Karbon

Kasimovium	307,2–303,4
Moskovium	311,7–307,2
Bashkirium	318,1–311,7
Viséum	345,3–328,3
Tournaisium	359,2–345,3

< Devon \| Karbon \| Perm >; vor 359,2–299 Millione Johr
Atmosphärische O2-Aadail; (Durschnitt iber Periodeduur)	ca. 32,5 Vol %; (163 % vum hitige Nivoo)
Atmosphärische CO2-Aaadail; ( Durschnitt iber Periodeduur)	ca. 800 ppm; (3-fachs hitigs Nivoo)
Bodetämperatur (Durschnitt iber Periodeduur)	ca. 14 °C; (0 °C iber hitigem Nivoo)
Kasimovium	307,2–303,4
Moskovium	311,7–307,2
Bashkirium	318,1–311,7
Viséum	345,3–328,3
Tournaisium	359,2–345,3

S Karbon isch in dr Ärdgschicht s fimft chronostratigrafisch Syschtem bzw. di fimft geochronologisch Period vum Paläozoikum. S Karbon fangt vor rund 359,2 Millione Johr aa un hert uf vor rund 299 Millione Johr. S wird vum Perm iberlageret un vum Devon unterlageret.

Gschicht un Name

S Karbon isch scho anne 1822 vum William Daniel Conybeare un em William Phillips z Ängland as geologisch Syschtem (= Period) yygfiert wore (Carboniferous Series). Dr Name chunnt vu dr wältwyt verbraitete Chohlefleez vor allem im Oberkarbon (vu latynisch carbo – Chohle). In dr dytschsprochige Literatur wird zum Dail au dr Name „(Stein-)Kohlezeitalter“ brucht.

Definition un GSSP

D Untergränz vum Karbon (un glychzytig au vu dr Mississippium-Serie un vu dr Tournaisium-Stapfle) wird dur s Erschtufdrätte vu dr Conodonta-Art Siphonodella sulcata in dr Entwickligslinie vu Siphonodella praesulcata zue Siphonodella sulcata definiert. D Obergränz un dodermit d Untergränz vum Perm bildet s Erschtufdrätte vu dr Conodonte-Art Streptognathodus isolatus. S offiziäll Referänzprofil vu dr Internationale Kommission fir Stratigrafi (Global Stratotype Section and Point, GSSP) fir s Karbon isch s La Serre-Profil in dr sideschtlige Montagne Noire (Frankrych). S handlet sich um e rund 80 cm diefe Schurf am Sidabhang vum Bärg La Serre, rund 125 m sidlig vu dr Gipfel (252 m), rund 525 m eschtlig vu dr Maison La Roquette, 2,5 km nordeschtlig vu dr Ortschaft Fontès (Département Hérault, Cabrières, Frankrych).

Untergliderig vum Karbon

S Karbon wird international in zwai Subsyschtem un sechs Serie mit insgsamt sibe Stapfle unterdailt.

Syschtem: Karbon (359,2–299 mya)
- Subsyschtem: Pennsylvanium (friejer Oberkarbon) (318,1–299 mya)
  - Serie: Oberpennsylvanium (307,2–299 mya)
    - Stapfle: Gzhelium (303,4–299 mya)
    - Stapfle: Kasimovium (307,2–303,4 mya)
  - Serie: Mittelpennsylvanium (311,7–307,2 mya)
    - Stapfle: Moskovium (311,7–307,2 mya)
  - Serie: Unterpennsylvanium (318,1–311,7 mya)
    - Stapfle: Bashkirium (318,1–311,7 mya)
- Subsyschtem: Mississippium (friejer Unterkarbon) (359,2–318,1 mya)
  - Serie: Obermississippium (328,3–318,1 mya)
    - Stapfle: Serpukhovium (328,3–318,1 mya)
  - Serie: Mittelmississippium (345,3–328,3 mya)
    - Stapfle: Viséum (345,3–328,3 mya)
  - Serie: Untermississippium (359,2–345,3 mya)
    - Stapfle: Tournaisium (359,2–345,3 mya)

Regional sin no anderi Untergliderige gängig. S mitteleuropäisch Karbon isch in Dinantium (Unterkarbon) un in Silesium (Oberkarbon) unterdailt wore. D Gränz zwische mitteleuropäischem Unter- un Oberkarbon un internationalem Unter- un Oberkarbon differiert aber. Au d Obergränz vum Silesium stimmt nit zämme mit dr internationale Karbon-Perm-Gränz, sundern lyt no dytlig in dr Gzhelium-Stapfle vu dr internationale Gliderig. S russisch Karbon isch in Ober-, Mittel- un Unterkarbon unterdailt wore.

