week aan, waarna daar na die embrio as 'n "fetus" verwys word.

Kort na bevrugting het die embrio begin om menslike chorioniese gonadotropien (MCG) te produseer. Ongebruikte MCG verlaat die vrou se liggaam in haar urine en is dan ook die hormoon waarvoor getoets word tydens 'n swangerskapstoets. Die doel van die MCG is om die geelliggaam, of corpus luteum, te onderhou, wat weer op sy beurt progesteroon produseer, 'n hormoon wat belangrik is vir die ontwikkeling van die embrio. Die hoeveelheid MCG wat afgeskei word, word soms ook gekoppel aan hoe naar 'n swanger vrou voel en 'n hoë hoeveelheid MCG kan op 'n meerling dui, alhoewel dit geensins altyd die geval is nie. Die hormoon kan ook gebruik word om sekere gevalle van onvrugbaarheid te behandel.

Naarheid is een van die hoofsimptome tydens die eerste semester. Alhoewel daar soms daarna as "oggendnaarheid" verwys word, is daar baie vroue wat juis op ander tye, of selfs die hele dag naar is. Sommige vroue voel mislik sonder dat hulle opgooi, terwyl ander weer aanhoudend opgooi en nie mislik voel nie. In laasgenoemde se geval is daar 'n gevaar dat die vrou (en embrio) kan dehidreer en dat hulle nie die nodige voedingstowwe inkry nie (omdat dit die liggaam telkens weer verlaat). Ook is die maagsure wat in braaksel aanwesig is sleg vir die aanstaande moeder se tande. Indien daar sprake van uitermatige braking is, is dit raadsaam om 'n huisdokter te kontak. Vir ander vroue is daar 'n aantal nie-medisinale hulpmiddels beskikbaar, van meerdere, klein maaltye deur die dag tot gemmerkapsules of gemmertee tydens hoofmaaltye. Aanstaande moeders wat maklik naar word leer ook gou om té geurige en sterk kos te vermy, asook 'n verskeidenheid ander geure (verskil van vrou tot vrou).

Ander simptome in die eerste trimester is sensitiewe, opgeswelde borste, moegheid, verhoogde reuksintuig, rugpyn, hoofpyn, afkeur in sommige kossoorte en voorliefde vir ander asook reëlmatige urinering. Dit is onwaarskynlik dat 'n vrou ál hierdie simptome sal ervaar.

Na die bevrugte eiersel aan die baarmoeder vasgeheg het, begin die embrio in die baarmoeder se slymvlies ontwikkel. Die vrugvlies, met die chorionvlies aan die buitekant en die amnionvlies aan die binnekant, vorm 'n ballonvormige ruimte waarin die embrio kan rondbeweeg. Die embrio ontwikkel teen 'n vinnige spoed: die brein begin ontwikkel, asook die ruggraat, hart en spysverteringskanaal. Die hart begin reeds 10 dae na vashegting klop.

In die vierde en vyfde week van swangerskap word die stompies wat uiteindelik die arms en bene word sigbaar, alhoewel hulle nog nie maklik onderskei kan word nie. Die hart klop teen 'n vaste tempo en die plasenta het begin vorm. Die eerste bloed beweeg deur die hoof-are en vroeë strukture, wat uiteindelike die oë en ore sal word, begin vorm. Aan die einde van die vyfde swangerskapsweek is die embrio ongeveer 6 mm groot.

In die sesde swangerskapsweek begin die vorming van die longe, kaak, neus en verhemelte. Arms en bene is nou duideliker, met 'n gewebde struktuur aan die einde wat uiteindelik die vingers en tone sal word. 'n Week later het die vorming van al die belangrike organe reeds begin, waaronder ook die lewer, niere en pankreas. Die stel niere wat nou ontwikkel is eintlik al die tweede stel: tydens swangerskap gebruik die embrio en fetus drie stelle niere (die laaste stel is die permanente stel). Ook die haar- en nippelfollikels ontwikkel nou. In week 7 begin die ooglede en tong ook vorm, asook die bene van sy ledemate en die elmboë en tone word steeds duideliker.

Tydens die agtste week van swangerskap begin die naelstring funksioneer en die gesig word meer herkenbaar as dié van 'n mens. Nog bene vorm en verhard en spiere begin saamtrek. Die embrio is nou byna aan die einde van sy embrionale fase en is ongeveer 2,5 cm groot. Die eerste sonar word gewoonlik tussen 8 en 12 weke gemaak.

In week 9 is die embrio se belangrikste liggaamsdele volledig en begin hy uiters vinnig groei: van week 9 tot 13 groei die fetus tot ongeveer 7 cm – hy is dan byna drie keer so groot as in week 8. In week 9 verdwyn die fetus se stert en sy ooglede sluit om eers weer tydens die 28ste week van swangerskap oop te gaan. Die manlike of vroulike geslagsdele is ook duidelik gevorm aan die einde van hierdie tyd, maar steeds te klein om met die sonar te sien.

Vanaf week 10 (tot en met die geboorte) heet die embrio 'n "fetus" en begin sy belangrikste organe, waaronder sy niere, derms, brein en lewer, te funksioneer (alhoewel hulle steeds bly ontwikkel tydens die swangerskap). Die lewer begin nou ook self rooibloedselle produseer. Tydens week 11 kan die fetus sy hand tot 'n vuis saamtrek en die eerste knoppies wat uiteindelik tande sal word verskyn. Die brein groei en ontwikkel uiters vinnig, sodanig dat die kop byna die helfte van die fetus se gehele grootte is. Ook begin die fetus om te skop en te strek, alhoewel die moeder hierdie bewegings eers oor 'n maand of twee sal voel. Met die vorming van die mantelvlies begin die fetus ook vir die eerste keer te hik.

