Jüdischer Friedhof

E jüüdische Friidhoof z Jerusalem

Ä jüüdische Friidhoof (hebräisch בית-עלמין bzw. בית-עולם, [beɪt ʌl'mɪn] bzw. [beɪt o'lʌm], surbtalerjiddisch Bejs Oulem, dt. «Huus vo dr Ewigkäit» noch Kohelet (Breediger 12,8), oder בית קברות [beɪt kvʌ'rot], surbtalerjiddisch Bejs haKfores, dt. «Huus vom Friide») isch e Friidhoof, wo noch de Gsetz vom Juudedum gfüert wird. So isch s üüblig, ass dr Dooti ooni Sarg begraabe wird, d Dooterue gältet für ewig und d Bsuecher lege mäistens chliini graui Stäi uf s Graab und nid Blueme. Jüüdischi Friidhööf wärde noch em Jiddische au as «gueti Öört» bezäichnet, wil dr Doot dört uf e Messias cha warte und wideruferstoo.

Gschicht

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Dr alt jüüdisch Friidhoof z Fürth (1705)
Dr jüüdisch Friidhoof z Frauebärg.

Wääred d Aschkenasim (die dütschstämmige und ostöiropäische Juude) ufrächti Stäi an iiri Greeber gstellt häi, häi d Sefardim (die portugiisische und spanische Juude) iiri Doote und Graabblatte begraabe, wo flach uf em Boode glääge si, oder under Zältgreeber. In Middel- und Ostöiropa si die mäiste Friidhööf askenasisch, aber ä Däil von ene häi au e sefardischi Abdäilig. Ursprünglig het mä die Doote in Richdig Jerusalem usgrichdet, die Dradizioon wird sit em 18. Joorhundert nüme duuregsetzt.

D Inschrifte uf de Graabstäi (Mazevot) si sit dr Zit vo dr Haskala uf Hebräisch gschriibe und au in dr Sprooch vom Land, mäistens uf dr hindere Site vom Graabstäi. Ass au vilmol dr Naame vom Vater vorchunnt, isch für die genealogisch Forschig vo unschetzbarem Wärt. In dr Zit vo dr Haskala si, wie in dr christlige Dradizioon, au Familiegreeber mit ufwändig gstaltete Graabstäi und sogar Mausoleum für Familie baut worde.

As dr eltist jüüdisch Friidhof in Öiropa gältet dr Häilig Sand z Worms, wo s e Graabstäi us em Joor 1058/1059 het.

Dr israelitisch Friidhoof z Basel

Wien e hufe anderi jüüdischi Iirichdige au, si d Friidhööf vilmol Ziil für antisemitischi Aagriff worde. So si die middelalterlige jüüdische Friidhööf z Baasel zerstöört worde (1348), wo d Juude ermordet worde si oder d Stadt verloo häi (1397). In dr Zit vom Nazionalsozialismus si e hufe jüüdischi Friidhööf verwüestet worde. Au hüte wärde jüüdischi Friidhööf immer wider vo Antisemite verschandlet[1] oder aber au vo Oobrikäite entweit, wo vom eewige Charakter vom e jüüdische Friidhoof nüt (wäi) wüsse.[2]

Bsundrigs

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Stäi (und Chestene) uf em Graabstai

Wil im Dood alli Mensche gliich sin, häi bis zur Middi vom 18. Joorhundert alli Graabstäi die gliich Form gha. Erst mit dr Haskala, dr jüüdische Emanzipazioon und dr Assimilazioon, häi d Juude brächdigi Greeber afo baue, wie mä sä au vo christlige Friidhööf us dere Zit kennt.

„Einer der fundamentalsten israelitischen Glaubensgrundsätze, die Unantastbarkeit der Totenruhe, führte dazu, dass Gräber und Grabmale über Jahrhunderte erhalten bleiben, dass die jüdischen Friedhöfe über Generationen hinweg „wachsen“, während auf anderen Friedhöfen immer wieder – nach Ablauf von Ruhefristen – einzelne Gräber oder ganze Grabfelder geräumt werden […]“

– us em Vorwort „Der jüdische Friedhof“[3]

Jüüdischi Greeber wärde vo de Gmäinde nit ufghoobe und d Graabstäi blibe stoo. Wenn s nid gnueg Blatz het, schüttet mä Ärde uf e Graab und begrabt äi Doote über eme andere, wie mä s bim Alte Jüüdische Friidhoof in Prag gmacht het. Daas hängt zämme mit em jüüdische Glaube an d Ufferstehig vo de Doote, wenn dr Messias chunnt.

