Vel
Die vel is 'n uitwendige orgaan van 'n mens of 'n dier wat die grootste deel van die liggaam bedek. Dit bestaan uit verskeie lae weefsel wat die onderliggende spiere en organe beskerm. Ander take is insolasie, temperatuurbeskerming, sensasie, en die sintese van vitamiene B en D.
Die vel het pigmentasie wat deur melanosiete verskaf word. Die melanosiete absorbeer van die potensieel skadelike bestraling in sonlig. Dit bevat ook DNS-ensieme vir die herstel van ultravioletskade (UV-skade); daar is hoë voorkoms van velkanker by mense sonder hierdie gene. Een tipe velkanker wat deur UV-lig gevorm word, die kwaadaardige melanoom, versprei baie vinnig en is meestal dodelik. Pigmentasiehoeveelheid verskil drasties tussen verskillende groepe mense. Beskadigde vel probeer te herstel met die vorming van 'n litteken, wat soms 'n kleurverandering op daardie plek kan teweegbring.
Soogdiere se vel het gewoonlik hare. Waar dit dig genoeg voorkom, word dit pels genoem. Dit verbeter die isolasie wat die vel versaf, maar dit kan ook dien as kamoflering of as 'n geslagseienskap. By party diere is die vel baie hard en dik, en dermate dat dit deur die mens gebruik kan word om leerprodukte te maak. Reptiele en visse het harde beskermende skubbe, terwyl voëls vere het wat bestaan uit geharde β-karotene. Amfibiëe se vel laat chemikaliëe makliker deur.
Die vel word gereeld "die grootste orgaan van die mens" genoem. Dit is waar wat betref vir die oppervlak daarvan, en die massa - dit beslaan omtrent 15% van die liggaamsgewig. Die vel van 'n gemiddelde volwasse mens beslaan omtrent 1,5 tot 2 vierkante meter, die meeste daarvan sowat 2–3 mm dik.
Die vel op 'n mens se gesig is gewoonlik die deel van 'n mens wat die meeste sigbaar is onder die mees algemene sosiale omstandighede. Die versorging van die gesig is dus vir baie belangrik en grimering en ander skoonheidsmiddels word gebruik vir die versorging en verfraaiing van die vel.
Die mediese spesialisasierigting wat met die vel te doen het, word dermatologie genoem.
Diere
[wysig | wysig bron]Die vel is die buitenste bedekking van 'n dier se liggaam. Dit dien veral as beskerming en is daarom dikwels met skubbe en been plate verstewig. Die vel van verskeie ongewerwelde diere en sommige gewerwelde diere moet in 'n sekere mate deurlaatbaar wees omdat dit as 'n asemhalingsorgaan dien. Die vel en sy bykomstige strukture, soos skubbe, naels, hare en vere, word 'n integument genoem.
'n Ongeskonde vel vorm ʼn ondeurdringbare versperring vir bakterieë en ander siekteverwekkers en beskerm die liggaam teen te veel ultraviolet lig. 'n Klein hoeveelheid ultraviolet is egter vir baie diere onontbeerlik omdat hierdie strale die onmisbare vitamien D uit ergosterol of verwante stowwe in die vel vorm. By warmbloedige diere (voëls en soogdiere) is die vel van vere en hare voorsien om die warmte-isolasie van die vel te verbeter; oortollige warmte kan weggevoer word deur die verwyding (dilatasie) van die bloedvate in die vel en (by soogdiere) deur sweetkliere.
By die osmoregulering speel die vel as versperring 'n belangrike rol. Dit verminder die vogverlies van die see- en landdiere, wat voorkom dat hulle 'n te hoë soutkonsentrasie in hul liggaam opbou. Dit hou ook die soutgehalte van varswaterorganismes op die vereiste vlak en voorkom 'n te groot wateropname.
Ongewerwelde diere
[wysig | wysig bron]By eensellige diere kom geen ware vel voor nie; hier vorm 'n verstewigde selwand meestal die enigste beskerming van die selinhoud. Soms skei die selwand 'n bykomende verstewigde "vel" af (die pellikel), byvoorbeeld by die pantoffeldiertjies (genus Paramaecium). Alle meersellige ongewerwelde diere besit ʼn eenlagige epidermis, met uitsondering van die pylwurms (phylum Chaetognatha), waar 'n meerlagige epiteel voorkom. Die eenvoudigste meersellige diere, die sponse (phylum Porifera) besit aan die buitesye van die liggaam spesiale selle, pinakosiete, wat dieselfde funksie as die epiteelselle by ander diere het.
