Szlachta
.jpg)
Die Poolse term szlachta verwys na die laer adelsklas in die Koninkryk Pole en die Grootvorstedom Litaue (wat in 1569 in die Pools-Litause Gemenebes verenig is) en die gepoloniseerde gebiede wat deur dié twee lande oorheers is (soos die Hertogdom Pruise en Roetenië). Lede van die hoër Poolse adelsklas het daarenteen as magnate bekend gestaan. Adellikes word in Pools algemeen szlachcic genoem.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Die Poolse adel was oorspronklik 'n suiwer krygersklas wat volgens historici onder die heerskappy van die Piaste-dinastie in die langdurige oorloë teen die Koninkryk Boheme, die Duitse keisers, Litaue, Pommere, die Pruise en die Duitse Orde uit die wapendraende boerestand ontwikkel het. Hulle het tradisioneel oor landbesit beskik, dikwels in die vorm van groot landgoede (sogenaamde voorwerke).
Die Pools-Litause adel was gedurende die 17de eeu deur steeds groter uniformiteit in godsdienstige asook taalkundige opsig gekenmerk aangesien die meeste Litause, Roeteense en Lyflandse adellikes in hierdie periode gepoloniseer is sodat die terme Pool, adellike en Rooms-Katoliek in toenemende mate as sinonieme beskou kon word, terwyl Protestantisme met die Duitse minderheid in Pole-Litaue vereenselwig is.[1]
'n Ander tipiese kenmerk van die szlachcic was hul agraries-gewestelike bewussyn. Na hulself het hulle dikwels as landbesitters (Pools: ziemianie) verwys en in politieke opsig veral hul eie privaat en plaaslike belange waargeneem. In administratiewe opsig het hulle die landelike en woiwodskaplike organe as hul belangrikste forum oorheers. Hier het die Poolse grootadel (die magnate) sy kans waargeneem om die szlachcic vir sy eie doeleindes te instrumentaliseer en die werklike gesag oor die landelike vergaderings te kry.
Op hul landgoede het die szlachcic hul eie kultuur van vermaak en luukshede ontwikkel. Hul oorspronklike openheid vir vreemde kulturele invloede is geleidelik vervang deur 'n oordrewe standsbewussyn, religieuse onverdraagsaamheid en - gepaardgaande met die laasgenoemde - toenemende xenofobie.
Die goed ontwikkelde landbousektor in Pole-Litaue en hoë pryse vir graan het die materiële welsyn van die kleinadel verseker, maar ook aanleiding gegee tot selfgenoegsaamheid. Gevolglik het die szlachcic hulle op hul gesins- en plaaslike lewe begin konsentreer, terwyl nasionale belange en die behoefte aan hervorming verontagsaam is - een van die beslissende faktore by die ontwikkeling wat die Pools-Litause adelsrepubliek uiteindelik op onregeerbaarheid laat afstuur het.
Organisasie
[wysig | wysig bron]
Die adel was volgens suiwer demokratiese beginsels georganiseer. In prinsipe het alle adellikes in die Koninklike Republiek gelyke regte geniet sodat daar geen statusverskille binne hul eie stand was nie. Almal was as staatsburgers geregtig om steeds wapens te dra en het oor 'n eksklusiewe stem- en kiesreg beskik. Hul besittings was volgens hulle onbeperkte reg op eiendom onaantasbaar. Die adellike klas was deur uniforme regte presies gedefinieer, sy lede was uitsluitlik persone wat as afstammelinge van adellike families gebore is.
Ondanks die gelykheid ten opsigte van ekonomiese, regtelike en politieke voorregte was die Poolse adel in twee groepe of klasse verdeel - kleinadel en hoogadel (magnate). Daar was geen besondere titels nie, tog het die aanspreekvorms van mekaar verskil. Lede van die kleinadel het magnate as Hoogwaardige heer getituleer, terwyl hulself as Heer (Pools: Pan) aangespreek is. Twee adellikes uit dieselfde klas het mekaar as Broeder aangespreek.
Die Poolse adellikes het altesaam sowat tien persent van die totale bevolking verteenwoordig[2] en was sodoende 'n las vir die res van die bevolking. Geen ander land in Europa het so 'n hoë persentasie adellikes gehad nie - gewoonlik was dit beperk tot tussen een en drie persent.