In week 12 begin daar 'n aantal refleksbewegings plaasvind: buiten die bogenoemde skoppe, strekkings en bolvuiste, begin sy tone krul en sy mond suigbewegings maak. Indien iets teen die swanger vrou se baarmoeder druk, sal die fetus kriewel, alhoewel die moeder dit nog nie kan voel nie. Die niere begin nou om urine na die fetus se klein blaas af te skei.

Met week 13 besit die fetus reeds vingerafdrukke op die punte van sy vingers. Sy liggaam word nou met fyn donshaartjies bedek, wat help om die temperatuur van die vel te reguleer en die vel te beskerm teen die vrugwater. Hierdie haartjies verdwyn voor sy geboorte, maar is dikwels sigbaar by babas wat te vroeg gebore word. Die fetus se nek is nou volledig gevorm en hy begin sy kop heen en weer beweeg. Die res van die liggaam begin nou om in grootte op te vang met die kop, wat tans 'n derde van die gehele grootte in beslag neem. 'n Vroulike fetus het nou reeds meer as 2 miljoen eierselle in haar eierstokke.

Na die 13de week is die swanger vrou aan die einde van die haar eerste trimester.

Tweede trimester: week 14 – 26

Tydens die tweede trimester verdwyn baie van die swangerskapsimptome wat die toekomstige moeder tot nou ongemaklik laat voel het, soos sensitiewe borste, gemoedskommelinge, vermoeidheid en naarheid (sommige vrouens voel egter naar tydens hulle hele swangerskap). Die tweede trimester is ook wanneer 'n vrou begin "wys" - wanneer die fetus sodanig groei dat 'n vrou die kenmerkende bult by haar maaggebied kry – en wanneer sy gewoonlik gewig begin optel. Die hoeveelheid gewig wat 'n vrou behoort op te tel hang af van haar gewig voor die swangerskap: vrouens wat ondergewig is word aangeraai om tot 18 kg op te tel, terwyl 'n vrou van normale gewig (met 'n liggaamsmassa-indeks van tussen 19 en 25) tussen 11 en 16 kg behoort op te tel. Vrouens wat oorgewig is word aangeraai om tussen 7 en 12 kg op te tel, terwyl vetsugtige vrouens (met 'n liggaamsmassa-indeks van 30 of meer) nie baie meer as 6 kilogram behoort op te tel nie. Dokters of vroedvroue kan toekomstige moeders help om op 'n gesonde dieet te besluit. Vanweë die druk op die blaas, begin baie vrouens reeds aan die einde van die eerste trimester of die begin van die tweede trimester swangerskapsklere dra, selfs al is daar geen sigbare bult nie, bloot vir die gemak daarvan.

Ander simptome wat in die tweede trimester kop kan uitsteek (by sommige vrouens reeds tydens die eerste trimester) is droë oë, lae bloeddruk en veral swangerskapsrinitis: 'n toe neus as gevolg van 'n toename in slymproduksie en geswelde slymvliese – veroorsaak deur die ekstra estrogeen wat die liggaam vervaardig. Later in die trimester (tussen week 16 en 20, maar soms later) kan mens die fetus vir die eerste keer voel beweeg. Gedurende die tweede helfte van die semester, as gevolg van die groei van die fetus, word die ligamente wat die baarmoeder ondersteun pynlik, soos hulle strek om die ekstra massa te onderhou. Ook kan swangerskapsvlekke, gebarste are en geswelde enkels nou begin verskyn, wat eers na die bevalling weer verdwyn.

Tydens week 14 tot 16 is die fetus se vel nog deursigtig en begin die vel op sy kop ook die donsagtige hare ontwikkel om die temperatuur van sy vel te reguleer. Sy vingerafdrukke is nou ontwikkel en hy begin ook mekonium in sy dermkanaal vergader: afgeskeide stowwe wat die fetus nie vir ontwikkeling benodig nie en sy liggaam na geboorte sal verlaat tydens sy eerste stoelgang. Sy sweetkliere ontwikkel ook in die tyd en sy lewer en pankreas produseer vloeibare afskeidings. In hierdie tyd groei die fetus ook van sowat 9 tot 16 cm.

Van week 17 tot 20 groei die fetus steeds vinniger – in week 20 bereik hy 'n lengte van 25 cm. Wenkbroue, wimpers, vinger- en toonnaels begin in hierdie tyd groei. Die vel ontwikkel steeds verder en produseer teen die twintigste week vernix caseosa, 'n wit vetterige middel wat help om die vel teen die vrugwater te beskerm. 'n Spontane aborsie vóór week 20 word 'n "miskraam" genoem, terwyl 'n fetus wat ná week 20 spontaan aborteer word, "doodgebore" is.

Die fyn donshaartjies wat die fetus vroeër begin ontwikkel het, dek tydens week 21 tot 23 sy hele liggaam. Aangesien die vel nou ook minder deursigtig word en die fetus vet in sy liggaam begin vergader, begin hy meer na 'n pasgebore baba te lyk. Die oë se komponente ontwikkel in hierdie weke volledig en die lewer en pankreas werk hard om ook klaar te ontwikkel.

Babas wat tussen week 24 en 26 reeds gebore word, het 'n goeie kans op oorlewing. Fetusse wat steeds verder ontwikkel, het nou onderskeidelike fases waarin hy wakker is of slaap (die toekomstige moeder kan ook waarneem wanneer 'n fase oorskakel). Die lugsakkies in die longe begin nou vorm en die brein ontwikkel tussen week 24 en 26 teen 'n merkwaardige snelheid. Die senuweestelsel is sodanig ontwikkel dat dit 'n aantal funksies beheer.

