Erde
|
Dä Artikel behandlet dr Planet Erde. Für anderi Bedütige vom Wort «Erde» lueg doo. |
|.jpg)
| ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| D’Erde, ufgnumme vu Apollo 17 im Dezember 1972 | ||||||||||
| Eigeschafte vum Orbit | ||||||||||
| Aphel | 152,1 Mio. km 1,017 AE | |||||||||
| Grossi Bahnhalbax | 149,6 Mio. km 1 AE | |||||||||
| Perihel | 147,1 Mio. km 0,983 AE | |||||||||
| numerischi Exzentrizität | 0,0167 | |||||||||
| Bahnumfang | 939,9 Mio. km | |||||||||
| Siderischi Periode | 365 d 6 h 9 min 9,54 s (365,256 Däg) | |||||||||
| tropischi Periode | 365 d 5 h 48 min 45,46 s (365,242 Däg = 1 Johr) | |||||||||
| Ø Orbitalgschwindigkeit | 29,783 km/s | |||||||||
| Physikalischi Eigeschafte | ||||||||||
| Äquator-Durmesser | 12.756,274 km | |||||||||
| Pol-Durmesser | 12.713,504 km | |||||||||
| Middlere-Durmesser | 12.745,591 km | |||||||||
| Äquatorumfang | 40.076,004 km | |||||||||
| Polumfang | 40.018,638 km | |||||||||
| Middler Umfang | 40.041,455 km | |||||||||
| Volumen | 1 083 206 246 123 km3 | |||||||||
| Oberflächeinhalt | 510 065 284,702 km2 | |||||||||
| Masse | 5,9736 × 1024 kg | |||||||||
| Middleri Dichti | 5,515 g/cm3 | |||||||||
| Ø Fallbeschlünigig | 9,80665 m/s2 | |||||||||
| siderischi Periode | 23 h 56 min 4,09 s | |||||||||
| synodischi Periode (Middelwert iber 1 Johr) |
24 h 00 min 0 s (= 1 Dag) | |||||||||
| Rotationsgschwindigkeit am Äquator |
465,12 m/s | |||||||||
| Neigig vu dr Drillax | 23° 26' 21,5" (23,44°) | |||||||||
| geometrischi Albedo | 0,367 | |||||||||
| Fluchtgschwindigkeit | 11,186 km/s | |||||||||
| Temperatur an dr Oberflächi |
| |||||||||
| Sunneistrahlig | 1,5 x 1018 kWh / Jahr 1,4 kW/m² (im Weltruum) ca. 1,0 kW/m² (bi 90° Istrahlwinkel an dr Oberflächi) | |||||||||
| Energiverbruch vu dr Mensche | ||||||||||
| Primärenergi | 1,0 x 1014 kWh / Jahr | |||||||||
| Zämmensetzig vu dr Erde (Gew.-%) | ||||||||||
| Sürstoff (O) | 32,44 | |||||||||
| Iise (Fe) | 28,18 | |||||||||
| Silicium (Si) | 17,22 | |||||||||
| Magnesium (Mg) | 15,87 | |||||||||
| Calcium (Ca) | 1,61 | |||||||||
| Nickel (Ni) | 1,61 | |||||||||
| Aluminium (Al) | 1,51 | |||||||||
| Schwäfel (S) | 0,70 | |||||||||
| Chrom (Cr) | 0,43 | |||||||||
| Mangan (Mn) | 0,26 | |||||||||
| Natrium (Na) | 0,25 | |||||||||
| Phosphor (P) | 0,12 | |||||||||
| Kobalt (Co) | 0,09 | |||||||||
| Titan (Ti) | 0,07 | |||||||||
| Kalium (K) | 0,02 | |||||||||
| Sustigi Date | ||||||||||
| Azahl vu dr Mönd | 1 | |||||||||
D'Erde (astronomischs Sümbool: .svg){kind=small}
; vo urgerm. *erþō f.; altgriech. ἔρα, éra; lat. terra) isch dr Planet, wo mir läbe. Se isch dr einzig Ort im Universum, wo Läbe bekannt un noochgewiise isch – zemindescht im irdische (intelligente) Läbe bekannt. Weje´m Wàssr, wie de greescht Teil vun d´Obrflächi bedeckt, nannt m’r se öi de blöi Planet.
