Takt (Musik)

Dè Tagt (vom latiin. tactus ‚Berüèrung‘, ‚Schupfer‘) isch i dè Musig è zytlichi Gruppyrung vo dè Notè in èm Musigschtüggle (z. B. der erste Takt des Stücks, der letzte Takt). È Stüggle wörd also durch d Täkt glydèrèt. Wenn alli odder diè meischtè Tägt von èm Stüggle odder Abschnitt diè glych Gruppyrung odder Tagtart hèn, denn wörd sèll au als Tagt vom Stüggle odder Abschnitt benamst (sèll Stüggle stòt im Dreivyrteltagt).

Dè Tagt (d Tagtart) von èm Stüggle beschriibt i dè Regel è Muschter vo glychè Grundschlääg un Zellzitè, mit dènnè diè grundlegèndi zitlichi Struktur vom Stüggle entschtòt. D Rhǜthmè vum Stüggle entschtön durch diè wechsèlndè Notenwärt, wo mit dè Zellzitè von èm Tagt zämmèkeièt odder abber vo dè Schlääg abwychè chönnèd. Gfüült wörd dè Tagt i dè europäischè Musig durch regèlmäßigi Bedonungè vom Grundschlaag, wo au als Puls benamst wörd.

Tagtart

D Tagtart definyrt sich übber d Zaal vo dè Puls- odder Grundschlääg, wo zuè nèm Notèwärt ghörèd. Asè sin in èm ⁴/₄-Tagt vyr Grundschlääg odder Zellzitè im Wärt von èrè Vyrtelnotè. Diè obber Zaal vo dè Tagtaagaab zeigt d Aazaal vo dè Schlääg bro Tagt aa, diè unteri Zaal bedütet dè Notèwärt vo dènnè Schlääg un isch als reziprok gmeint.

Zuèdèm wörd ènèrè Tagtart meischtens ei metrischi Struktur, also è Bedonungsordnung zuègwisè (dõhèr au dè Nammè Akzèntschtuèfètagt; méngmòl wöörèd sèllèwäg d Wörter Tagt un Metrum glychbedütend bruucht). Im Fall von èm ⁴/₄-Tagt wär sèll byschpillswys:

schwèr – lycht – halbschwèr – lycht

odder au nu

schwèr – lycht – schwèr – lycht

Bschtimmti Musigschtyl wiè öppè dè Swing bruuchèd dõgegè è Backbeat-Bedonung, also:

lycht – schwér – lycht – schwèr

Daniel Gottlob Türk hèt diè Zämmèhäng 1789 als „die richtige Einteilung einer gewissen Anzahl Noten, welche in einer bestimmten Zeit gespielt werden sollen“ un „das Verhältnis, nach welchem in der Musik eine Anzahl von Noten in einem gewissen Zeitraum eingeteilt wird“ beschribbè.^[1]

Mò unterschydèt:

• Eifachi Tagtartè (Grundtagtartè) – dè Zeller isch è 2 odder 3, seltè au è 1 (Byschpill: ²/₂, ²/₄ odder ³/₄, ³/₈). D Tagtart isch „eifach“, well s nu ei bedonti Zellzit git. S git in söttigè Tagtartè kei Näbbèbedonungè:

bedont – unbedont = „Zweiertagt“

bedont – unbedont – unbedont = „Dreiertagt“ (oft im Walzter bruucht)

Eifachi Tagtartè sin voglychbar mit dè zwei- bzw. dreisilbigè Metrik bi dè Gedicht, wo jeddi zweiti odder jeddi dritti Silbè bedont wörd.