Aan die einde van die 26ste week weeg die fetus ongeveer 900 gram, alhoewel hy reeds 32 cm lank is. Voor die bevalling sal hy slegs nog 'n verdere 20 cm groei, maar sy massa behoort nog met 'n verdere 2,5 kg toe te neem.

Derde trimester: week 27 – 40

Soos 'n vrou se liggaam voorberei vir die laaste swangerskapsweke, verskyn daar nuwe simptome: die algemeenste hiervan is 'n seer rug en beenkrampe, as gevolg van al die ekstra massa wat die vrou dra en die ekstra druk op die are en senuwees in die bene. Hierdie simptome word erger namate die weke verby gaan. Sooibrand en hardlywigheid, simptome wat reeds tydens die eerste trimester hul verskyning gemaak het, maar waarskynlik tydens die tweede trimester verdwyn het, kom nou met geweld terug. Ook kan 'n swanger vrou se steeds groeiende baarmoeder tot aambeie lei. 'n Ander terugkerende simptoom is gemoedskommelinge, as gevolg van toenemende hormoonveranderinge.

Die spiere in die baarmoeder begin in die derde trimester ook toenemend saamtrek – sogenaamde "Braxton-Hicks-sametrekkings": hierdie sametrekkings vind onreëlmatig plaas en duur slegs 'n klein rukkie, anders as "regte" sametrekkings wat daarop dui dat bevalling naby is. Braxton-Hicks-sametrekkings word later in die derde trimester egter meer reëlmatig en hou vir langer aan, wat dit moeilik maak om dit van ware sametrekkings te onderskei.

Rondom week 34 begin die swanger vrou dikwels uitgeput voel, alhoewel dit gewoonlik nie so erg is as in die eerste trimester nie. In die derde trimester behoort 'n swanger vrou haar dokter of vroedvrou elke twee weke te besoek, en vanaf week 36, elke week.

Tydens die tweede helfte van die derde trimester beweeg die fetus met sy kop na onder, om hom gereed te maak vir die bevalling.

Die derde trimester is wanneer die fetus begin om massa aan te sit: tussen week 27 en 32 begin hy vet stoor en sit hy ongeveer 600 g aan, om aan die einde van week 32 weeg ongeveer 1,5 kg te weeg. Alhoewel die longe nog nie 100% volledig is nie, begin ritmiese asemhalingsbewegings in hierdie periode plaasvind. Die fetus se bene is byna volledig ontwikkel, maar is nog sag en buigbaar. Naas vet, begin die fetus nou ook sy eie kalsium, yster en fosfor te stoor. Hy maak ook nou sy oë vir die eerste keer sedert die einde van die eerste trimester oop.

Tydens week 33 tot 36 beweeg die fetus om hom gereed te maak vir die bevalling: hy skuif sy liggaam sodat sy kop na onder wys. Hy sit steeds ook al hoe vinniger meer massa aan. Die lanugo, die fyn donshaartjies wat hy vroeër in die swangerskap ontwikkel het, begin nou verdwyn en sy vel word minder rooi en gladder. Aan die einde van week 36 weeg die fetus ongeveer 2,6 kg.

Tydens die 38ste week van swangerskap word die fetus as volgroeid beskou en word die bevalling afgewag: meeste vrouens kraam tussen week 37 en 42. Tydens week 37 en 40 beweeg die fetus al hoe minder, bloot omdat daar minder spasie is om in te beweeg in die baarmoeder. Sy vingernaels het intussen lank gegroei en sal kort na sy geboorte geknip moet word. Ongeag die geslag, kan twee klein borste waargeneem word. Al sy organe is nou ontwikkeld, alhoewel die longe bly ontwikkel tot die dag van geboorte. Die fetus is nou ongeveer 48-53 cm en weeg tussen 3 en 4,5 kg.

Bevalling

Tussen week 37 en week 42 skenk die vrou gewoonlik geboorte. In meeste gevalle begin die bevalling vanself, alhoewel daar sommige gevalle is waar die dokter die geboorte kan induseer. Die begin van kraam (die barensnood) word gekenmerk deur sametrekkings van die baarmoeder en die breek van die vrugwatersak. Ook ervaar die vroue pyn in haar onderrug en krampe. Elke vrou behoort in besit van instruksies van haar dokter of vroedvrou te wees, wat aandui wanneer sy na die hospitaal gebring moet word of, in die geval van 'n tuisgeboorte, wanneer die vroedvrou gekontak moet word. In sommige gevalle kry die vrou lokale verdowing tydens die bevalling.

In sommige gevalle gebruik die praktisyn medisyne of tegnieke om die kraamproses aan te help of te versnel, 'n sogenaamde "geïnduseerde kraam". Dikwels word die barensnood geïnduseer indien 'n vrou een of twee (of selfs meer) weke oortyd is, aangesien dit 'n aantal probleme kan veroorsaak. Die plasenta word byvoorbeeld vanaf week 41 al hoe minder effektief met die oordrag van die nodige voedingstowwe, wat die fetus kan benadeel. Ook kan die steeds groeiende baba te groot word, wat die bevalling kan bemoeilik en die kans op besering (vir beide baba en moeder) tydens 'n vaginale geboorte verhoog.