D’Erde isch vu dr Sunne us gsähe dr dritte Planet in ihrem (unserem) Sunnesystem. Se isch dr fümftgrösst Planet drvo un dr gröscht, wo kei Gasriis isch, sundern in dr Hauptsach us Felse un Metalle bestoht. Sonigi Himmelschörper werre au als terrestrisch oder erdähnlich bezeichnet. Dr Erde het vu allene bekannte Himmelschörper iber 500 km Durchmesser im Sunnesystem die höchst middler Dichti.
D’Erde het numme ei Mond. (Mo, Erdmo), wo sie umchreist. D’Masse vum Mo isch mit 1/81 vu dr Erdmasse rächt hoch. Dorum isch dert au 80 % vom Drillimpuls vum Erde-Mo-System konzentriert. S’Erde-Mo-System wird oft au als Doppelplanetesystem bezeichnet.
Si isch ugfähr 4,55 Milliarde Johre alt un isch vermuetlich us dr Protoerde entstande, noochdem sälli vum e guet marsgrosse andere Protoplanet troffe worre isch. Us sällere Verschmelzig sin no die hüttig Erde wie au dr Erdmo enstande. (Lueg au: Entstehig vum Erdmo).
Dr „bekannte intrgalaktisch Reisefüehrer“ The Hitch Hiker's Guide to the Galaxy bezeichnet d'Erde als gröschtedeils harmlos.
D Umlaufbaan
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Noch em erste keplersche Gsetz bewegt sich d Ärde um d Sunne uf ere elliptische Baan, d Sunne befindet sich in äim vo de Brennpünkt vo dr Ellipse. Dr Punkt vo dr Umlaufbaan, wo am witiste vo dr Sunne äwäg isch, s Aphel, und dä wo am nöggste zur Sunne isch, s Perihel, si die bäide Ändpünkt vo dr Hauptaggse vo dr Ellipse. Dr Middelwärt vom Abstand zwüschen em Aphel und em Perihel isch die groossi Halbaggse vo dr Ellipse und isch öbbe 149,6 Mio. km. wit. Ursprünglig het mä dä Abstand brucht, zum die Astronomischi Äihäit (AE) z definiere, wo as astronomischi Lengiäihäit hauptsächlig verwändet wird, zum Distanze innerhalb vom Sunnesüstem aazgee.
S Perihel lit bi 0,983 AE (147,1 Mio. km) und s Aphel bi 1,017 AE (152,1 Mio. km). D Exzentrizidäät vo dr Ellipse isch also 0,0167. D Ärde goot dur e Perihel öbbe am 3. Januar und dur e Aphel am 5. Juli. Für äi Runde um d Sunne brucht si 365 Dääg, 6 Stunde, 9 Minute und 9,54 Sekunde; dere Zit säit mä au s siderische Joor. Daas isch 20 Minute und 24 Sekunde lenger as s dropische Joor, wo d Basis für s bürgerlige Joor vo dr Kaländerrächnig isch. D Baangschwindigkäit isch im Durchschnitt 29,78 km/s, im Perihel 30,29 km/s und im Aphel 29,29 km/s; dr Blanet brucht also öbbe siibe Minute, zum e Strecki vo dr Gröössi vo sim Durchmässer zrugzleege.
E chli nööcher zur Sunne isch d Baan vo dr Venus, won e middlere Abstand vo 0,28 AE (41,44 Mio. km) zur Ärdbaan het und d Nochberbaan vom Mars isch im Durchschnitt no 0,52 AE (78,32 Mio. km) witer vo dr Sunne äwäg. Uf dr Ärdbaan befinde sich meereri koorbitali Objekt.
Dr Umlaufsinn vo dr Ärde isch rächtshändig, das häisst, ass si sich noch dr Reegle vo dr Drüllrichdig im Sunnesüstem, vom Nordpol vo dr Ärdbaanebeni us gsee, gegen e Uhrzäigersinn um d Sunne bewegt.
