Ysberg
'n Ysberg is 'n groot stuk varswater ys wat van 'n gletser of yskap afgebreek het en in die see ronddryf. Die Engelse term iceberg is 'n leenvertaling van die Nederlandse ijsberg. Die digtheid van 'n ysberg is minder as die van seewater, wat beteken dat ysberge in die oseaan dryf. Die digtheidsverskil is egter nie baie groot nie (ongeveer 920 teenoor 1025 kg/m³) en dus dryf slegs omtrent een tiende van die ysberg bo die water. Ysberge kom meestal naby die pole voor.
Die feit dat slegs 'n gedeelte van die ysberg bo die water gesien kan word, hou potensieel 'n groot gevaar vir skeepvaart in.
Seker die bekendste ysbergramp was toe die lynskip, die Titanic, op 14 April 1912 teen 'n ysberg gebots het. Die skip was spesiaal ontwerp om so 'n ramp te oorleef, en is as 'n triomf van die menslike vernuf oor die natuur beskou. Maar die Titanic het op sy nooiensvaart na die V.S.A. teen 'n ysberg gebots, en gesink. Altesame 1 519 mense - die meerderheid van sy passasiers en bemanning - het saam met die skip vergaan.
Drie vorms van see-ys word in die Antarktiese en Arktiese oseane aangetref. Die eerste word gevorm wanneer die see-oppervlak in die winter verys. Dit is ware see-ys. Die tweede is ys wat op land versamel en in die vorm van gletsers na die see gevoer word waar dit afbreek en wegdrywe. Dit is ysberge. Die derde vorm kom net in die Suidelike Halfrond voor en word tafelysberge genoem. Hulle breek van die drywende ysbank af wat permanent om die Antarktiese kontinent uitsteek.
Die meeste ysberge is afkomstig van Groenland en Antarktika wat albei met ysvelde van kontinentale omvang bedek word. Baffin-eiland en die ander eilande van die Kanadese Argipel het betreklike klein gletsers wat klein ysbergies voortbring. Omdat die ysberge van Groenland en Antarktika so geweldig groot is, word hulle dikwels deur seestrome oor groot afstande ewenaarwaarts vervoer voordat hulle smelt.
Op min ander plekke op aarde bereik gletsers die see. 'n Gletser in die Jokel-fjord in Noorweë loop tot in die see, asook enkeles in suidelike Chili, Terra del Fuego en Alaska. Hierdie ysbergies smelt gou in die warmer omgewings.
Vorming
[wysig | wysig bron]Wanneer 'n gletser die see bereik, bly die ys aanvanklik op die seebodem rus. Die gletserneus word deur die getye en branders weggevreet sodat die gletsers verbrokkel en stukke ys afbreek. Hierdie ysbrokstukke is betreklik klein, maar 'n botsing tussen 'n skip en so 'n ysbrokstuk is nogtans gevaarlik.
Indien 'n vinnig bewegende gletser op 'n beskutte plek in die see loop of dadelik diep water bereik, kan die ys uitdrywe tot die hele voorpunt (ystong) van die gletser dryf. In Antarktika sterk etlike ystonge meer as 80 km die see in. In so 'n geval kan stukke van die drywende gletser afbreek en groot ysberge vorm. Dieselfde verskynsel kom by die ysbank van Antarktika voor. Hierdie ysbank is honderde meter dik en die rand van die ysdek dryf feitlik altyd. Groot stukke breek af en vorm reusagtige tafel-ysberge.
Aard
[wysig | wysig bron]Die relatiewe digtheid (die digtheid in vergelyking met suiwer water) van gletserys wissel na gelang van die hoeveelheid lug wat dit bevat, maar dit is minder as suiwer varswaterys. Die digtheid van seewater wissel ook, afhangende van die temperatuur van die water en die hoeveelheid sout wat dit bevat, maar dit is altyd meer as suiwer water. 'n Ysberg sal dus altyd hoër in die see dryf as 'n ysblokkie in 'n glas water. Opnames wat deur die Internasionale Yspatrollie naby Newfoundland gemaak is, het getoon dat tussen vyf sesdes en die helfte van die meeste ys berge onder die water is, nie noodwendig 'n tiende soos algemeen aanvaar word nie.
Arktiese ysberge is ru en neem baie vorme aan. Die koepelvormige berg kom die meeste voor. Ysberge wat hul oorsprong in Groenland het, steek dikwels meer as 60 m bo die see uit en hoogtes van 135 m is al gemeet. Sommige Groenlandse ysberge is byna 1 000 m lank, maar oor die algemeen is hulle nie langer as 300 m nie.
Alhoewel ysberge met 'n gletser-oorsprong ook in die Antarktiese oseaan voorkom, word die tafelbergvorm die meeste aangetref. Hierdie ysberge het 'n plat kruin en vertikale kante. Hulle steek gewoonlik tussen 10 en 30 m bokant die see uit, maar selde hoër as 50 m. Baie tafelys berge is meer as 1,6 km lank. Een van die grootste tafelysberg wat ooit gesien is, is deur die bemanning van die USS Glacier opgemerk. Dit het op 12 November 1956 sowat 240 km wes van Scott-eiland gedryf en was 335 km lank en 97 km breed. Na berekening was die massa ongeveer 'n halfbiljoen ton en het dit genoeg water bevat om by ontdooiing (sonder verdampingsverlies) al die oseane van die wêreld met ongeveer 50 mm te laat styg. Daar is verder bereken dat die hele Republiek van Suid Afrika met 'n yslaag van omtrent 4,5 m dik bedek sou kon word met die ys uit hierdie ysberg.
Die beweging van ysberge
[wysig | wysig bron]Aangesien die grootste gedeelte van die ysberg onder die see is, word die berg eerder deur seestrome as deur die wind aangedryf. In die Noord-Atlantiese Oseaan word die meeste ysberge met twee strome suidwaarts gevoer. Die ysberge van Wes-Ysland beweeg deur die Davis-straat in die koue Labrador-stroom, waarmee dit verder suid tot in die vlak water van die Grand Banks naby Newfoundland dryf. Hier strand die meeste ysberge, waar hulle bly lê totdat hulle gesmelt het. In uitsonderlike gevalle het dit al gebeur dat ysberge veel verder suid dryf. Een is selfs suid van Bermuda opgemerk. Die ysberge wat van die ooskus van Groenland afkomstig is, smelt in die warm stroom wat van die Farewell-kaap tot in die Davis-straat vloei.
In die Suid-Atlantiese Oseaan word ysberge deur die koue Falkland-stroom noordwaarts gevoer. Ysberge word dikwels noord van die Falkland-eilande gesien en is so ver noord as die 36ste breedtegraad gevind, naby Argentinië se La Platarivier. Dit is net effens verder suid as Kaapstad (33° 55' S). Normaalweg kom see-ys en ysberge nie nader as ongeveer 550 km van die suidpunt van Afrika voor nie.
Bronnelys
[wysig | wysig bron]*KENNIS, Volume 1, 1980, bl. 118-119, ISBN 0-7981-0823-1