By baie sponsspesies is die pinakosiete met mekaar versmelt tot 'n geheel waarin geen afsonderlike selle meer herkenbaar is nie (sinsitium). Die holtediere (phylum Coelenterata) verskil grootliks wat die bedekking van hul liggame betref. Die epidermis kan bestaan uit sowel los, naasmekaar gerangskikte selle of uit 'n sinsitium. In die epidermis van neteldiere (subphylum Cnidaria) kom netelselle (nematokiste) voor wat by selfverdediging of die vang van 'n prooi 'n belangrike rol speel.
Die velle van sommige nie-vryswemmende holtediere vorm 'n chitienagtige buitenste laag. Die lassoselle in die epidermis van die organismes van die subphylum Ctenophora is lang, klewerige drade wat om die prooidiere geslinger word. Die integument van vrylewende platwurms (phylum Platyhelminthes) bestaan uit een laag selle wat meestal van trilhare en 'n slymlaag voorsien is. Parasitiese wurms, soos die lintwurms en lewerbotte, besit geen ware epidermis nie.
Spesiale selle wat in die mesenchiem (laag onder die spierlaag) geleë is, skei ʼn suurbestande laag, die kutikel, na buite af. Dit beskerm die dier teen die spysverteringsappe in die dermkanaal van hul gasheer. Parasitiese rondewurms van die klas Acanthocephala het 'n epiteel waar die afsonderlike selwande verdwyn het. In hierdie sinsitium is daar 'n stelsel van holtes wat met ʼn liggaamsvloeistof gevul is. Hierdeur word die voedingstowwe wat deur die vel opgeneem word, oor die hele liggaam versprei. Die epiderm is van die hoër ongewerweldes, die gelede wurms (phylum Annelida), weekdiere (phylum Mollusca) en die geleedpotiges (phylum Arthropoda) is eenlagig en word aan die onderkant begrens deur 'n basaalmembraan wat bestaan uit bindweefsel; aan die buitekant word 'n kutikel aangetref wat by die geleedpotiges chitien bevat en tot 'n stewige uitwendige skelet verhard is.
'n Soortgelyke skelet bied ook moontlikhede vir die aanhegting van spiere. Aangesien geleidelike groei nie binne 'n harde skelet moontlik is nie, vervel die geleedpotiges periodiek. Hierby word die ou skelet in sy geheel afgewerp nadat 'n nuwe een onder die kutikel gevorm is. Hierdie nuwe skelet bly nog vir 'n kort rukkie soepel sodat groei kan plaasvind. Die epiteel van die weekdiere is sag en meestal bedek met slym wat deur die selle in die epiteel afgeskei word. Soms is daar ook trilhare aanwesig.
'n Gedeelte van die epiteel, die mantel, skei 'n harde substansie af wat die skulp vorm. Hierdie skulpe kan tweekleppig wees (by tweekleppiges: klas Bivalvia) of gedraai (by slakke: klas Gastropoda). Stekelhuidiges (phylum Echinodermata), Hemichordata en die primitiewe gekoorde diere (manteldiere en lansetvissies) besit onder die eenlagige epiteel 'n dermis wat uit bindweefsel bestaan. By die stekelhuidiges vorm die epiteel na binne 'n skelet van dun kalkplaatjies. Die epiteel van die Hemichordata dra talryke trilhare en bevat baie klierselle.
Die onderste epiteellaag kan so verdig wees dat dit na kraakbeenweefsel lyk. Die liggaam van die manteldiere (subphylum Tunicata) word, begrens deur eenlagige epiteelweefsel, wat bedek is met ʼn selluloseagtige verbinding wat deur die mesenchiemweefsel onder die vel afgeskei word.
