Teleskoop

’n Teleskoop is, net soos 'n verkyker, 'n optiese instrument waarmee verafgeleë voorwerpe vergroot waargeneem kan word. Die naam kom uit Grieks en beteken letterlik "ver-kyker".^[1]^[2]^[3] Terwyl 'n verkyker ontwerp is om op relatief kort afstande te gebruik, is 'n teleskoop ontwerp vir sterrekundige waarnemings, dus op baie groot afstande. Die eerste bekende praktiese teleskope is aan die begin van die 17de eeu in Nederland uitgevind; hulle het met glaslense gewerk en was dus refraktorteleskope (ook genoem ligbrekers).

Die eerste reflektorteleskope (ook genoem spieëlteleskope), wat met spieëls werk, is binne ’n dekade ontwerp. In die 20ste eeu het talle soorte teleskope ontstaan, soos radioteleskope in die 1930's en infrarooiteleskope in die 1960's. Die woord "teleskoop" verwys nou na ’n groot verskeidenheid instrumente wat verskillende dele van die elektromagnetiese spektrum kan waarneem.

Geskiedenis

Die eerste bekende werkende teleskope was die refraktorteleskope wat in 1608 in Nederland die lig gesien het. Hul uitvinding word toegeskryf aan drie mense: Hans Lippershey en Zacharias Janssen, twee brilmakers in Middelburg, en Jacob Metius van Alkmaar.^[4] Galileo het in Junie 1609 van die Nederlandse teleskoop gehoor en binne ’n maand sy eie gebou.^[5] Hy het die volgende jaar sy ontwerp in ’n groot mate verbeter.

Die idee dat die objektief, die element wat die lig versamel, ’n spieël in plaas van ’n lens kan wees, is kort daarna ondersoek.^[6] Baie voorgestelde ontwerpe en pogings om reflektorteleskope te bou, het ontstaan. In 1668 het Isaac Newton die eerste praktiese een gebou – die ontwerp dra vandag sy naam: die Newton-reflektorteleskoop.

Die ontdekking van ’n achromatiese lens in 1733 het die kleurafwyking in die eenvoudige lens gedeeltelik reggestel en die bou van korter, meer funksionele refraktorteleskope moontlik gemaak. Reflektorteleskope is verbeter danksy die gebruik van beter materiale. Die maksimum fisieke grootte van refraktors se objektieflense is sowat 1 meter en daarom is die meeste groot optiese navorsingsteleskope wat sedert die begin van die 20ste eeu gebou word, reflektors. Die grootste reflektors het tans objektiewe van groter as 10 meter.

In die 20ste eeu is ook teleskope ontwerp wat met ’n groot verskeidenheid golflengtes werk, van radio- tot gammastrale. Die eerste radioteleskoop is in 1937 in gebruik geneem. Sedertdien is ’n groot verskeidenheid komplekse sterrekundige instrumente ontwikkel.

Soorte teleskope

Die naam "teleskoop" dek ’n groot reeks instrumente. Die meeste neem elektromagnetiese straling waar.

Teleskope kan geklassifiseer word volgens die golflente van die elektomagnetiese straling wat dit waarneem:

Naam	Golflengte	Frekwensie (Hz)	Fotonenergie (eV)
Ligvergelyking
Gammastrale	minder as 0,01 nm	meer as 10 EHZ	100 keV – 300+ GeV
X-strale	0,01 – 10 nm	30 PHz – 30 EHZ	120 eV – 120 keV
Ultraviolet	10 – 400 nm	30 EHZ – 790 THz	3 – 124 eV
Sigbare lig	390 – 750 nm	790 – 405 THz	1,7 – 3,3 eV
Infrarooi	750 nm – 1 mm	405 THz – 300 GHz	1,24 meV – 1,7 eV
Mikrogolwe	1 mm – 1 meter	300 GHz – 300 MHz	1,24 meV – 1,24 µeV
Radiogolwe	1 mm – km	300 GHz – 3 Hz	1,24 meV – 12,4 feV

X-straalteleskope, wat korter golflengtes as ultravioletlig gebruik
Ultravioletteleskope, wat korter golflengtes as sigbare lig gebruik
Optiese teleskope, wat sigbare lig gebruik
Infrarooiteleskope, wat langer golflengtes as sigbare lig gebruik
Submillimeter-teleskope, wat langer golflengtes as infrarooilig gebruik

Namate golflengtes langer word, kan dit makliker wees om antenne-tegnologie te gebruik. Die nabye infrarooi kan baie soos sigbare lig gehanteer word, maar in die verre infrarooi en submillimeter-omvang kan teleskope meer soos ’n radioteleskoop werk. Die James Clerk Maxwell-teleskoop neem byvoorbeeld golflengtes van 3 μm (0,003 mm) tot 2 000 μm (2 mm) waar, maar gebruik ’n paraboliese aluminium-antenne.^[7] Aan die ander kant neem die Spitzer-ruimteteleskoop van 3 μm (0,003 mm) tot 180 μm (0,18 mm) waar en gebruik ’n spieël (reflektor). Die Hubble-ruimteteleskoop gebruik ook ’n spieël en die Wyeveldkamera 3 kan van sowat 0,2 μm (0,0002 mm) tot 1,7 μm (0,0017 mm) waarneem (van ultraviolet- tot infrarooilig).^[8]

Teleskope kan ook geklassifiseer word volgens ligging, soos grond- of ruimteteleskope. Nog ’n klassifikasie is of hulle deur professionele sterrekundiges of amateurs gebruik word. ’n Terrein of voertuig met een of meer groot teleskope of ander instrumente word ’n sterrewag genoem.

Foto's deur verskillende teleskope geneem

Verskillende soorte teleskope wat met verskillende golflengtes werk, verskaf verskillende soorte inligting van dieselfde voorwerp. Al dié inligting saam gee ’n groter geheelbeeld.

Sien ook

Verwysings

Verdere leesstof

Contemporary Astronomy – 2de uitg., Jay M. Pasachoff, Saunders Colleges Publishing – 1981, ISBN 0-03-057861-2
Elliott, Robert S. (1966), Electromagnetics, McGraw-Hill
Rashed, Roshdi; Morelon, Régis (1996), Encyclopedia of the History of Arabic Science, 1 & 3, Routledge, ISBN 0-415-12410-7
Wade, Nicholas J.; Finger, Stanley (2001), "The eye as an optical instrument: from camera obscura to Helmholtz's perspective", Perception 30 (10): 1157–1177, doi:10.1068/p3210, PMID 11721819
Sabra, A. I. & Hogendijk, J. P. (2003), The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives, MIT Press, pp. 85–118, ISBN 0-262-19482-1