• Zämmègsetzti Tagtartè – selli Tägt sin Zämmèfassungè vo Zweier- odder Dreiergruppè, d. h. dè Zeller lòt sich in è Addition vo Zweier un Dreier uffdröslè (Byschpill: ⁴/₄, ⁶/₄, ⁸/₄, ⁴/₈, ⁶/₈, ⁸/₈, ⁹/₈, abber au ⁵/₄, ⁷/₈, ¹²/₁₆). Uffgrund vo dè möglichen Meedütigkeitè bim Unterglydèrè isch d Bedonungsvodeilung (Metrik) mèngmòl nit uss dè Tagtart abzläsè (z. B. ⁵/₈ = ²/₈ + ³/₈ (2+3) odder ³/₈ + ²/₈ (3+2)). Meischtens cha mò d Ydeilung a dè Notèbalchè, well alli Achtel, wo zuè einèrè Gruppè ghörèd, i dè Regèl mit èm Balchè mitnand vobundè sin, ußerdèmm sit mò s Metrum au a dè Notè vo dè Begleitung bi meeschtimmigè Stüggle rächt guèt.

Witter wörrèd unterschiddè:

• Graadi Tagtartè – bschtön uss einèrè odder zwei 2er-Gruppè (Beispiele: ²/₂, ²/₄, ⁴/₄)
• Ugraadi Tagtartè – bschtön uss 3er-, eventuèll au 2er-Gruppè (Byschpill: ³/₈, ³/₄, , ⁶/₄, ⁵/₈, ⁵/₄, ⁶/₈, ⁷/₈)^[2]

Früèner hèt mò dreideilige Tagtartè au Tripeltagt gsait. Vo dè uugraadè Tagtartè wörred i dè klassischè mitteleuropäischè Musig nu diè dreideiligè Tagtartè regèlmäßig bruucht (z. B. ³/₁, ³/₂, ³/₄, ³/₈ oder ⁹/₈), sèll isch bi Musig uss andrè Kulturchrais anderscht greglèt, z. B. i dè südoschteuropäischè Musig, wo uugraadi Tagtartè i dè Volksmusig un Popmusig vill hüüfiger ygsetzt wörrèd.

Waal vo dè Tagtart

D Waal von èrè Tagtart isch èn wichtigè Faktor im Kompositionsbrozèss, vor allem well si nit nu Uffschluss übber s Grundzitmaß, sondern au übber Spylschtyl, Bedonung odder Tempo gää cha. D Waal vo dè Tagtart cha, ganz äänlich wiè bi dè Uuswaal vo dè Grunddonart von èm Stüggle, vo vill Faktorè abhängè; näbbè persönlichè Präferenzè, lifèrèd au Musigtǜpus, Genre un Gattung uusschlaggäbendi Gschtaltungsvorlagè.

Dütlich dominyrènd isch hützdaag d Tagtart ⁴/₄, welli mit großem Abschtand dè högschtè Vowendungsgrad i dè hütigè, popularmusigalisché Stilischtikè hèt; wiè öppè Pop, Rock, Funk etc. uusmacht, abber au schu i dè ältèrè, õbèdländischè Chunscht- un Unterhaaltungsmusig vo früèner zimli hüfig vorchò. Witteri Tagtartè, wo ebbèfalls relativ hüfig vorchömmèd, sin z. B.: ²/₄, ³/₄, ⁶/₄, ⁶/₈, ⁹/₈, ¹²/₈ odder ²/₂.

Für vill hischtorischi Gattungè gältèd zuèdèmm hüfig traditionèlli Tagtartè; asè stön Polka, Märsch, Ragtime meischtens in 2/4; Walzer, Scherzi, Menuett im 3/4; Mazurkè, Barkarolé, Jigs, Tarantellas im 6/8; Madrigaal, Motettè, Kantatè vo dè Renaissance im 4/2 bzw. 3/2. Generèll ehnder schnèll-konzipyrti, klassischi Musig isch dõgegè hüfig im ²/₂ (au 'alla breve' Tagt) gschribbè. Im witterè Volauf vo dè Musiggschichtè gsellt sich dõdèzuè au è baar ehnder unglychmäßigi, spannungsgladeni Tagtartè, wiè öppè 5/4 odder 7/8 dèzuè, wo sitdèmm nit seltè im Jazz, i dè Filmmusig odder sogar im Pop z findè sin. Kompositionè mit serièller Musig (ab dè zweitè Hälfti vom 20. Jh.) hèn hüfig nòmmòl dütlich exotischèri Tagtartè bruucht. Beides isch au hüfig uss kompositionstechnischer Sicht notwèndig, um diè musigalischè Proportionsreièparameter richtig drin iè bringè z chönnè (luèg au d Artikel Polymetrik un Polyrhǜthmik), abber spillerisch oft hart a dè Gränz vum braktisch übberhaupt Machbarè.