Dr Ebeni, wo d Baan vo dr Ärde din lit, säit mä Ekliptik. Zwüsche dr Ekliptik und dr Ekwatorebeni vo dr Sunne isch e Winkel vo guet siibe Graad. Dr Nordpol vo dr Sunne isch am Aafang vom Septämber am nöggste zur Ärde, dr solari Südpol gege Aafang Merz. Nume um e 6. Juni und 8. Dezämber befindet sich d Ärde churz in dr Ebeni vom Sunneneqkwator.
D Rotazioon
[ändere | Quälltäxt bearbeite].svg)
.gif)
D Ärde rotiert rächtlöifig – in Richdig Oste – in 23 Stunde, 56 Minute und 4,09 Sekunde relativ zu de Fixstärn äimol um iiri äigeni Aggse. Analog zum siderische Joor wird die Zit as e siderische Daag bezäichnet. Wil sich d Ärde uf iirer Umlaufbaan im gliiche Dräisinn dräit, isch d Posizioon vo dr Sunne jeede Daag e chli anders. Doorum isch e Sunnedaag, wo as d Zit zwüsche zwäi Middääg, wenn d Sunne am höggstste stoot, definiert isch, e chli lenger as e siderische Daag und wird noch Definizioon in 24 Stunde iidäilt.
Wil sich d Ärde um sich sälber dräit het e Punkt uf em Ekwator e Gschwindigkäit vo 464 m/s bzw. 1670 km/h. Vo dere Rotazioon chunnt e Fluchtchraft und d Figur vo dr Ärde an de Pol isch e bitzeli blatt und um en Ekwator e chli bräiter. Im Vergliich zun ere Chuugele mit em gliiche Wolume isch dr Radius vo dr Ärde am Ekwator 7 Kilometer gröösser und dr Polradius 14 Kilometer chliiner. Dr Durchmässer am Ekwator isch öbbe 43 km gröösser as dä vo äim Pol zum andere. Dr Gipfel vom Chimborazo isch wil er nooch bim Ekwator isch, dr Punkt vo dr Ärdooberflechi, wo am witiste vom Middelpunkt vo dr Ärde äwäg isch.
D Rotazionsaggse vo dr Ärde het e Winkel vo 23°26' gegen über dr sänkrächte Aggse vo dr Ekliptik, doorum überchömme d Nord- und d Südhalbchuugele vo dr Ärde an verschiidene Pünkt uf iirer Umlaufbaan um d Sunne underschiidlig vil Sunneschiin, und vo do chunnt s zu de Jooreszite, wo s Klima vo dr Ärde brääge. D Richdig vo dr Aggse zäigt uf dr Nordhalbchuugele zurzit uf s Stärnbild Stier. Vo dr Ärde us gsee stoot am 21. Juni bi dr Summersunnewändi au d Sunne in deere Richdig. Wil d Ärde zwäi Wuche spööter dur iir Aphel goot, isch s uf dr Nordhalbchuugele Summer in dr Zit, wenn si am witiste vo dr Sunne äwäg isch.