Daar is ook verskeie ander mediese redes vir 'n geïnduseerde kraam, byvoorbeeld gebreekte water, sonder enige ander kraamsimptome (wat 'n verhoogde risiko van besmetting dra), oneffektiewe plasenta, indien die vrou preëklampsie ontwikkel of een van 'n aantal ander chroniese of akute siektes het. Ook vrouens wat voorheen 'n doodgebore baba gehad het, kry gewoonlik 'n geïnduseerde bevalling.

Alhoewel elke bevalling anders is, vind 'n algemene bevalling in drie fases plaas. Die eerste fase begin met sametrekkings wat die serviks of baarmoedernek beïnvloed sodat dit oopmaak en die baba daardeur kan beweeg. Aan die begin van die hierdie fase verdun die serviks stadigaan, maar nader aan die einde gebeur dit vinniger en voel 'n vrou langer, sterker en meer reëlmatige sametrekkings. Die fase eindig sodra die serviks 10 cm ontsluit of oop is.

Sodra die serviks volledig ontsluit is begin die tweede fase. Dit is in hierdie fase wat 'n vrou moet "druk", om die baba uit te stoot. In sommige kulture word die vrou aangemoedig om te begin stoot sodra sy volledig ontsluit is, terwyl ander kulture voel dat die vrou haar liggaamlike instinkte moet volg en slegs stoot as sy gereed voel. Ongeag welke metode gevolg word, word daar gewoonlik bietjie gewag terwyl die baba se kop – die grootste deel van die liggaampie – deur die vagina se opening beweeg, om die risiko van vaginale skeuring te verminder. Hierdie tweede fase duur 1 tot 1,5 uur vir nuwe moeders, terwyl moeders wat reeds voorheen gekraam het, gewoonlik na 'n halfuur klaar is. Na die geboorte van die baba eindig die tweede fase.

Die kateter van 'n epiduraal, 'n gewilde pynstiller tydens bevalling

Tydens die derde fase word die nageboorte (die plasenta) uitgestoot. Sodra die baba gebore is, trek die baarmoeder voelbaar saam. Die swanger vrou moet dan nog 'n laatste keer druk om van die plasenta ontslae te raak. Dit gebeur gewoonlik binne die eerste 15 minute na die geboorte, maar kan soms langer duur. Indien die nageboorte nie na 'n uur plaasgevind het nie, word die hulp van 'n ginekoloog ingeroep. Die derde fase eindig met die nageboorte.

Die bevalling duur verskillend vir elke vrou: 'n vrou wat ten minste 37 weke swanger is en vir die eerste keer kraam, kan 'n bevalling van tussen 10 en 20 uur verwag. Vir sommige vrouens duur dit egter baie langer, terwyl dit vir ander juis weer baie gouer verby is. Meeste vrouens wat reeds ten minste een keer vaginaal geboorte geskenk het, ervaar gewoonlik vinniger en makliker bevallings met haar volgende babas.

Sommige vrouens voel pyn tydens die bevalling, sommige selfs baie pyn en ander weer minder. Die liggaam stel self endorfiene vry tydens die bevalling: 'n hormoon wat mens goed laat voel en pyn en spanning verminder. Asemhaling- en ontspanningsmetodes word ook dikwels gebruik as nie-medisinale pynbestryding, asook massering, ontspannende musiek en klanke of geure.

Daar is ook medisinale pynstillers wat gebruik word; die bekendste is waarskynlik die epiduraal, 'n vorm van lokale verdowing waartydens 'n kateter met behulp van 'n naald deur twee rugwerwels in 'n gaping, die epidurale ruimte, tussen die vliese van die rugmurg en die werwelkolom geplaas word. Deur die kateter word dan 'n verdowingsmiddel toegedien om die pyn te verlig, maar wat die moeder steeds in staat stel om te druk tydens die bevalling. Ander medisinale pynbestrydings sluit lokale verdowings wat op verskeie plekke toegedien word, byvoorbeeld die dy of die boud, in.

Tydens kraam kan daar soms 'n aantal komplikasies optree. Een van die algemeenste komplikasies is 'n stuitligging, waar die fetus nie tydens die laaste weke gedraai het om met sy kop na onder te lê nie. Afhangend van die mate van die stuitligging en wanneer dit ontdek word, is 'n aantal behandelings moontlik, van 'n eksterne druk op die baarmoeder tot 'n keisersnee. Soms moet 'n episiotomie uitgevoer word: 'n sny in die perineum (die vel tussen die vagina se opening en die anus), byvoorbeeld in 'n geval waar die baba se kop te groot is om deur die opening te pas of die geboorte om een of ander rede versnel moet word.

Soms is dit ook nodig dat 'n keisersnee uitgevoer word. Tydens 'n keisersnee word 'n sny onderaan die moeder se buik, deur die baarmoeder, gemaak en word die baba dan deur 'n dokter verlos (uitgehaal). 'n Keisersnee word slegs uitgevoer wanneer 'n vaginale geboorte nie moontlik is nie, of indien 'n vaginale geboorte 'n risiko vir die moeder en/of die baba inhou. Ook drie- of meerlinge word dikwels deur middel van 'n keisersnee gebore. Vrouens wat reeds voorheen 'n keisersnee gehad het, sal gewoonlik vir toekomstige geboortes ook 'n keisersnee kry.

Na die bevalling kry die 1 minuut-oue baba sy eerste toets: die sogenaamde "Apgar-telling". Vir 'n baba se Apgar-telling word op die volgende dinge gelet: sy hartklop, asemhaling, spiertonus, reflekse en kleur. 'n Tweede en derde Apgar-telling word weer met 5 minute en 10 minute oud geneem.

