'n Verkleinwoord (of diminutief) is 'n vorm van 'n woord wat dui op 'n kleiner vorm van 'n voorwerp. Dit word gevolglik hoofsaaklik met selfstandige naamwoorde gebruik, maar ander woorde kan ook verklein word. Verkleiningsvorme het soms 'n figuurlike, simpatieke, sarkastiese of eufemistiese betekenis, en word ook soms vir troetelname gebruik.
In die meeste tale word 'n verkleiningsvorm gevorm deur 'n agtervoegsel en/of 'n ekstra verbuiging van die oorspronklike woord. In Afrikaans word die agtervoegsels -tjie, -jie, -pie, -kie en -ie saam met 'n paar verboë vorms gebruik. Hierdie vorme asook die gebruik van verkleiningsvorme stem grootliks ooreen met die gebruik in Nederlands.
Die gebruik van verkleinwoorde is so algemeen in Afrikaans dat die verkleiningsvorme in enkele gevalle meer algemeen geword het as die aanvanklike vorm, of selfs die enigste algemeen gebruikte vorm geword het. Byvoorbeeld: bietjie, netjies, baadjie, mandjie, boontjie, vlokkie, seeperdjie.
In sekere gevalle word slegs 'n verkleinde vorm van 'n woord gebruik, al is die aanvanklike vorm steeds in gebruik. In sekere gesegdes word 'n sekere verkleiningsvorm altyd gebruik, byvoorbeeld Hy het sy bloutjie teëgekom, Boontjie kry sy loontjie. In party gevalle is die verskil in betekenis tussen die aanvanklike en die verkleinde vorm so groot dat hulle nie werklik uitruilbaar is nie. So byvoorbeeld is 'n nuweling 'n groentjie, maar nooit 'n groen of 'n groene nie. By babadiere word verkleinwoorde baie gebruik, byvoorbeeld leeutjie vir 'n welpie, eerder as leeu.
Soms kan verkleining ook dui op 'n verandering in betekenis of gevoel. So is figuurlike gebruik, simpatie, sarkasme of eufemisme moontlik teenwoordig in die gebruik van 'n verkleinwoord. Byvoorbeeld, Is jou hartjie seer? (simpatie), Die omie het 'n boepie, of Die mannetjie sal sy moses teëkom (sarkasme), Ons het 'n probleempie (eufemisme). Verkleinde vorms kan ook gebruik word vir troetelname: Bokkie kan gebruik word vir 'n geliefde, maar daardie betekenis is minder algemeen in bok.
Alhoewel verkleining hoofsaaklik by selfstandige naamwoorde gebruik word, kom dit ook voor by ander woordsoorte. Bywoorde kan verklein word, byvoorbeeld saggies, stilletjies. Verkleining van 'n byvoeglike naamwoord kan gebruik word om die woord te verander in 'n selfstandige naamwoord. Byvoorbeeld slim -> slimmie, lank -> langetjie. Werkwoorde word ook soms verklein, veral as met klein kinders gepraat word, byvoorbeeld slapies, werkies. Verkleinwoorde kan ook verder verklein word; dit is veral algemeen by woorde wat normaalweg slegs in hulle verkleinde vorme gebruik word, byvoorbeeld baadjietjie, boompietjie.
Die uitspraak van die -tjie en -djie as -kie, asook die verandering in uitspraak by sekere verkleiningsvorme (byvoorbeeld bootjie, bladjie, glasie, handjie) is waarskynlik die deel van Afrikaanse uitspraak wat die verste verwyderd is van die spelling. Dit is egter nie moeilik vir mense wat Afrikaans grootgemaak is nie, aangesien verkleinwoorde gewoonlik baie gebruik word wanneer met klein kinders gepraat word. Soms gaan so 'n gepraat met kinders gepaard met oorronding, veral om simpatie aan te dui: Ôg, het mômmô se bôbôtjie seurgekrui?
Aangesien al drie klanke -tjie en -djie en -kie as -kie uitgespreek word, ontstaan 'n paar gevalle waar verskillende verkleinwoorde dieselfde of baie soortgelyk uitgespreek word. Vergelyk byvoorbeeld boortjie (klein boor) en boordjie (klein boord, of 'n boordjie). In die meeste gevalle sorg verbuigings van die voorafgaande klanke van die onverboë woord dat gevalle onderskei kan word. So word bakkie en badjie nie identies uitgespreek nie, aangesien die vokaal in die tweede geval verbuig word na 'n ai-klank. Enkele gevalle is egter selfs op skrif identies en slegs konteks kan aandui watter woord verklein is. Vergelyk byvoorbeeld houtjie (klein hout) en houtjie (klein hou).