In dr jüüdische Dradizioon si Blueme uf Greeber nid üüblig, aber mä loot Eföi und Graas über d Greeber lo waggse. D Bsuecher lege chliini Stäi uf d Greeber und wäsche sich bim Uusegoo d Händ, wil d Nööchi vo de Doote kultisch unräin macht. Das isch au dr Grund, wiso Lüt, wo vo dr alterdümlige Briesterklass abstamme, was mä an iire Familienääme (Cohen, Levi) cha gsee, nid uf d Friidhööf gönge. Vo nidjüüdische Manne, won e jüüdische Friidhoof bsueche, wird erwartet, ass si us Respäkt vor de jüüdische Brüüch iire Chopf wurde zuedecke.

Z Dütschland si die jüüdische Friidhööf am Sabbat mäistens zue. D Halacha erlaubt s nit, ass mä am Sabbat Aarbet wurd verrichde. Doodrzue ghöört s au, Dooti z begraabe oder öbbis uf em Friidhoof schäfferle.

Dr Verbandsfriidhoof

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Dr jidisch Friedhof beim Haubtfriidhof Karlsruah.

Dr Friidhoof ghöört mäistens dr jüüdische Gmäind. E Verbandsfriidhoof hingeege wird vo meerere Kehillot (Gmäinde) dräit und macht die gmäinsami Finanzierig vom ene Friidhoof mööglig, sigs bim Aaleege vom ene nöije Friidoof oder bim Underhalt vom ene alte. Jüüdischi Gmäinde oder Familie, wo sich nit in e Verbandsfriidhoof iikauft häi, häi dört zwar au iiri Doote chönne begraabe, häi aber vilmol mee müesse zaale.

Äine vo de grösste und eltiste erhaltene jüüdische Verbandsfriidhööf z Dütschland isch dr Jüüdisch Friidhoof z Heinsheim bi Bad Rappenau im Kraichgau, Baade-Württebärg.

Groossi jüüdischi Friidhööf

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Es isch schwiirig Friidhööf iizordne, wil d Zaal vo de Greeber und d Flechi nid brobotzional si. Dr Flechi nooch isch dr Friidhoof Ohlsdorf dr grösst jüüdisch Friidhoof in Middelöiropa, am mäiste Greeber het s aber in dr jüüdische Abdäilig vom Wiener Zentralfriidhoof, 80'000 Greeber het s dört und im Zwäite Wältchrieg si no 6000 zerstöört worde[4]. Dr grösst jüüdisch Friidhoof in Südostöiropa z Thessaloniki häig 500'000 Greeber gha. Er isch noch em Balkanfäldzuug 1941 vo dr Weermacht und de griechische Behörde zerstöört worde.[5][6][7] Z Dütschland isch dr grösst erhalteni jüüdisch Friidhoof dä z Berlin-Weißensee. Uf ere Flechi vo 42 Hektare het s öbbe 115'000 Greeber. In Ostöiropa isch dr Nöi Jüüdisch Friidhoof z Łódź 40 ha grooss und het 180'000 Greeber.[8] Dr jüüdisch Friidhoof z Warschau isch dr grösst erhalteni jüüdisch Friidhoof in Öiropa. Uf ere Flechi vo 33 ha het s mee as 200'000 Greeber mit Graabstäi, usserdäm Massegreeber vo ermordete Juude us em Warschauer Ghetto us dr Zit vo dr dütsche Okkupazioon.

