Palatalisierung

Palatalisiärung isch e Begriff uss de Sproochwüsseschaft wo verschidni Sache mit chönne gmeint sy. Allgemein verstoht mer e bstimmti Ussprooch vom e Lüt wo d Zung in Richtung Palatum (dr hert Güüme) goht. De Begriff meint aber je nooch Thema völlig verschidnigi Sache.

• Diachronisch (Sproochgschichtlich) meint mer demit e Veränderig vumene Luut, wänn - im Verglich zum ürspringlige Lüt - de Artikulationsort meh in Richtung herte Güüme goot. E Byspil isch d Entwigglig vum Wort „spitz“, wo s /s/ friener alveolar gsi isch, un sich de mee in Richtung Harte Gaume entwigglet het: „schpitz“. Mit „palatalisierte Luut“ sin meischt kei echti palatali Konsonante gmeint, meischt sin die Luut änder post-aveolar oder öbis äänligs.
  Wenn de Begriff uff Vokal aagwändet wird, meint mer dass en Vokal wo hinte im Mund artikuliert worde isch (Hintervokal), sich zumene Vordervokal entwigglet het.
• Als phonetische Begriff meint mer mit Palatalisierig e Sekundärartikulation. Jede Konsonant het en Artikulationsort, also e Deil vum Mund wo de Luut ussgsproche wird. En palatalisierte Konsonant wird nit numme aa däm Ort ussgsproche, sundern d Zung duet sich au gege de Harte Gaume bewege. In Europa chunt des vorallem bi de slawische Sprooche un im Irisch- un Schottisch-Gälische vor. Im Internationale Phonetische Alphabet wird des mit eme [ʲ] kennzeichnet: z. B. [tʲ] für e palatalisierts [t]. Im Irische zum Byspil unterscheide sich d Wörter bó, wo „Chue“ heisst, un beó, wo „lebändig“ heisst, durch d Palatalisierig. Bi bó wird s /b/ numme mit de beide Lippe (=bilabial) ussgsproche: [bo]. Bi beó dergege, wird glychzitig de Zungerugge em Harte Gaume aagnöcheret: [bʲo].

Palatalisierig vo Vokal (diachronisch)

Biispiil üs dr eltere Sprochgschicht

Ins Altalemannisch un Althochditsch isch üs em Germanische s Wort fir "Gascht" iigange; zerscht hets no "gast" gheiße, dr Plural isch "gasti" gsii. Zwische 750 un 900 het d Umwandlung vum Stammvokal in "gasti" zu e stattgfunde^[1]; s a isch in dr Üssproch an i abasst wore, Ergäbnis: "gesti" (Gescht).

Ass des het kenne bassiäre, wird fir e Spotfolg vu dr Initialbetonung im Germanische ghalte: Im Indogermanische hets e freie Wortakzänt gää, des heißt, jedi Silbe het kenne d Haüptbetonung drage. Im Germanische isch d Betonung sträng uf d erscht Silbe gange.^[2] Diä Umwandlung vum a zum e isch e Palatalisiärung.

D Umlüttig vum germanische a zu e im Altalemannische/Althochditsche heißt mer aü Primärumlüt.

Biispiil fir Palatalisärung vum a (Primärumlüt):

• faran - ferit (fahre/ dr fahrt)
• gast - gesti (Gascht/Gescht)
• lang - lengiro (lang/lenger)

D Palatalisiärung vum u im Alemannische

D Palatalisiärung vum u kunnt im Alemannische vor:

• Im Oberrhiinalemannische (fascht im ganze Elsiss un im e Deil vum Briisgaü un vu dr Ortenau)
• Im alemannische Deil vum Wallis un in dr alemannische Nochberschaft (Kanton Uri, Südoschte vum Bärnbiät, deilwiis in d Walsersiidlunge z Italiä.
• Ime Deil vum Allgai

Sprochbiispiil (Palatalisiärunge fätt druckt):

• Unterelsiss: "Heschs gedüscht un verpfüscht mit dim Düsch, Güscht!" (Dr René Egles im Liäd "Güscht")
• Kaiserstuehl: "Widüdhüd?" (Witt du d Huut?) - sait mer, wänn Hüt uf dr kochte Milch isch.
• Oberallgai: "Dur Oberschdorf fahred alle Ürläubar (...) und gebed glei no a Geld üs! (...) Nadirle gits do no a Hüfe meh an Pünkt (...)"^[3]
• Pomatt (Italiä, zwische Wallis un Tessin): "der Möter hen t Wibie fam Dorf kholfä (...) for Büchwee" (wäge Büchweh), "met schinä Öigu" (mit sinene Aüge), "deschä Brüch hetmu ärhaltä (...)" (Dä Brüch het mer erhalte)^[4]