Twee- of meerlinge

Afhangend van wanneer die bevrugte eiersel in twee deel, kan 'n identiese tweeling beide hulle eie vrugwatersak en plasenta hê, of een tussen hulle moet deel.

In die geval van 'n tweeling (of drieling, vierling, ens.) word onderskeid getref tussen 'n gewone tweeling (of twee-eiige tweeling) en 'n identiese (of eeneiige tweeling). 'n Identiese tweeling kom voor wanneer een bevrugte eiersel in twee aparte embrios deel. Identiese tweelinge is baie skaars: slegs drie of vier vrouens uit elke duisend het 'n identiese tweeling. Identiese tweelinge, soos die benaming verklap, lyk baie opmekaar. Hulle is ook geneties identies en dus altyd dieselfde geslag. In die meeste gevalle deel die bevrugte eiersel tydens die eerste drie dae reeds in twee. In so 'n geval het elke baba sy eie vrugwatersak en sy eie plasenta. Indien die eiersel tussen dag vier en agt in twee deel, het elke baba sy eie vrugwatersak, maar deel hulle 'n plasenta. Indien die verdeling tussen dag nege en 13 plaasvind, deel die babas 'n vrugwatersak en die plasenta. Eierselle wat na dag 13 eers verdeel, vorm gewoonlik 'n Siamese tweeling.

'n Gewone tweeling kom voor wanneer twee eierselle deur twee aparte spermselle bevrug word en terselfdertyd aan die baarmoeder vasheg. As gevolg van kunsmatige bevrugting het die aantal gewone tweelinge wat gebore word drasties gestyg. In sommige lande, soos die Verenigde State, lei tot een uit elke 32 swangerskappe tot 'n tweeling. Ouer vrouens is ook geneig om meer gewone tweelinge te hê. Anders as identiese tweelinge, is gewone tweelinge nie geneties identies nie en kan dit dus 'n seun-meisie, seun-seun of meisie-meisie wees. Die genetiese verwantskap is dieselfde as tussen 'n gewone broers en susters – 'n gewone tweeling is in beginsel niks anders as 'n broer en suster (of broer en broer/suster en suster) wat ewe oud is nie.

'n Swangerskap van 'n twee- of meerling verloop effens anders as 'n normale swangerskap. Die toekomstige moeder sal haar dokter of vroedvrou meer dikwels besoek, aangesien die risiko op komplikasies (beide tydens die swangerskap en bevalling) groter is. By identiese tweelinge wat 'n plasenta deel, is daar 'n risiko dat een embrio of fetus meer bloed ontvang en die ander te min. 'n Vrou wat 'n tweeling verwag begin soms ook 'n paar weke vroeër kraam as wat normaal is en loop die risiko dat die babas dus nie volledig ontwikkel het nie. Ontwikkeling word tydens die laaste week ook vertraag omdat daar dikwels nie genoeg ruimte en voeding vir beide babas is nie.

Tweelinge kan oor die algemeen sonder probleme vaginaal gebore word, alhoewel daar in geval van komplikasies 'n keisersnee toegepas word. Drie- en meerlinge word byna altyd deur middel van 'n keisersnee gebore.

Voortydige geboorte

Volgens die WGO is 'n bevalling wat voor die 37ste swangerskapsweek plaasvind, voortydig, met ander woorde, dan skenk die vrou geboorte aan 'n vroeggebore baba. Indien die swangerskap voor die 22ste week afbreek, word daar na 'n "miskraam" verwys. Babas wat tydens die 26ste swangerskapsweek gebore word, het 'n 50% kans op oorlewing, alhoewel daar ook skaars gevalle is waar babas tydens die 23ste swangerskapsweek gebore is en steeds oorleef het.

Dit is nie duidelik waarom sommige babas reeds voor week 37 gebore word nie, alhoewel daar 'n baie erkende faktore is wat daartoe kan bydra. Die algemeenste is:

dwelmgebruik (deur die vrou),
urienweginfeksie,
problematiese plasenta,
afwykings in die vrou se baarmoeder (soos gewasse),
swangerskap met twee- of meerlinge en
uitermatige hoeveelheid vrugwater.

Indien 'n vrou merk dat sy voor week 37 begin kraam – wanneer sy sametrekkings vir meer as 'n uur ervaar wat 10 minute of minder uit mekaar is – is dit nodig dat sy, ongeag haar eie voorkeure, na 'n hospitaal gaan vir ondersoek. Vroeggebore babas is juis nie voldoende ontwikkel om self te kan funksioneer na geboorte nie.

Die algemeenste komplikasies wat by vroeggebore babas voorkom is

onvolledig ontwikkelde longe;
longontsteking;
apnee (stopsetting van asemhaling) en hartvertraging;
infeksies;
geelsug;
bloeding in die brein se ventrikels;
onvermoë om liggaamshitte te behou;
onvolledig ontwikkelde maag en dermkanaal en/of onvolledige spysverteringstelsel;
bloedarmoede;
Patente Ductus Arteriosus – wanneer die tussenslagaarbuis, die fetale verbinding tussen die aorta en die longslagaar, nie volledig sluit nie;
retinopatie van prematuriteit – 'n potensieel verblindende oogkwaal wat veral babas wat tydens die 26-28ste swangerskapsweek gebore word affekteer;
nekrotiserende enterokolitis – 'n aandoening wat plaasvind wanneer 'n gedeelte van die pasgebore baba se ingewande swak bloedvloei ontwikkel wat tot 'n besmetting in die wand van die ingewande kan lei;
sepsis (bloedvergiftiging).

Net omdat die bevalling vroegtydig begin, beteken nie dat die baba outomaties vroegtydig gebore gaan word nie. Soms kan die geboorte uitgestel word deur die vrou stil te laat lê en rus en haar medikasie te gee.