Zuèsätzlich sött au noch gsait wörrè, dass dè Nenner au Uffschluss übber s aapeilte Tempo von èrè Komposition gää cha; asè dütet è 8 nit seltè uff è ehnder furioses Zitmaß (wiè öppè im Liszt sim 'Mephistowaltzer No.1', odder im 'Islamey' vum Balakirev, beidi im 3/8). Zuèdèm wäält mò für langsam-witgängigi Stüggle au ehnder 6/4, für schnelleri, tänzerischi widderum ehnder s Zitmaß 6/8 – au wenn sèll au widder keini 'in Stei gmeißlèti Notè' sin un au gnau konträr zum graad erwääntè Byschpill ghändlèt wörrè cha. È 2 im Nènner cha ußerdèmm uff è ehnder langsams, zimli "schwèrgängigs" Zitmaß hydütèd (wiè im Barber sim 'Adagio for Strings', wo im 4/2 stòt). Au sèlli Reglè hèt sini Uusnaamè, wo uus Stüggle mit èrè halbè Notè im Nènner bschtön un entwedder uss dè Renaissance stammèd odder als 2/2, bzw. 'alla breve' notyrt sin. Well Letschteres au uff vill Märsch zuèdrǜfft, keerèd sich i dèmm Fall (Milidär-/traditionèlli Blõsmusig) d Uusnaam zuè dè Reglè un umkeert.

Ufftagt

Èn Ufftagt isch dè Aafang von èrè musigalischè Phrasè mit einèrè odder mee Notè, wo nit uff dè Zellzit Eins aafangè duèt. Dè Ufftagt lyt meischtens uff unbedontè Notè vor dè erschtè bedontè Notè (z. B. im ⁴/₄-Tagt also vor èm Schlag Eins odder Drei, ergo uff Zwei, Zwei+ usw.). Im Gegèsatz dèzuè wörd im Jazz dè Ufftagt öfter stärker bedont wiè dè Haupttagt. I dè Zit vo dè Klassik hèt dè Jérôme-Joseph de Momigny (1762−1842) dè Ufftagt schu als bevorzugts Elemènt vo dè Phasyrung aagluègt un èn sèllèwäg au bedont. Dè Ufftagt isch èn unvollschtändigè Tagt, sèll heißt im Ufftagt git s nit alli Grundschlääg wiè i dè suschtigè Tägt. Sèbbi Schlääg, wo im Ufftagt wèg glò wörrèd, bildèt dè Schlusstagt, z. B. isch dè Schlusstagt bi nèm Ufftagt uff Drei+ im ⁴/₄-Tagt zweièhalb Schlääg lang.

In Lièder diènt dè Ufftagt dèzuè, dè sprachlichi Bedonung un dè musigalischè Tagt mitènand in Yklang z bringè. Èn Huufè Lièder fangèd mit èm Ufftagt aa; i dè folgendè Byschpill isch diè erscht Bedonung unterschtrichè:

• Das Wandern ist des Müllers Lust (Dütschland)
• Pera stous, pera kambous (Grièchèland, Πέρα στους πέρα κάμπους: Prosabedonung uff dè erschtè Silbè)
• Alas, my love, you do me wrong (Ängland)
• Petit papa noël (Frankrych)

I dè traditionèllè europäischè Musig hörèd ganztagtigi Stüggle ganztagtig uff; im Bedarfsfall wörd mit èrè Pausè vor dè erschtè odder nõch dè letschtè Notè uffgfüllt. Sèlli Füllpausè

Notation

Eifachi un doppèlti Tagtschtrich

I dè Notèschrift wörrèd d Tägt durch sènkrächti Tagtschtrich abgränzt. Bis gegè Èndi vum 16. Johrhundert isch d Musig meischtens^[3] ooni Tagtschtrich notyrt (luèg au Mensuralnotation).