Palatalisiärung am Oberrhiin

D Palatalisierung im Elsiss un im Badische isch vum Ernest Beyer, vum Grinder vum Elsässische Sprochatlas, grindlig erforscht wore. S git e Theorii, wu diä Palataisiärung uf romanische Sprochiifluss zruckfiährt - s Elsiss un s Wallis gränze an d Romania - aber dr Beyer goht drvu üs, ass do sprochinterni Entwicklunge dr Üsschlag gä hän.^[5]

D Palatalisiärung stoht noch em Beyer im e änge Zämmehang mit dr Entrundung - si hebe sich gegeseitig bedingt. D Tabälle zeigt Palatalisiärung un Entrundung am Oberrhin im Verglich zum alte Sprochzuestand, wu no in dr meischte hochalemannische Gebiät herrscht:

alte Sprochstand	palatalisiärt	entrundet
Huus	Hüüs	---
(Suu), Sau	Soi, Saü	---
Bue	Büe	---
Hüüser	---	Hiiser
Füür	---	Fiir
Füeß	---	Fiäß

Diä Palatalisiärung vum mittelhochditsche bzw. mittelalemannische lange u het im Elsiss im 13. Johrhundert iigsetzt - zerscht vor Dental (z. B. s): Biispiil: 'gotshús' (1279) , 'ze üsgänder osterwochen' (Briisach, 1281)^[6], speter isch diä Palatalisiärung aü in andere Lütumgäbunge ufdrätte.

D Palataisiärung vum lange u in Werter wiä Huus, Muus, Buuch het noch em Beyer zerscht zum e zentralisiärte u gfiährt - des findet sich noch im Randgebiät vu dr Palatalisiärung am Oberrhiin, nämlig im e Deil vu dr Ortenau, vum Briisgaü un vum Markgräflerland, meischtens im Oschte (weschtlige Schwarzwald), un ime Deil vum Baselbiät.^[7] im Kerngebiät vu dr Palatasisiärung heißts Hüüs (Elsiss: Hüs), Müüs, Büch oder Büüch.

In Werter wiä Huet, Buech, luege isch iber s Kerngebiät vu dr Palatalisiärung nüs aü s Markgräflerland erfasst - wäge däm heißts derte Büech, Böech, Bööch oder ähnlig.^[8]

D Palatalisiärung isch in bstimmte Fäll aü im Kerngebiät nit iberal glich grote: so heißt au (auch) noch dr Kart 29 vum Beyer im Oberelsass bis um Colmar oi - des luegt aü noch e Stickli ins Südstick vum Markgräfler Land nii. Um Schlettstadt un im e Deil vum Briisgau un vu dr Ortenau heißts aü; ab Erstei noch Norde heißts öü oder öu.

D Tabälle zeigt Palatalisiärunge im Kaiserstiähler Dialäkt in drei Gmeine

D Palatalisiärung vum u am Kaiserstuehl

Rothwiil	Bahlinge	Eistett
Hüüs	Hüüs	Hüüs/Húús
Bue	Böe	Böe
Fraü	Fraü	Frau
Soi	Soi	Söú
Nuudle	Nüüdle	Nüüdle

Literatür

• Ernest Beyer: La palatalisation vocalique spontanée de l'Alsacien et du Badois. Strasbourg 1964

Quälle un Fueßnotte

1. Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 31. März 2008; abgruefen am 9. April 2008. 
2. Werner König: dtv-Atlas zur deutschen Sprache, München 1978, S. 45
3. zitiärt noch dr Websitte inghuimische.de
4. zitiärt noch: Der Alemannenspiegel, 97/3, Giswil 1997, Hg. Rogé Eichenberger, S. 13ff, Pomatt - das alemannische Italien.
5. Hubert Klausmann: Die Breisgauer Mundarten, Marburg 1985, Band I, S. 76
6. Harald Noth: Alemannisches Dialekthandburch vom Kaoserstuhl und seiner Umgebung, Freiburg 1993, S. 47
7. Beyer, Kart 1; Sprachatlas der deutschen Schweiz (SDS), Kart 106, Maus
8. Beyer, Kart 19, Palatalisation de uo in huot