Aangebore gebreke

Hierdie 6-maand oue babameisie is met 'n gesplete lip gebore. Met 10 maande is sy geopereer en met 5 jaar (sien onder) is daar slegs 'n klein litteken oor.

'n Kind met progerie, ook bekend as "vroegbejaardheid". Progerie is lewensgevaarlik en kan nie genees word nie.

Soms word 'n baba met 'n gebrek gebore, gewoonlik as gevolg van 'n genetiese of omgewingsfaktor. Die oorsaak van ongeveer 60% van alle gebreke is steeds onbekend. Om die risiko op 'n aangebore gebrek te verminder, word swanger vroue aangeraai om 'n gesonde lewenstyl te handhaaf, met gesonde, gebalanseerde maaltye en die inname van 'n aanvullende multivitamienpil (wat ook 400 mcg foliensuur bevat). Die inname van alkohol, tabak, dwelmmiddels (ook sommige medisyne) en 'n oormate kafeïne word sterk afgeraai. Waar daar genetiese defekte in die familie voorkom, of die vrou ouer as 35 is, word sy aangeraai om by haar dokter of vroedvrou advies hieroor aan te vra en tydens haar swangerskap toetse vir aangebore gebreke aan te vra.

Een van die algemeenste aangebore gebreke is outisme, 'n ontwikkelingsgebrek wat gewoonlik tydens die eerste drie jaar van 'n kind se lewe te voorskyn kom. Dit is 'n neurologiese gebrek wat die normale ontwikkeling van die brein in gebiede verantwoordelik vir sosiale interaksie en kommunikasievaardighede aantas. Elke persoon word anders en in 'n ander mate aangetas en dit gaan soms ook met ander gebreke gepaard. Die presiese oorsaak vir outisme is onbekend, alhoewel daar aanvaar word dat dit deur afwykings in die breinstruktuur of funksie van die brein veroorsaak word. Alhoewel outisme nie genees kan word nie, is daar verskeie behandelings waarmee sommige van die uitdagings van die gebrek verminder kan word.

'n Ander gebrek is 'n gesplete verhemelte of lip (ook genoem 'n haaslip). Tydens swangerskap ontwikkel die verskeie areas van die gesig apart en smelt hulle later saam. Die weerskante van die lip smelt ongeveer vyf tot ses weke na bevrugting saam en die verhemelte na tien weke. By sommige babas het die versmelting nie volledig plaasgevind nie; die soort spleet en die hewigheid daarvan wissel van kind tot kind. Dit is nie baie duidelik hoekom gesplete lippe en verhemeltes voorkom nie, alhoewel daar 'n assosiasie blyk te wees met 'n kombinasie genetiese en omgewingsfaktore. Gesplete lippe en verhemeltes kan gewoonlik deur middel van 'n operasie (en moontlik aanvullende spraakterapie) suksesvol gekorrigeer word, veral indien dit reeds 'n paar maande na die geboorte of in die eerste paar lewensjare van die kind plaasvind.

Serebrale verlamming verwys na verskeie aandoenings wat die bewegingsbeheer en postuur affekteer. By serebrale verlamming is dele van die brein wat 'n persoon se beweging beheer beskadig en kan 'n kind met dié gebrek nie sy spiere normaal beweeg nie. Simptome wissel van min tot ernstig, maar die gebrek word nie erger namate die kind ouer word nie en die kind kan, afhanklik van die ernstigheid van die gebrek en met die nodige behandeling, mettertyd sy vaardighede aansienlik verbeter. Baie kinders wat met serebrale verlamming gediagnoseer word het ook ander probleme wat behandeling benodig, soos psigiese gestremdheid, leerprobleme en hoor-, spraak- en sigprobleme. Sommige van die oorsake vir serebrale verlamming is infeksies by die swanger vrou (soos Duitse masels), onvoldoende suurstof vir die ontwikkelende fetus, vroeë geboorte, asfiksie (verstikking) tydens geboorte, bloedsiektes, ernstige geelsug en ander genetiese defekte of breinmisvormings.

Sommige babas word ook met 'n hartkwaal gebore – een van die algemeenste aangebore gebreke. Die gebrek kan egter so klein wees dat dit eers op 'n volwasse ouderdom gemerk word. In ander gevalle is dit baie ernstig en benodig die baba onmiddellike aandag. Dit is ook een van die voorste doodsoorsake onder aangebore gebreke, maar vordering in die mediese wêreld beteken dat die kans op oorlewing die afgelope jare aansienlik toegeneem het. Sommige omgewingsfaktore kan tot 'n aangebore hartkwaal lei, byvoorbeeld virusinfeksies, sommige medikasies (byvoorbeeld litium), alkohol, rook, kokaïne en chroniese siektes (byvoorbeeld suikersiekte). Ook genetiese faktore kan 'n aangebore hartkwaal veroorsaak, byvoorbeeld oorerflikheid (indien die ouers of broers/susters van die baba aan 'n hartkwaal lei), mutasies van die hart tydens vorming of ander aangebore gebreke (meer as een derde van kinders met Downsindroom het hartkwale). Baie hartkwale kan reeds vóór geboorte gediagnoseer word.