Prezessioon und Nutazioon
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
D Chreft vo de Gezite vom Mond und vo dr Sunne verursache am Ekwatorwulst vo dr Ärde e Dräimomänt, wo brobiert d Ärdaggse ufzrichde. Wäge däm chunnt s zun ere Kräiselbewegig vo dr Rotazionsaggse. E vollständige Chäigelumlauf vo dere lunisolare Prezessioon brucht öbbe 25'700 bis 25'800 Joor. Mit däm Züklus vo dr Prezessioon verschiebe sich d Jooreszite. Dr Mond verursacht mit dr Prezessioonsbewegig vo sinere äigene Umlaufbaan, won e Periode vo 18,6 Joor het, e zuesätzligi „nickende“ Bewegig vo dr Ärdaggse, wo as Nutazioon bezäichnet wird. Es isch dank em Iifluss vom Mond, ass sich d Näigi vo dr Ärdaggse stablisiert, ooni dr Mond chönnt dr Winkel vo dr Ärdaggse wäge de Aaziejigschreft vo de Blanete bis zu 85° vergröössere.[1]
D Rotazioonszit und d Chreft vo de Gezite
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Grawitazioon vom Mond und vo dr Sunne verursacht uf dr Ärde d Gezite. Dr Iifluss vo dr Sunne isch drbii öbbe halb so grooss wie dä vom Mond. Doodrmit isch au d Geziteriibig vo dr Ebbe und Fluet vo de Meer verbunde. Die brämst d Ärdrotazioon und doorum wärde zur Zit d Dääg öbbe 20 Mikrosekunde im Joor lenger. D Gezite häi au Iifluss uf d Landmasse, wo öbbe e halbe Meter uufe und aabe gönge. D Rotazioonsenergii vo dr Ärde wird drbii in Wermi umgwandlet. Dr Dräiimpuls wird uf e Mond überdräit, und wäge däm wird däm si Distanz vo dr Ärde jeedes Joor vier Santimeter gröösser. Mä het dä Effekt scho lang vermuetet, aber erst sit öbbe 1995 met män en mit Leiserdistanzmässige chönne bewiise. Wemm mä das Abbrämse uf d Zuekumft extrapoliert, wird au d Ärde emol im Mond immer die gliichi Site zäige, und äi Daag uf dr Ärde wird denn öbbe siibenevierzig Mol so lang si wie hüte. So wie dr Mond in dr Vergangehäit in dr Zuestand vo dr bundnige Rotazioon (Korotazioon) cho isch, wird das emol au mit dr Ärde bassiere.
Abständ zwüsche dr Ärde und de untere Blanete vo dr Sunne:
Dr Ufbau
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Eme dreidimensionale Modäll vo dr Ärde, wie au vo andere Wältkörper, säit mä Globus.
Dr inneri Ufbau
[ändere | Quälltäxt bearbeite]De Masse nooch bestoot d Ärde hauptsächlig us Iise (32,1 %), Suurstoff (30,1 %), Silizium (15,1 %), Magnesium (13,9 %), Schwääfel (2,9 %), Nickel (1,8 %), Calcium (1,5 %) und Aluminium (1,4 %). Alli andere Elimänt mache nume 1,2 % vo dr Ärdmasse us.
Mit säismische Mässige het mä uusegfunde, ass d Ärde hauptsächlig us drei Schaale ufbaut isch: us em Ärdkärn, em Ärdmantel und dr Ärdchruste. De Gränzflechene zwüsche dene Schale säit mä säismische Diskontinuidäätsflechene (Unstetigkäitsflechene). D Ärdchruste und dr obersti Däil vom oobere Mantel bilde zämmen die sogenannti Lithosfääre. Si isch zwüsche 50 und 100 km dick und bestoot us groösse und chliinere tektonische Äihäite, de Blatte.
-
Dr Schaleufbau vo dr Ärde -
Dreidimensionali Daarstellig
D Oberflechi
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Hauptardikel: D Ärdoberflechi
| Gsamtflechi vo dr Ärde |
510.000.000 km2 | 100 % |
| Wasserflechi | 360.570.000 km2 | 70,7 % |
| Landflechi | 149.430.000 km2 | 29,3 % |
| Landwirtschaftlig gnützti Flechi 2009[2] |
48.827.330 km2 | 9,6 % |
| Waldflechi 2010[3] | 40.204.320 km2 | 7,9 % |
Dr Umfang bim Ekwator isch wäge dr Zentrifugalchraft vo dr Rotazion 40'075,017 km grooss, 67,154 km bzw. um 0,17 % gröösser as dr Umfang dur d Pol, wo 40'007,863 km grooss isch (bezooge uf s geodätische Referänzellipsoid vo 1980). Dr Poldurchmässer isch 12'713,504 km grooss, 42,816 km bzw. um 0,34 % chliiner as dr Ekwatordurchmässer, 12'756,320 km misst (bezooge uf s Referänzellipsoid; d Zaale si in dr Wirkligkäit e chli andersch). Wäge dene Underschiid im Umfang git s kä Bärg wo äidütig dr höggst uf dr Ärde isch. Wemm mä vo dr Hööchi über em Meeresspiegel usgoot, isch dr Montewerest im Himalaya am höggste, wemm mä dr Abstand vom Gipfel zum Middelpunkt vo dr Ärde as Kriterium nimmt, isch dr Vulkanbärg Chimborazo in de Ande, wo uf em Ekwatorwulst stoot, am höggste. Wemm mä vo dr Basis vom Bärg usgoot, isch s dr Mauna Kea uf de vulkanische Hawaii-Insle, wil si Basis uf em Meerboode vom Pazifik lit.