Sümbool uf Graabstäi

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  • d Levitechanne, mänggisch mit ere Hand wo usgiesst: Graabstäi vom ene Levit, wo d Händ vom Briester wäscht
  • Briesterhänd, wo sägne: Graab vom ene Cohen, wo dr Briestersääge säit
  • Lüüchter mit drei oder nüün Erm, Chanukka-Lüüchter mit abbrochnige Cherze: vilmol e Frauegraab
  • e Löi, wo e Biigi Büecher festhebt
  • e brochnige Baumstamm oder Baumstamm wo d Chroone abbroche isch: stoot vilmol für e Dood vom ene junge Mensch
  • dr Davidstärn
  • e Hand, won e Münze in e Tzedaqa-Box gheit
  • e Vogelbäärli: stoot für e Frauegraab

Litratuur

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  • Thomas Blisniewski: Wandlungen der jüdischen Sepulkralkultur im 19. Jahrhundert. In: Claudia Denk, John Ziesemer (Hg.): Der bürgerliche Tod. Städtische Bestattungskultur von der Aufklärung bis zum frühen 20. Jahrhundert. Internationale Fachtagung des Deutschen Nationalkomitees von ICOMOS in Zusammenarbeit mit dem Bayerischen Nationalmuseum München, 11.–13. November 2005. Regensburg 2007, S. 14–23 (= ICOMOS – Hefte des Deutschen Nationalkomitees 44).
  • Tina Walzer: Jüdische Friedhöfe in den europäischen Ländern. Rahmenbedingungen und Zustandsbilder. In: DAVID – Jüdische Kulturzeitschrift. Heft 82, 09/2009.(Webdokument, davidkultur.at)
  • Falk Wiesemann: Sepulcra judaica: Bibliographie zu jüdischen Friedhöfen und zu Sterben, Begräbnis und Trauer bei den Juden von der Zeit des Hellinismus bis zur Gegenwart. Klartext Verlagsgesellschaft, Essen, 2004, ISBN 3-89861-422-0.
  • Herbert Liedel, Helmut Dolhopf: Haus des Lebens. Jüdische Friedhöfe. Stürtz, Würzburg 1985, ISBN 3-8003-0251-9.
  • Alfred Udo Theobald (Hg.): Der jüdische Friedhof. Zeuge der Geschichte – Zeugnis der Kultur. Badenia, Karlsruhe 1984. ISBN 3-7617-0228-0.
  • Ulrich Knufinke: Bauwerke jüdischer Friedhöfe in Deutschland. Michael Imhof Verlag, Petersberg 2007. ISBN 978-3865682062.
  • Claudia Theune und Tina Walzer (Hg.): Jüdische Friedhöfe – Kultstätte, Erinnerungsort, Denkmal. Böhlau Verlag, Wien Köln Weimar 2011, ISBN 978-3-205-78477-7.

Weblingg

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
 Commons: Jüüdischi Friidhööf – Sammlig vo Multimediadateie

Fuessnoote

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  1. ↑ «Unbekannte schänden jüdischen Friedhof» (Memento vom 8. März 2016 im Internet Archive) in dr Hannoversche Allgemeine vom 05.11.2015, abgrüeft am 10. Juni 2016
  2. ↑ «Ultra-orthodoxe Juden in London und New York protestieren gegen Kunsthaus Zürich – wegen eines Friedhofs» (Memento vom 28. März 2016 im Internet Archive), abgrüeft am 10. Juni 2016
  3. ↑ Alfred Udo Theobald: Der jüdische Friedhof. Karlsruhe 1984
  4. ↑ Jüdische Friedhöfe Wien, abgrüeft am 1. Mai 2016. Archiviert vom Original am 22. August 2016; abgruefen am 10. Juni 2016.
  5. ↑ Zeitungsartikel der Neuen Rheinischen Zeitung. Archiviert vom Original am 1. Juli 2015; abgruefen am 10. Juni 2016.
  6. ↑ Bericht über eine Historiker-Tagung in Thessaloniki zur jüdischen Geschichte der Stadt mit Zahlenangaben. Archiviert vom Original am 27. September 2013; abgruefen am 10. Juni 2016.
  7. ↑ Aus dem Gedächtnis verschwunden. Der vergessene jüdische Friedhof von Thessaloniki (Deutschlandfunk, 2010). Archiviert vom Original am 4. März 2016; abgruefen am 10. Juni 2016.
  8. ↑ Stiftung Jüdische Monumente in Lodz. Archiviert vom Original am 20. April 2009; abgruefen am 10. Juni 2016.