Di biostratigrafisch Zonegliderig beziet sich vor allem uf marini Wirbellosi: Goniatita (e Gruppe vu dr Ammonite), Conodonta (zahnähnligi Hertdail vu schädellose Chordadier), Armfießer (Brachiopoda), Koralle un Großforaminifere. Im Oberkarbon fueßt di biostratigrafisch Gliderig fir di terrestrische Ablagerige zum Dail au uf Landbflanze.

Paläogeografi

Scho im Silur isch s zum Zämmestoß vu dr boode Kontinäntmasse Laurentia (Nordamerika) un Baltica (Nordeuropa un Russischi Dafele) chuu. Die blattetektonisch Eraignis nännt mer au kaledonischi Orogenes. Dr nei bildet Kontinänt drait dr Name Laurussia oder au Old-Red-Kontinänt. Zwische Laurussia un em Großkontinänt vu Gondwana (Afrika, Sidamerika, Antarktis, Auschtralie un Indie) wyter im Side het s e Meeresruum ghaa mit verschidene Terran, chlainere Masse vu kontinentaler Kruschte. Erschti Kollisione in däm Beraich hän scho im untere Devon di variszisch Orogenes yyglaitet. Im Verlauf vum Unterkarbon het sich d Konvergänz vu Laurussia un Gondwana furtgsetzt un het an dr Wänd vu Unter- un Oberkarbon e erschte Hegschtpunkt ghaa. Die Kontinänt/Kontinänt-Kollision isch d Ursach vu dr variszische Orogenes z Europa. Im Oberkarbon het sich dr Beraich zwische Nordweschtafrika un Nordamerika gschlosse, d Bildig vu dr Appalache isch dodermit zum Abschluss chuu. Mit em Aaschluss vum sibirische un Kasachstan-Kraton an Laurussia (doderby isch s Ural-Gebirg entstande) sin schließlig im Perm alli große Kontinäntmasse zue aim Superkontinänt, dr Pangaea, veraint gsii. Dr Ozean, wu d Pangaea umgee het, wird Panthalassa gnännt.

Klima

Am Aafang vum Karbon isch dr Sidspitz vu Afrika im Beraich vum Sidpol gläge. Im wytere Verlauf vum Karbon het sich Gondwana im Uhrzaigersinn drillt, am Aafang vum Perm isch d Antarktis iber em Sidpol gläge. Im Unterkarbon hän sich scho erschti Verglätscherige bildet, d Yysuusbraitig isch aber erscht an dr Gränz Karbon/Perm zum Hegschtpunkt chuu. Hiiwys uf die permo-karbone-Veryysig finde sich uf allne Dail vum Gondwana-Kontinänt in Form vu Tillite (Moräneablagerige) in mehrere sedimentäre Horizont. Des losst uf e mehfache Wägsel vu Warm- un Chaltzyte schließe. Ai Ursach in dr wytverbraitete Chohleablagerige vum Oberkarbon chaa in glazio-eustatische Meeresspiegelschwankige gsää wäre, wu dur widerholti Bildig vu große Inlandsyysmasse im Sidberaich vu Gondwana fiirigruefe wore sin. In Äquatornechi hän subtropischi Bedingige d Karbonlandschaft bregt. Dr Suurstoffaadail vu dr Luft isch arg hoch gsii un isch bi bis zue 35 % gläge^[4]. Des het e Risewachstum bi Insekte un andere Gliderdier megli gmacht.

Entwicklig vu dr Dierwält

Am Änd vum Devon isch s zuen eme Massenuusstärbe chuu, wu 50 % vu allene Arten uusgstorbe sin, dodrunter Fisch, Koralle un Trilobite. S sin au ne Huffe Riffböuer unter dr Korallen uusgtorbe. Des het as Folg ghaa, ass d Zahl vu dr Koralleriff abgnuu het. E Dail Wisseschaftler maine, dass doderdur dr Suurstoffghalt im Wasser gsunken isch, was e Aastoß fir d Entwickligslinie vu dr Amphibie chennt gsii syy. Erscht im mittlere Unterkarbon isch s wider zuen ere greßere Radiation chuu. Di fossilienarm Zyt vu vor 360 Millione bis vor 345 Millione Johr wird noch em Paläontolog Alfred Romer „Romer-Lucke“ gnännt.