Wie die mäiste feste Blaneete und fast alli gröössere Möönd, wie dr Ärdmond, cha mä au d Ooberflechi vo dr Ärde in zwäi Halbchuugele iidäile, wo dütlig underschiidlig usbrägt si. D Oberflechi vo dr Ärde cha mä in e Landhemisfääre und e Wasserhemisfääre iidäile. S mäiste Land lit uf dr Landhalbchuugele, wo s öbbe 47 % vo dr sichtbare Flechi usmacht. Uf dr Wasserhalbchuugele het s uf 89 Brozänt vo dr Flechi Meer und Ozean.
D Ärde isch dr äinzig Blaneet im Sunnesüsteem, wo s uf dr Oberflechi flüssigs Wasser git. 96,5 Brozänt vo allem Wasser uf em Blaneet befindet sich in de Meer. Säll Meerwasser enthaltet im Durchschnitt 3,5 Brozänt Salz.
D Wasserflechi macht in dr gegewärtige geologische Epoche 70,7 Brozänt vo dr Ärdoberflechi us, d Landflechi umfasst 29,3 % wo hauptsächlig vo de siibe Kontinänt usgmacht wird. Dr Gröössi nooch si das Asie, Afrika, Nordamerika, Südamerika, Antarktika, Öiropa und Australie (Öiropa isch äigentlig nume e groossi Halbinsle im Weste vo Asie und isch im Raame vo dr Blattetektonik woorschinlig nie e sälbstständigi Äihäit gsi). Ass Australie en Ärddäil isch und Grönland en Insle basiert uf ere willkürlige Konvenzion, wie au d Definizioon vo Äiropa as sälbständige Kontinänt. D Flechi vom Wältmeer wird im Allgemäine in drei Ozean iidäilt, wo no Nääbemeer häi: dr Pazifik, dr Atlantik und dr Indik. Die diefsti Stell isch s Witjastief 1 im Marianegraabe, wo 11'034 m under em Meeresspiegel lit. Die durchschnittligi Diefi vo de Meer isch 3'800 m. Das ist öbbe fümfmol sovil wie die middleri Hööchi vo de Kontinänt, wo 800 m grooss isch.
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Cesare Emilliani: Planet Earth. Cosmology, Geology, and the Evolution of Live and Environment. Cambridge University Press 1992, ISBN 0-521-40949-7
- Kevin W. Kelley (Hrsg.): Der Heimatplanet. Zweitausendeins, Frankfurt am Main, 1989. ISBN 3-86150-029-9.
- J. D. Macdougall: Eine kurze Geschichte der Erde. Eine Reise durch 5 Milliarden Jahre. Econ Taschenbuchverlag München 2000, ISBN 3-612-26673-X.
- David Oldroyd: Die Biographie der Erde. Zweitausendeins 1998, ISBN 3-86150-285-2.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Commons: Erd – Sammlig vo MultimediadateieFuessnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Herbert Cerutti: Was wäre, wenn es den Mond nicht gäbe. In: NZZ Folio 08/08
- ↑ noch dr Wältbank – World Bank Data
- ↑ noch dr Wältbank – World Bank Data
Sunne
Planete: Merkur |
Venus |
Erde |
Mars |
Jupiter |
Saturn |
Uranus |
Neptun
Anders: Asteroid |
Asteroidegürtel |
Zwergplanete |
Komete |
Kuipergürtel |
Oort'schi Wolke