Die verkleinwoorde word min of meer soos volg gevorm: (a) alle meerlettergrepige woorde op -ing/-ling kry -kie (met verdwyning van die -g): garinkie, herhalinkie, pierinkie, koninkie; ens.; (b) alle eenlettergrepige woorde op -ng en meermale meerlettergrepige woorde op -eling kry net 'n -etjie toegevoeg: gangetjie, ringetjie, bannelingetjie, vreemdelingetjie, ens. In laasgenoemde gevalle is die taal blykbaar alweer besig met gelykmaking en dikwels hoor 'n mens: bannelinkie, vreemdelinkie, ens.
Om hierdie rede verskyn verskillende verkleinwoorde in ou grammatikaboeke:
Huurling word *huurlinkie (meerlettergrepige woord wat op -ling eindig, want "huur" is die stam)
Leerling word *leerlinkie (meerlettergrepige woord wat op -ling eindig, want "leer" is die stam)
Sendeling word sendelingetjie (meerlettergrepige woord wat op -eling eindig, want "send" (stuur) is die stam)
Vreemdeling word vreemdelingetjie (meerlettergrepige woord wat op -eling eindig, want "vreemd" is die stam)
Banneling word bannelingetjie (meerlettergrepige woord wat op -eling eindig, want "ban" is die stam)
Wandeling word wandelinkie (meerlettergrepige woord wat op -ing eindig, want "wandel" is die stam).
Maar hier ontstaan die probleem:
Eersteling word eerstelingetjie/*eerstelinkie (meerlettergrepige woord wat op -eling / -ling eindig = is die stam nou "eerst" of "eerste"?)
1. By die verkleining van meerlettergrepige woorde wat op g eindig, is die verkleiningsuitgang -kie en die -g val weg:
koning - koninkie
piesang - piesankie
verbetering - verbeterinkie
aansluiting - aansluitinkie
2. By eenlettergrepige woorde wat op g eindig, is die verkleiningsuitgang gewoonlik -etjie.
ring - ringetjie
tong - tongetjie
gang - gangetjie
long - longetjie
Maar by hierdie spelreëls is die verskeie woorde met -ling, -eling en -ing nie behandel nie.
In 'n Studiegids (2010)[2] word die AWS se spelreëls geïgnoreer. Daar staan:
-kie Net woorde met meer as een lettergreep wat op =ing eindig [behalwe =ling;...] en waarvan die slotlettergreep nie beklemtoon word nie, vorm die verkleining met =k, terwyl die g wegval
Hierdie voorstel ignoreer verkleinwoorde soos bestelling - bestellinkie. Bestellingetjie is onafrikaans.
* Reël 15.8: Woorde wat op ng in 'n beklemtoonde lettergreep eindig, kry 'n verkleiningsvorm met -etjie. Met kommentaar (b): 'n woord wat eindig op die agtervoegsel -ling, kry ook 'n verkleiningsvorm met -etjie, byvoorbeeld: eersteling - eerstelingetjie; leerling - leerlingetjie; tweeling - tweelingetjie.
Maar net in die volgende reël staan daar:
* Reël 15.9: 'n Woord wat op ng in 'n niebeklemtoonde lettergreep eindig, kry 'n verkleiningsvorm met -kie, terwyl g wegval. Met die voorbeeld wandeling > wandelinkie.
- Van nader beskou moet mens egter let op die woordbou self.
Om verwarring uit te skakel kan dus gestel word:
1. Indien die meerlettergrepige woord waarskynlik op 'n -ling of -eling eindig, wat (dikwels) regstreeks 'n persoonsnaam vorm en/of na 'n mens of mensekan verwys (wat ook vermensliking insluit), word dit "-lingetjie":
banneling - bannelingetjie ((ver)ban + -ling)
dopeling - dopelingetjie (doop + -ling)
drenkeling - drenkelingetjie ((ver)drink + -ling)
eersteling - eerstelingetjie (eerste + -ling)
huurling - huurlingetjie (huur + -ling)
leerling - leerlingetjie (leer + -ling)
liefling - lieflingetjie (lief + -ling; vergelyk ook (nl) lieveling) (lieflinkie is wel reeds deur die ou taalreëls (1970) ingeburger)
nuweling - nuwelingetjie (nuut + -ling)
sendeling - sendelingetjie (send + ling)
swakkeling - swakkelingetjie (swak + ling)
vreemdeling - vreemdelingetjie (vreemd + ling)
2. Die res van die meerlettergrepige woorde wat op -ing eindig kry almal -nkie (wandeling > wandelinkie, bevalling (sien onder) > bevallinkie, e.a.)
Let veral op die stam: bepaal of die woorde konsonantverdubbeling het of 'n klinker weggelaat het.
Voorbeelde:
aanbeveling (aan+ '(beveel)' + -ing; lang stamklinker = weglaat van een klinker, e) - aanbevelinkie
aanduiding - aanduidinkie
aanhaling (aan + 'haal' + -ing; lang stamklinker = weglaat van een klinker, a) - aanhalinkie
aankapkussing - aankapkussinkie
aanmerking - aanmerkinkie
aantekening - aantekeninkie
affêring - affêrinkie (maar ook affêre : affêretjie)