Uitheemse plante

Uitheemse plante is plante van elders wat, hoofsaaklik deur die verspreiding deur mense, in gebiede gevestig is wat nie hul natuurlike habitat is nie. Dit maak dié plante nie noodwendig ongewens nie maar dit kan in sommige gevalle met inheemse plante meeding om water en voeding en dit selfs verdring.

Die Afrikaanse woord uitheems, wat vreemd, buitelands of eksoties beteken, kom van Nederlands. Dit is saamgestel uit uit en heem, wat Nederlands is vir woonplek.

Aangepaste plante

Die aanpassingsvermoë van uitheemse plante val op. Derduisende daarvan voel net so tuis in nuwe omgewings as in hul gebied van oorsprong.

Volgens die bevindinge van 'n gesamentlike navorsingsprojek wat deur 33 navorsingsinstellings van oor die wêreld aangepak is, was daar in 2015 reeds sowat 13 200 spesies van uitheemse plante wat hulle op 83% van die aarde se oppervlak gevestig het. Dit sluit 481 vastelandgebiede en 362 eilande in.

Veral Noord-Amerika – waar net minder as 6 000 uitheemse plante hulle gevestig het sedert dié gebied sedert die 15de eeu deur Europeërs ontdek is – het baie gewenste en ongewenste mededingers vir hul inheemse plante gekry. In Europa is daar sowat 4 000 uitheemse spesies.

Die navorsingsresultate is op 19 Augustus 2015 in die Britste koerant The Independent gepubliseer en dui daarop dat reeds 4% van plante “burgerskap” in ander lande het. Genaturaliseerde plante is in baie gevalle onskadelik en selfs welkom, is die gevolgtrekking, maar dit veroorsaak probleme vir endemiese spesies van flora en ook fauna.

Die voorbeeld word genoem van Europese bome wat op eksotiese eilande gevestig is en die eilande se eie inheemse bome verdring, waarin inheemse voëls verkies om nes te bou. Die vuurkop-kolibrie in die Stille Oseaan word reeds daardeur bedreig.

Gewenste uitheemse plante

Uitheemse plante wat oor die wêreld geplant is en algemeen verbou word, is alledaags. Verskeie uitheemse plante wat in Suid-Afrika en verskeie wêrelddele voorkom, is belangrik vir voeding (en dus die landsekonomie) en selfs die estetiese waarde daarvan. Enkele voorbeelde kan genoem word:

• Mielies.  Europeërs (en uiteraard later Suid-Afrika) het eers van die bestaan van mielies, wat deur Indiane geëet is, geweet nadat hulle die Nuwe Wêreld deur ontdekkingsreise verken het. Dit is daarna deur teling verbeter en na ander lande versprei.

Mielies is een van die gewenste uitheemse gewasse in baie lande.

• Aartappels. Dié gewilde groente kom van Chili en Peru, waar Spaanse ontdekkingsreisigers die vreemde eetbare knol die heel eerste keer gesien het. Dit was aan die einde van die sewentiende eeu baie gewild in veral Ierland en ’n eeu later ook van die gewildste voedselsoorte in lande soos Engeland en Duitsland.
• Kaneel. Dié gewilde spesery is afkomstig van Sri Lanka en Indië, waar dit van die bas van ’n boom kom.
• Koffie. Hoewel byna die helfte van koffiebone in Brasilië verbou word, kom dié gewilde plant oorspronklik van Noord-Afrika af, waar dit wild gegroei het. Arabiese handelaars het dit na die Midde-Ooste geneem en koffie het in ongeveer 1650 in Brittanje en Europese lande gewild geraak.

Helderrooi granate kom oorspronklik van subtropiese Asië af.

• Granate. Dié bloedrooi vrug kom van subtropiese Asië af en is reeds in die vroeë geskrifte van die Bybel genoem.
• Tulpe. Nederland se gewilde blomme kom oorspronklik van Turkye af, waar meer as ’n duisend variëteite vir eeue lank voorgekom het.
• Piesangs. Dié vrug, wat verreweg die gewildste vrug in Suid-Afrika en ook ander lande is volgens verkoopsyfers, kom ook van tropiese Asië af.

Onkruid

Onkruidsoorte is in beide hul land van oorsprong en genaturaliseerde lande ongewens: dit verlaag oesopbrengste en moet so doeltreffend moontlik beheer word.

In Suid-Afrika is daar baie onkruidsoorte en indringerplante wat uitheems is. Dit sluit in:

• Die duwweltjie (Tribulus terrestris), wat van China af kom.
• Kakiebos (Tagetes minuta), afkomstig van Suid-Amerika.
• Olieboom (Datura stramonium), waarvan die oorsprong Noord-Amerika is.
• Selonsroos (Nerium oleander), van Europa.

Selonsroos (Nerium oleander) is 'n giftige plant van Europese oorsprong wat in Suid-Afrikaanse tuine en parke gevind word.

• Waterhiasint (Pontederia crassipes), van beide Noord- en Suid-Amerika afkomstig.
• Knapsekêrel (Bidens pilosa), nog ’n ongewenste uitheemse plant van Noord-Amerika.
• Gouewattel (Acacia pycnantha), wat van Australië afkomstig is.

Giftige plante

Verskeie uitheemse plante is giftig. So word daar vertel van hoe die gif van die kasterolieboom (Ricinus communis) – wat van Sentraal-Afrika kom – gebruik is om die Bulgaarse joernalis Georgi Markov in 1978 te vermoor, nadat hy Bulgarye se regering gekritiseer het. Hy is in Londen met die punt van ’n sambreel gesteek, waarna ’n gifkapsule tydens sy nadoodse ondersoek in sy been gevind is.

In Suid-Afrika word gereeld gewaarsku teen onder meer die giftige selonsroos, wat in baie tuine en selfs in provinsiale parke voorkom.

Bronne

• Cloete, A.E., Jordaan, A.,Liebenberg, H.C. en Lubbe, H.J. Etimologiewoordeboek van Afrikaans. WAT. 2003. ISBN 0 9584401 3 1
• Bonanni, Andrea, Bracco, Pinuccia, Pretto, Glauco en Zanini, Giuseppe. Deans Tell me the Answer. Dean. 1987. ISBN 0 603 00377 X
• Connor, Steve. Artikel in The Independent, Brittanje. 19 Augustus 2015
• Paneel redakteurs. Family Guide to Nature. Reader’s Digest. 1984. ISBN 0 949819 32 8
• Paneel skrywers. Onkruidwoordeboek. Maybaker Agrichem. Eie publikasie
• Uys, Isabel. Feitegids. ’n Kernensiklopedie. Pharos. 2007. ISBN 978-1-86890-065-7.