Gewerwelde diere
[wysig | wysig bron]Die vel van gewerwelde diere is opgebou uit ʼn opperhuid (epidermis) en 'n dermis wat daaronder geleë is. Selde lae verskil baie in bou en funksie en is van 2 verskillende embrionale weefsellae afkomstig: die epidermis is van ektodermale oorsprong, terwyl die dermis van mesodermale oorsprong is. Die epidermis bestaan uit 'n aantal lae epiteelselle, wat naasmekaar gerangskik is; die dermis bevat baie bindweefsel, met enkele verspreide selle daarin.
Hare, vere, horingskubbe, hoewe, naels en kliere (sweet-, talg-, melk-, slym- en gifkliere) word deur die epidermis gevorm: in die dermis le die bloedvate, spiervesels en kleurstowwe. Die belangrikste kleurstof is die swart pigment melanien, wat die kleur van die vel, vere en hare dikwels in groot mate bepaal. Senuwee-uiteindes kom in sowel die epidermis as die dermis voor. Die primitiefste gewerwelde diere, die wat tot die klas Cyclostomata behoort, besit 'n taamlik sagte epidermis sonder skubbe, maar dit bevat baie slymkliere.
Die buitekante van die epidermis dra 'n dun kutikel. Die epidermis van haaie en rogge (klas Chondrichthyes) is stewig en taai vanweë die keratien wat daarin voorkom. Keratien is ʼn proteïen wat onder meer ook in die hare van soogdiere voorkom. Die ruheid van hierdie visse word veroorsaak deur die baie plakoïedskubbe wat in die dermis gevorm word en deur die epidermis na buite steek. By die beenvisse (klas Osteichthyes) bestaan die buitenste laag van die vel uit dooie selle wat voortdurend afgestoot word en deur nuwes vervang word.
Die dermis vorm (in die beenvisse) kenmerkende skubbe wat die epidermis bedek. Slymkliere kom slegs in die epidermis voor. Die vel van amfibieë (klas Amphibia) lyk in baie opsigte na die van visse. By die volwasse diere is die buitenste laag van die epidermis meestal verhoring; tydens periodieke vervellings word die horinglaag afgestoot en deur nuwes vervang. In die epidermis kom ʼn groot aantal meersellige slymkliere asook gifkliere voor. Skubbe kom nog net by die wurmsalamanders (orde Gymnophiona) voor.
Die huid van reptiele (klas Reptilia) word gekenmerk deur talle horingskubbe en 'n epidermis sonder slymkliere. Die horingskubbe word deur die epidermis gevorm; dikwels word die boonste verhoringde epidermislaag in sy geheel afgewerp. Ook die vel van voëls (klas Aves) bevat baie min kliere. Al velklier wat voorkom, is die stuitklier, wat vet verskaf waarmee die vere ingesmeer word. Die kenmerkende vere van voëls word hoofsaaklik deur die epidermis gevorm.
Op die pote kom horingskubbe voor. Waar voëls vere het, het soogdiere (klas Mammalia) in die plek daarvan hare. Ook die hare word deur selle van die epidermis gevorm, maar le in die dermis versink. Die epidermis van soogdiere word gewoonlik van buite na binne in verskeie lae ingedeel, naamlik: 'n horinglaag (stratum corneum), wat bestaan uit dooie selle wat gedurig afskilfer en van die binneste lae af aangevul word; 'n stratum granulosum, met selle wat keratohialienkorrels bevat; en 'n kiemlaag (stratum germinativum) bestaande uit lewende selle wat voortdurend verdeel om nuwe velweefsel te vorm.
Die mens
[wysig | wysig bron]By die mens is die beskermende funksie van die vel baie belangrik. Die vel bevat sintuie (reseptore) en vitamien D word ook daar gevorm Die vel is ook belangrik vir die soepelheid van beweging, vir die vogbalans en vir die temperatuurbeheer van die liggaam. Die vel word gevorm deur die opperhuid (epidermis) en die dermis (cutis, korium). Deur middel van ʼn losse verbinding in die vorm van onderhuidse bindweefsel (subcutis) is die vel met die dieper liggende strukture verbind. Die onderhuidse weefsel bevat baie vet, meestal as 'nononderbroke vetlaag (panniculus adiposus).
