Gregorianischer Kalender
Der gregorianisch Kaländer isch en Kaländer, wo vom Popscht Gregor XIII. im Jaar 1582 veraalasst woren isch. Er modifiziert d Schaltregel vum julianische Kaländer, wo ufs Edikt vo Kanopus fer dr ägyptisch Kalender zruckgoht.
Im gregorianisch-julianische Kaländer häd es Jaar 365 Tääg und zwölf Mönet. En Monet hät abwächsligswiis 31 oder 30 Tääg und zwar fangt mer all halb Jahr neu a zele. Drum händ de Juli und de Augschte hinderenand beed 31 Tääg. En spezielle Monet isch de Februar oder Hornig, won nöd 30 sondern nume 28 Tääg – oder imene Schaltjaar 29 Tääg häd.
- 31 Tääg händ de Jänner, Märze, Maie und Juli; Augschte, Oktober und Dezämber oder Chrischtmonet.
- 30 Tääg händ de Aprile, Juni oder Brachmonet, Septämber oder Härbschtmonet und Novämber oder Wintermonet.
Regle für s Schaltjaar
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Für s Schaltjaar im gregorianischi Kaländer gälted die Regle, immer bezoge uf de christlich Zittrechnig:
- Gnau dur 4 teilbari Jaar sind Schaltjaar. Sälli Regle giltet au noch fer dr julianisch Kalender.
Des füehrt zue eme middlere Johr vo gnau 365,25 Däg. Gegenyberem datsächliche tropische Johr, also dr Zitruum zwische zwei Früehligs-Dag-un-Nacht-Glichene mit 365,2422.. Sunnedäg isch säl aber fast 12 Minute z lang, was yber 128 Johr gnau ei Schaltdag z'vil usmacht. Dodurch verfrüeht sich dr datsächlich Früehligsafang (un demit au alli andere Johreszitte) im Kalenderjohr.
Um des wiider z korrigiere, isch 1582 d Schaltregel e chlei weng modifiziert worre:
- Gnau dur 100 teilbari Jaar sind aber e kei Schaltjaar.
- Gnau dur 400 teilbari Jaar sind aber wider Schaltjaar.
So sind zum Biischpiil d Säkularjaar 1800, 1900 und 2100 kei Schaltjaar, d Säkularjahre 2000 und 2400 aber scho. So duuret s Gregorianischi Jaar 365,2425 Tääg, und s isch gnauer wie s Julianische Jaar, wiicht es doch numme um 0,0003 Däg vum datsächliche tropische Jaar ab.
Hindergrund
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Sit em Erschte Konzil von Nicäa im Jahr 325, wo mer beschtume häd, das de Früeligsaafang am 21. Märze sei (wichtig fer dr Ostertermin), isch de julianischi Kaländer scho 10 Tääg abgwiche, d. h. dr chilchlig Früehligsafang isch 10 Däg vorem astronomische gläge. Drum hed de vo Gregor XIII. mir de Usarbeitig vo dr Reform beufdragt dytsch Jesuit Christophorus Clavius – bi de Kaländerreform zää Tääg usfalle laa. Nach em 4. Oktober 1582 isch dänn grad de 15. Oktober cho. So häd mer dä Fääler vom julianische Kaländer chöne uusgliiche un defir gsorgt, dass dr astronomisch Früehligsafang im Middel wiider uf dr chilchlich fallt un Ostere nit irgendwenn emol im Hochsummer isch.
De nöi Kaländer isch zeerscht nu i de katholische Länder ufgnoo worde. Di meischte proteschtantische Länder händ en eerscht im 18. Johrhundert übernoo, und z Russland isch de gregorianischi Kaländer sogar eerscht 1918 iigfüert worde. Z Schwede, wo de gregorianischi Kaländer 1712 iigfüert worden isch, isch i ganz Sach eso unglückli gloffe, das mer zwee Schalttääg häd müesse mache un s i dem Jaar en 30. Februar gee häd.
Schalttaag
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Öppis Gschpässigs isch de Schalttag. Di meischte Lüüt meined, dä segi am 29. Februar und es segi en zuesätzliche Taag. Das isch aber nöd eso. Ime ne Schaltjahr wird de 24. Februar topplet zelt, bi de andere Tääg (25. bis 28. Februar) verschiebd sich dän s Datum um eine. Märke tuet mer das aber nume i de katholische Chile, wil sich d Namenstääg und di chirchliche Fiirtig drum verschiebe tüend.
Früener hät mer nöd s Datum gschribe, wie mer das hüt macht. De 24. Hornig (Februar) gheisst i de römische (latinische) Schriibwiis won zur Ziit vo de Kaländerreform üblich gsi isch „a. .d VI Kal. Mart.“ Das gheist uf guet tüütsch: sächste Tag vor em Monet März. De toppleti Tag im Schaltjaar gheist gliich. Wil de sächsti Taag (lat. sextus) topplet (lat. bis) zelt wird, heissed d Schaltjaar und d Schalttääg bis uf de hütigi Taag „bissestilis“ (uf latinisch), „bissextile“ uf änglisch oder „bissetile“ uf italiänisch.
Grundsätzlichs
[ändere | Quälltäxt bearbeite]E Kalender isch kei Zittrechnig (Ära), sundern e Kalender strukturiert e Johr. E Ära zellt degege d Johr ab eme bestimmte Zittpunkt (Epoche). E Kalender cha mit underschidliche Epoche gnutzt werre. So rechnet mer z. B. in Japan d Johr nooch dr Thronbestigig vum Kaiser. S Johr 1 vu dr aktuelle Ära Heisei isch s Johr 1989 vu dr Christliche Ära. Beidi Äre nutze aber dr gregorianisch Kalender. Umchehrt cha e Epoche un die dezueghörig Ära au vu verschidene Kalender gnutzt werre. So isch z. B. die Christlich Ära in Rom 1582 vum Julianische uf dr gregorianisch Kalender umgstellt worre.