Läbe in dr Ozean

D Placodermi, wu in dr Ozean vum Devon vorgherrscht hän, hän sich nit erholt vum Massenuusstärben an dr Wändi Devon/Karbon. D Entwicklig isch zue bewegligere Forme vu dr Strahleflosser gange. Au d Trilobite, wu syt em Kambrium wichtigi Laitfossilie gsii sin, hän im Karbon nume mit wenig Arte iberläbt un hän ihri bishärig Bedytig verlore.

Anderi Organismegruppe, wu Gstai bildet hän, sin Moosdierli (Bryozoa, verneschtleti oder fecherfermigi Dier, wu Kolinie bilde) un Forme vu dr Foraminifere, d Großforaminifere (vor allem Schwagerina un Fusulina us dr Ornig vu dr Fusulinida). Großforaminifere sin aizälligi, amöboidi Läbewäse, wu benthisch gläbt hän un bis zue 13 cm groß hän chenne wäre.

D Ammonoidee, e Gruppe vu dr Chopffießer (Cephalopoda), hän im Karbon e großi Vilfalt entwicklet. D Biostratigrafi vum Karbon basiert zum große Dail uf däre Gruppe. Di erschte inneschaligi Cephalopode (Dintefisch oder Coleoidea) erschyne.

Läben uf em Land

Di eltschte, fligellose Insekte (Insecta) sin scho us em Unterdevon bekannt. Di eltschte gfliglete Insekte stammen us em Oberdevon. Im Oberkarbon sin di gfliglete Insekte scho arg divers entwicklet. Wäg em hoche Suurstoffghalt vu dr Atmosphäre hän sich im Lauf vum Karbon unter dr Insekte Riiseforme uusbildet, so dr Deifelsnagel Meganeura.

Di ainzige Wirbeldier, wu im Karbon an Land gläbt hän, sin basali Tetrapode gsii, also vor allem Amphibie un di erschte Reptilie, dodrunter d Protorothyrididae. Vil Forme, wie Crassigyrinus, hän aber e aquatischi oder zmindescht e semiaquatischi Läbeswyys byybhalte. D Amphibie hän an Land kai Nahrigskonkurränte ghaa un hän vilfältigi Forme entwicklet. E Dail Arte sin bis zue sechs Meter groß wore.

Di erschte Reptilie sin an dr Basis vum Oberkarbon gfunde wore. Vermuetlig het sich im Oberkarbon au s sognännt Amnion-Ai mit ere feschte Usseschale un zwee Dutterseck usbildet. Wel s Amnion-Ei ne abgschlossene Flissigkaitslyyb darstellt, het s e greßeri Unabhängigkait vum Wasser bi dr Furtbflanzig bedytet.

Entwicklig vu dr Bflanzewält

S Karbon, zmindescht s Oberkarbon, cha mer au s Zytalter vu dr Farn nänne. In wytuusdehnte Chohlesimpf sin di wältwyt greschte Vorret an Staichohle entstande. Vorgherrscht in dr Chohlesimpf hän d Gattige Lepidodendron (Schuppebaim) un Sigillaria (Siigelbaim), baumartigi Bflanze, wu zue dr Bflanzenabdailig vu dr Bärlappbflanze (Lycopodiopsida) zellt wäre. D Verdrätter vu boode Gattige sin bis zue 40 Meter groß wore un hän e Stammdurmässer vu bis zue aim Meter ghaa.

D Chatzewadel (Equisetopsida) hän mit dr Calamites au bis zue 20 Meter großi Baumforme fiiribrocht (zmaischt sin vu dr Stämm nume Staichärn vu dr verholzte Marchrehre erhalte).

D Gruppe vu dr Gfeßsporebflanze (Pteridophyta), wu scho im Devon erschinen sin, hän mit Glossopteris (uf em domolige Sidkontinänt Gondwana) au baumartigi Forme fiiribrocht. Die Bflanze hän Johresring zaigt, was uf d Gondwana-Veryysig im Oberkarbon zruckzfieren isch.

Syt em Oberkarbon leen sich di erschte Verdrätter vu dr Nacktsomige Bflanze (Gymnospermae) noowyyse. Bekannti Byschpel fir karbonischi Somebflanze sin d Farnsomer un d Cordaitales, wu Nodle ghaa hän. Die Nodelbaim hän s Massenuusstärbe im Perm nit iberläbt. D Gattige Lebachia un Walchia, wu zue dr Voltziales zelle, drätte erscht im oberschte Oberkarbon uf.