Epidermis
[wysig | wysig bron]Die grens tussen die epidermis en die dermis is ʼn golwende lyn. Die papille wat so gevorm word, is in lyne gerangskik en gee op sommige plekke reliëf aan die veloppervlak. In die handpalm ontstaan byvoorbeeld handpalmlyne. Die binneste laag van die epidermis is die stratum germinativum (stratum basale), wat van die papillere laag van die dermis deur ʼn basaalmembraan geskei is. Die selle van die stratum basale steek met klein uitsteekseltjies in die gekartelde basaalmembraan in.
Die stratum basale is een sellaag dik en is verantwoordelik vir die vorming van nuwe selle van die epidermis. Bo hierdie laag is die stratum spinosum (stekelsellaag), wat uit 5 tot 20 lae bestaan en wat na bo platter word. Die grensvlakke van die selle maak deur middel van selbruggies met mekaar kontak. In die volgende laag (stratum granulosum), wat een sellaag dik is, is 'n korrelrigheid aanwesig wat op die eerste tekens van degenerasie dui.
Die volgende laag is die stratum lucidum; hier word geen selstruktuur meer onderskei nie. Hierop volg die buitenste laag of horinglaag (die stratum corneum), wat uit lae horingskubbetjies bestaan. In die stratum basale ontstaan nuwe selle (deur seldeling), wat langsaam na bo skuif, afgeplat raak en degenereer totdat slegs horingskubbetjies oorbly. Dit gaan ten slotte vanweë slytasie aan die oppervlak verlore. Dit neem ongeveer 24 dae vir selle in die basale laag om in 'n horingsubstansie te verander.
Die horingsubstansie bevat 'n proteïen, keratien, wat reeds in die onderste sellae gevorm word en daar as "drade" in diesel (tonofibrille) sigbaar is. Wat voeding betref, is die epidermis op die haarvaatjies in die papille aangewese. By degenerasie van die boonste sellae ontstaan vetagtige stowwe, wat veral die stratum lucidum en ook die horinglaag vir water ondeurlaatbaar maak en die liggaam teen uitdroging beskerm. Dit maak die horinglaag ook soepel.
Naels en hare bevat nie hierdie vetagtige stowwe nie en is daarom veel harder. By donker rasse, en ook by Blankes na blootstelling aan sonlig, kom groepies pigmentkorrels (melanien) bo-in die selle van die onderste sellae voor. Hulle beskerm die selkerne as 't ware teen te veel sonlig. Die pigment word gevorm deur spesiale selle (melanosiete) wat tussen die ander selle versprei le en ook saam met die ander selle na bo opskuif.
Dermis en bloedvate
[wysig | wysig bron]In die dermis kan 2 lae onderskei word: 'n boonste dun laag, naamlik die papillêre laag, en 'n dikker, stewiger onderliggende laag, die retikulêre laag. Die dermis bestaan uit bindweefselelemente. Op die grens van die vel -en die onderhuidse weefsel le 'n netwerk van bloedvate, waaruit klein vaatjies die dermis binnedring en onder in die papillêre laag van die dermis opnuut 'n netwerk vorm. Die liggaamstemperatuur kan deur vernouing en verwyding van die bloedvate gereguleer word. Vanuit hierdie netwerk ontstaan die haarvate wat die epidermis van voedsel voorsien.
Senuwees en sweetkliere
[wysig | wysig bron]In die vel is daar verskeie tipes senuwees wat die mens in staat stel om te kan voel. In die epidermis kom vrye senuwee-uiteindes voor wat pyn en temperatuurverskille registreer. In die papille is tasliggaampies (liggaampies van Meissner) wat vir die tassin verantwoordelik is. Die drukgevoel, wat van belang is vir die handhawing van die korrekte liggaamshouding, word in die onderhuidse weefsel geregistreer. Die orgaantjies wat vir hierdie funksie verantwoordelik is, is die liggaampies van Pacini.
Die ligte beweging van hare kan deur vrye senuwee-uiteindes in die wortelskede van die hare waargeneem word. 'n Sweetklier ontstaan as 'n insinking van die epidermis en bestaan uit 'n afvoergedeelte en ʼn gedeelte waar die klierproduk afgeskei word. Die laaste deel is tot 'n kluwetjie gedraai en lê in die onderhuidse weefsel. Hier word die sweetdruppeltjies uit die klierselle uitgestoot. Die afvoerende gedeelte is 'n buis wat deur die dermis loop, maar in die epidermis spiraalvormig opgedraai is.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 46 -50