Downsindroom, ook bekend as trisomie 21, is ook 'n baie algemene aangebore gebrek. "Downsindroom" verwys na die dokter wat die gebrek geïdentifiseer het, terwyl "trisomie 21" na die oorsaak verwys: wanneer chromosoom 21 betrokke is by 'n selverdeling wat nie normaal plaasvind nie. In die meeste gevalle ontstaan 'n derde, ekstra chromosoom 21 tydens die ontwikkeling van óf die eiersel óf die spermsel. Na beraming lewe 85% van kinders met Downsindroom langer as een jaar, terwyl ongeveer 50% langer as 50 jaar sal lewe. Indien 'n vrou ouer as 35 is of reeds ander kinders met Downsindroom het, loop sy 'n hoër risiko dat haar volgende kind ook Downsindroom sal hê. Voor geboorte is daar 'n aantal toetse wat die kans op Downsindroom kan vasstel.

Wanneer 'n vrou alkohol drink tydens haar swangerskap, is daar 'n risiko dat haar baba met 'n verskeie fisiese, neurologiese en psigiese probleme gebore kan word. Daar word na hierdie gebreke gesamentlik verwys as "fetale alkoholsindroom" (FAS). FAS is een van die hoofoorsake vir psigiese gestremdheid en die enigste oorsaak wat geheel en al voorkombaar is. Die effekte van FAS kan nie genees word nie en duur lewenslang. Buiten psigiese gestremdheid kan FAS ook lei tot misvorming van die skelet en belangrike orgaanstelsels (veral die hart en brein), groeiprobleme, leerprobleme, spraak- en gehoorprobleme en selfs die dood. Dit is nie duidelik hoeveel alkohol tot FAS lei nie, maar hoe meer alkohol die vrou inneem, hoe groter die kans. Indien die vrou geen alkohol inneem tydens haar swangerskap nie, is daar 'n 100% sekerheid dat FAS nie 'n verskyning sal maak nie.

Tydens swangerskap (en ook in die maande voor swangerskap, indien moontlik) word vrouens aangeraai om foliensuur in te neem, wat die kans op spina bifida drasties verlaag. Spina bifida is 'n gebrek waarby die werwelkolom nie heeltemal toemaak nie. In die ergste gevalle lei dit tot hidrokefalus ('n sg. "waterkoppie"), waar daar te veel vloeistof op die baba se brein is. Ander gevolge is volledige of gedeeltelike verlamming, probleme tydens urinering en ontlasting, leerprobleme, depressie en sosiale en seksuele probleme.

Progerie, ook bekend as vroegbejaardheid, is 'n skaars genetiese aandoening wat verskeie vorms kan aanneem. In 'n algemene geval word dit gekenmerk aan die "vroegbejaarde" voorkoms in kinders. Dit is 'n lewensgevaarlike gebrek wat by kinders tussen 1,5 jaar en twee jaar gediagnoseer kan word. Groeiprobleme, verlies van liggaamsvet en hare, bejaarde vel en aarverkalking is sommige van die tekens van progerie. Aarverkalking is die vernaamste doodsoorsaak by kinders met progerie, gewoonlik tussen die ouderdom van 8 en 21 jaar.

Turner-sindroom is een van die algemeenste chromosoomafwykings en 'n gebrek wat slegs meisies aantas. Dit kom voor wanneer een van die twee X-chromosome nie aanwesig of onvolledig is. Die algemeenste simptome is 'n kort bou en geen ontwikkeling van die eierstokke nie. Sommige meisies het ook 'n gewebde nek, arms wat ietwat abnormaal draai onder die elmboog en 'n lae haarlyn agter haar kop. Dit is nie 'n uiters gevaarlike gebrek nie en meisies wat voldoende mediese sorg ontvang behoort 'n normale lewe te kan lei. Iemand wat aan Turner-sindroom lei is wel gevoelig vir hart-, nier- en skildklierkwale asook onvrugbaarheid.

Miskrame en doodgebore babas

Spontane aborsie vóór week 20 word 'n "miskraam" genoem. Een van die algemeenste redes vir 'n miskraam is wanneer 'n bevrugte eiersel aan die baarmoeder vasheg, maar die embrio glad nie vorm nie of reeds vroeg afsterf en nie verder ontwikkel nie, 'n sogenaamde "geskende eier" of "windeier".

'n Ander algemene rede vir 'n miskraam is 'n ektopiese swangerskap: wanneer die bevrugte eiersel op 'n ander plek dan die baarmoeder vasheg, byna altyd in die eierleiers (of fallopiusbuise). Hierdie buise is nie bedoel om 'n groeiende embrio te huisves nie en die bevrugte eier kan dus nie normaalweg ontwikkel nie.

Wanneer 'n genetiese fout optree tydens die bevrugtingsproses is daar sprake van 'n Mola- of molêre swangerskap. In só 'n geval ontwikkel daar abnormale weefsel in die baarmoeder. In sommige gevalle ontwikkel die bevrugte eier nooit tot 'n embrio nie ('n volledige Mola-swangerskap) of ontwikkel die embrio abnormaal en kan dit nie oorleef nie (gedeeltelike Mola-swangerskap).

Verskeie ander faktore kan ook spontane aborsies veroorsaak of daartoe bydra, waaronder:

hormoonprobleme, besmettings of gesondheidsprobleme by die swanger vrou;
lewenstyl (byvoorbeeld gebruik van dwelms, swak voeding, rook, blootstelling aan straling of giftige middels);
wanneer die vashegting van die bevrugte eiersel nie goed verloop nie;
ouderdom van die vrou;
wanneer die vrou trauma ervaar.

Die rede vir die miskraam is ook 'n aanduiding of 'n vrou geneig is om 'n tweede of derde miskraam te hê, maar oor die algemeen behoort 'n vrou nie twee of drie opeenvolgende miskrame te hê nie. Indien dit wel die geval is, sal bloed- en genetiese toetse aanbeveel word om die probleem op te spoor, veral in gevalle waar die vrou ouer as 35 is of sekere mediese probleme het.