Variszischi Orogenes

Bim variszische Gebirg handlet s sich um e kompliziert böue Decke- un Faltegebirg. Di enorm Kruschteverchirzig macht sich in starke Verfaltige un intärne Iberschiebige bemerkbar. Dr Name stammt vu dr Varisker, eme im Vogtland aasässige Volksstamm. S mitteleuropäisch Variszikum wird vu Norde no Side in die Zone yydailt:

S Subvariszikum stellt e Molassedrog dar, wu im Oberkarbon d Abdragigsprodukt vum ufstygige Gebirg ufgnuu het. Im Subvariszikum, bzw. an dr Randberaich vun em hän sich derzue im Oberkarbon di maischte mitteleuropäische Chohlevorchuu entwicklet.
S Rhenoherzynikum umfasst dr Harz, d Ardenne un s Rhynisch Schifergebirg un goht bis Cornwall.
Zum Saxothuringikum ghere d Sudete, s Erzgebirg, Thüringer- un Frankewald, Spessart un Odewald, derzue di nerdlige Beraich vu dr Vogese un vum Schwarzwald. Dr Odewald, dr Spessart un au d Pfalz, Ruhla un dr Kyffhäuser zelle zue dr mitteldytsche Kristallinzone, wu dr nerdlig Dail vum Saxothuringikum darstellt.
S Moldanubikum umfasst di Behmisch Masse, dr Schwarzwald un d Vogese.

Di erschte Kollisione vu Terran (chlaineri Masse vu kontinentaler Kruschte) hän scho im Devon stattgfunde. Zue dr Hauptfaltigsphase vu dr variszische Orogenes isch s an dr Gränz Unter/Oberkarbon chuu, au sudetischi Phase gnännt. Bis ins Perm isch in dr mitteleuropäische Variszide tektonischi Aktivitet noowyysbar.

Literatur

Andreas Braun: Das Karbon. Nicht nur Steinkohle. In: Biologie in unserer Zeit. 32, 5, 2002, ISSN 0045-205X, S. 286–293.
L. R. M. Cocks, T. H. Torsvik: European geography in a global context from the Vendian to the end of the Palaeozoic. In: David G. Gee, Randell A. Stephenson (Hrsg.): European Lithosphere Dynamics. Geological Society, London 2006, ISBN 1-86239-212-9 (Geological Society Memoir 32).
Peter Faupl: Historische Geologie. Eine Einführung. 2. verbesserte Auflage. Facultas, Wien 2003, ISBN 3-8252-2149-0 (UTB für Wissenschaft – Uni-Taschenbücher – Geowissenschaften 2149).
Wolfgang Frisch, Jörg Loeschke: Plattentektonik. 3. überarbeitete Auflage. Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt, 1993, ISBN 3-534-09410-7, Kapitel 10.2: Paläozoische Gebirgsgürtel (Erträge der Forschung 236).
Felix Gradstein, Jim Ogg, Jim Smith, Alan Smith (Hrsg.): A Geologic timescale. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2004, ISBN 0-521-78673-8.
Eva Paproth, Raimund Feist, Gert Flaijs: Decision on the Devonian-Carboniferous boundary stratotype. In: Episodes. 14, 4, 1991, ISSN 0705-3797, S. 331–336.
Roland Walter: Erdgeschichte Die Entstehung der Kontinente und Ozeane. 5. Auflage. de Gruyter, Berlin u. a. 2003, ISBN 3-11-017697-1.
Deutsche Stratigraphische Kommission (Hrsg.): Stratigraphische Tabelle von Deutschland 2002. Potsdam 2002 ISBN 3-00-010197-7 (PDF; 6,57 MB)
Kommission für die paläontologische und stratigraphische Erforschung Österreichs der Österreichischen Akademie der Wissenschaften (Hrsg.): Die Stratigraphische Tabelle von Österreich (sedimentäre Schichtfolgen). Wien 2004 (PDF; 376 KB).

Weblink

Commons: Karbon – Sammlig vo Multimediadateie

Fueßnote

↑ Datei:Sauerstoffgehalt-1000mj.svg
↑ Datei:Phanerozoic_Carbon_Dioxide.png
↑ Datei:All_palaeotemps.png
↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 10. Dezember 2012; abgruefen am 11. April 2012.

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Karbon“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

[1] Datei:Sauerstoffgehalt-1000mj.svg

[2] Datei:Phanerozoic_Carbon_Dioxide.png

[3] Datei:All_palaeotemps.png

[4] Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 10. Dezember 2012; abgruefen am 11. April 2012.

[1]

[2]

[3]

[4]