Regtelike status
[wysig | wysig bron]In hulle stryd met die Poolse kroon het die szlachcic in 1505 en 1569 'n staatsvorm ontwikkel wat uniek in Europa was - 'n adelsrepubliek met 'n demokraties verkose koning as staatshoof. Die Poolse adel het tot laat in die 18de eeu oor groot en byna ongeëwenaarde voorregte beskik wat eers in 1795 met die Poolse Delinge en die ontbinding van die Pools-Litause Gemenebes opgehef is.
Hul regtelike status was tot en met 1918 afhanklik van die beleide wat deur die Russiese Ryk, die Koninkryk Pruise en die Habsburgse monargie in Oostenryk op hul Poolse besittings toegepas is. Met die Tweede Poolse Republiek se sogenaamde Maart-grondwet van 1921 is alle adellike voorregte opgehef en ook deur latere Poolse wetgewing nie meer herstel nie.
Familiename en wapens
[wysig | wysig bron]Tot in die vroeë 16de eeu was familiename in Poolse adellike kringe feitlik onbekend, met uitsondering van enkele baie ou vanne wat nog uit die voor-Christelike periode gedateer het. Volgens die Westerse tradisie is slegs name gebruik wat na die adellike stamsetel verwys het - gewoonlik is die voorsetsel z voor die naam van die besitting gevoeg (vergelykbaar aan die Duitse adellike von). Eers ná 1500 is die name van besittings tot byvoeglike naamwoorde met die eindings -ski of -icz gewysig. Hierdie naamvorme was egter allesbehalwe van lange duur en is verander sodra 'n groter of belangriker besitting verkry is. Martin van Siecin (Pools Marcin z Siecina) het hom byvoorbeeld in die 16de eeu eers Marcin Siecinski ("Martin [van die] Siecyne") genoem en sy naam ná sy huwelik met 'n vrou van die landgoed Krasiczyn na Marcin Krasicki verander.
Die insluiting van Galisië (in 1434) en Wolhinië en Podolië (in 1434) het die geledere van die oorspronklik suiwer Poolse adel versterk. In 1454 is ook die merendeels Duitse adel van Oos- en Wes-Pruise by die Poolse adelsklas ingesluit. Die Duitse adellikes het weliswaar die predikaat von en sy ampstitels kwytgeraak, maar aan hulle is nogtans toegestaan om hul eie wapens ook in die Poolse ryk te voer. Vanweë die unie met Litaue is vanaf 1569 ook Litause adellikes by die Szlachta ingesluit.
Die welvarende Litause hoogadel was in etniese en dinastiese opsig meestal van Oekraïense en Wit-Russiese afkoms en het met die Unie van Lublin in 1569 die reg opgeëis om die vorstelike titel Knjas ook in die Pools-Litause Gemenebes te dra, alhoewel hieraan geen besondere voorregte verbonde was nie. Die nakomelinge van Rurik (Czetwertyński, Drucki-Lubecki, Massalski, Oginski, Puzyna) en van Gediminas (Czartoryski, Sanguszko en Woroniecki) het net soos 'n aantal ou Litause adellike families van nie-dinastiese afkoms (Radziwill en Sapieha) deel uitgemaak van hierdie groep adellikes.
Die middel-adel moes tevrede wees met titels wat aan bepaalde amptenaarsposte gekoppel was soos Starost, Woiwode, Stolnik (dit wil sê lyfskenker) en jagmeester. So het die laaste koning Stanislaus II August voor sy kroning die amptelike titel "Lyfskenker van Litaue" gedra.
Omstreks 1200 het die Poolse adel begin om wapens te voer. In teenstelling met die res van Europa was daar egter geen familiewapens nie, maar tussen 160 en 170 wapengemeenskappe (Pools Rody Herbowe) waar dieselfde wapen deur 'n aantal families gevoer is. Hierdie wapengemeenskappe het tot 1815 bestaan. Onafhanklik daarvan het die aantal familiewapens in Pole oor eeue heen gegroei tot sowat 40 000 in die 18de eeu.