Ná 20 weke swangerskap word daar na 'n spontane aborsie as 'n "doodgebore baba" verwys. 'n Nadoodse ondersoek kan dikwels verklaar hoekom die fetus nie lewensvatbaar was nie, alhoewel dit nie altyd 'n standaard prosedure by 'n hospitaal is nie en soms apart aangevra moet word.

Daar is 'n aantal algemene komplikasies wat tot 'n doodgebore baba kan lei:

Probleme met die plasenta. Wanneer die plasenta van die baarmoeder skei, of daar sprake van preëklampsie of hoë bloeddruk en oorspanning as gevolg van die swangerskap is, is daar 'n groter kans op 'n spontane aborsie. Onvoldoende suurstof en voedingstowwe kan ook tot die fetus se dood bydra.
Geboortegebreke, soos chromosoomafwykings, is 'n bekende oorsaak van spontane aborsies. Soms is die fetus ook struktureel misvorm as gevolg van genetiese of omgewingsfaktore, of selfs onbekende oorsake.
Fetusse wat nie voldoende groei en ontwikkel nie loop die risiko om te versmoor of te verstik (asfiksie) beide vóór en tydens geboorte. Hulle kan ook sterf as gevolg van onbekende redes.
Bakteriese infeksies tussen 24 en 27 weke kan tot die dood van die fetus lei. Hierdie infeksies word gewoonlik nie deur die moeder waargeneem nie en word soms eers gediagnoseer sodra daar ernstige komplikasies is.

Ander minder algemene redes vir spontane aborsies is, onder andere, ongelukke met die naelstring, trauma, suikersiekte (van die vrou), hoë bloeddruk en babas wat te laat (ná 42 weke) gebore word. Die redes vir ongeveer 'n derde van alle doodgebore babas is steeds onbekend.

Aborsie

Hoofartikel: Aborsie en Aborsie in Suid-Afrika.

Buiten 'n spontane aborsie kan die vrou self ook besluit dat sy, vir watter rede ook, nie die swangerskap wil voortsit nie. Haar opsies rakende 'n aborsie verskil van land tot land en hang ook van die ouderdom van die embrio of fetus af.

Dikwels kies die vrou, op advies van haar ginekoloog, vir 'n aborsie op grond van mediese redes (in sommige uiterste gevalle word daar ook ingegryp sonder om die vrou te raadpleeg). Algemene mediese redes vir 'n aborsie is om die lewe, fisiese of psigiese gesondheid van die moeder te red, of indien die aangebore gebrek(e) by die baba lewensgevaarlik sou wees. In die geval van meerlinge kan die aantal fetusse verminder word indien die moeder of die res van die fetusse se gesondheid bedreig word.

Indien die swangerskap ongewens is, kan 'n vrou ook vir 'n aborsie kies. Vrouens wat verkrag is of wat nie finansieel, fisies of psigies in staat is om 'n swangerskap te deurstaan of 'n kind op te voed nie, kies soms vir 'n aborsie.

Aborsies kan op 'n aantal maniere geïnduseer word, afhangende van die ouderdom van die embrio en fetus en die rede vir aborsie (verskil ook van land tot land). Gewoonlik word daar vroeg in die swangerskap gebruik gemaak van 'n sg. "aborsiepil", Mifepristone en Misoprostol (soms gevolg deur 'n dosis van 'n prostaglandienanaloog), of 'n suigkurretasie, waarmee die embrio/fetus uit die baarmoederholte verwyder word deur middel van 'n buisie. Soms word ook antiprogesteroon voorgeskryf, gevolg deur 'n dosis van 'n prostaglandienanaloog.

Later in die swangerskap, gewoonlik tydens die tweede simester, is bostaande metodes nie meer moontlik nie en moet sjirurgies ingegryp word. Tydens dilatasie en kurretasie (D en K) en dilatasie en evakuasie (D en E) word die baarmoeder oopgemaak en die fetus verwyder. 'n Ander metode wat nouliks meer gebruik word is die inspuiting van soutwater, ureum of kaliumchloried in die amnion- of vrugsak wat die swangerskap afbreek.

Verwysings

↑ "World Abortion Policies 2013" (PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Besoek op 31 Julie 2013.
↑ World Abortion Policies 2007, United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division.

Bronnelys

Geboorte in Wêreldspektrum, volume 7. 1983 Ensiklopedie Afrikana: (EDMS) BPK.
The Pregnancy Bible (2006). Joanne Stone, M.D. (red), Keith Eddleman, M.D. (red). Firefly Books: Ontario, Kanada.

Eksterne skakels

MoederSkip, 'n Afrikaanse webwerf gewy aan voor- en nageboortelike ouerskap.
Baba&Kleuter Geargiveer 16 Maart 2010 op Wayback Machine, hoofsaaklik Engelse werf wat 'n aantal Afrikaanse artikels bevat.

[UN2013info-1] "World Abortion Policies 2013" (PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Besoek op 31 Julie 2013.

[2] World Abortion Policies 2007, United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division.

[1]

[2]

Menslike groei en ontwikkeling
Deel van ’n reeks oor

Stadiums
Sigoot • Embrio • Fetus • Baba • Peuter • Kind • Adolessent • Volwassene
Biologiese mylpale
Bevrugting • Swangerskap • Geboorte • Taalverwerwing • Puberteit • Menopouse • Veroudering • Dood
Ontwikkeling en menslike sielkunde
Kind • Volwassenheid • Moraal
s • b • w