Hüfig wörrèd d Tägt von èm Musigschtüggle im Notèbild durchnummeryrt, entwedder am Aafang vo jeddem Sischteem, nõch èrè feschtè Aazahl vo Täkt (i dè Reglè all zee odder füüf Tägt) odder am Aafang vo neuè Abschnitt, wo durch èn Doppelschtrich abdrènnt wörrèd.

Notation vum ³/₄-Tagt

D Tagtart wörd in Form von èm Bruch mit Zeller un Nenner, abber ooni Bruchschtrich gschribbè (luèg unteres Bild für èn ³/₄-Tagt) un stòt als Tagtaagaab am Aafang von èm Musigschtüggle nõch Schlüssel un Vorzeichè. Dè Nenner lait fescht, wellè Notèwärt ènèrè Zellzit entschpricht. Dè Zeller zeigt d Aazaal vo dè Schlääg odder Zellzitè pro Tagt aa. Witter sin uss dè älterè Mensuralnotation d Schriibwyysè für dè ⁴/₄-Tagt sowiè für dè ²/₂-Tagt (alla breve) öfters bruucht. Annèdubaki isch dé dreizitige odder „perfèkte“ Tagt, wo als Simbool für d drinidarischi (dreieinigi) Vollkommèheit gschtandè isch, mit ènèm Chrais kennzeichnèt worrè, dè zweizitige (unvollchommeni odder „imperfèktè“) Tagt degegè mit èm Halbchrais.^[4]

Bi Tagtwechsèl wörd diè neu Tagtaagaab i s Notèsischteem gschribbè; oft wörd dèvor èn Doppelschtrich gsetzt. Wörrèd voschiddèni Tagtartè i dè alternyrendè odder belièbigè Reièfolg bruucht, asè isch es normal, sèbbi Tagtartè eimòl hinterènand am Aafang vum Notèsischteem z notyrè un d Tagtartwechsèl im Stüggle nit all hegg aazzeigè. Ändert sich d Tagtart zimli hüüfig, cha d Tagtaagaab am Aafang vum Sischteem wägkaiè.

Dirigyrè

Beim Dirigyrè wörd dè Tagt mit dè Füürhand (i dè Reglè also rächts) durch è Schlagfigur aazeigt. D Schlagfigur cha-n-au mit dè andrè Hand (normalerwys links) vostärkt wörrè, wenn dè Dirigänt beidhändig glych dirigyrt, ergo wörd dè Tagt mit beidne Händ vorgää. Wenn s Stugg perfèkt sitzt, wörd dè Tagt vom Percussion-Regischter un/odder vo dè Begleitregischter akustisch aazeigt, sèllèwäg bruucht dè Dirigänt beidi Händ, um d dǜnamischi, agogischi odder metrischi Hyywyys z gää un cha einèwäg dè Tagt nǜmmi mit dè Händ aazeigè.

Hischtorischi Zitaat:

„Der Takt ist nichts anders / als eine Bewegung / so geschieht mit der Hand oder einem Stocke.“

– Wolfgang Hase: Gründliche Einführung in die edle Music Oder Singe-Kunst. Goslar 1657

„Was ist der Takt? Er ist nach Arithmetischer Abteilung eine gewiese Gleichheit / mit der Hand nieder / und wieder also in die Höche oder aufzuschlagen.“

– Daniel Speer: Grundrichtiger, kurz-, leicht- und nötiger, jetzt wohlvermehrter Unterricht der musikalischen Kunst. Ulm 1687

„Der Tact bestimmet die Zeit, in welcher verschiedene Noten müssen abgespielet werden … Der Tact wird durch das Aufheben und Niederschlagen der Hand angezeiget …“

– Leopold Mozart: Versuch einer gründlichen Violinschule. Augschburg 1756

Literadur

• Heinrich Bellermann: Die Mensuralnoten und Taktzeichen des XV. und XVI. Jahrhunderts. Usegee vom Georg Reimer, 2 Uflaag. Bèrlin 1906, OCLC 6825594 (Version uf archive.org)

Weblinggs

Luèg au

• Metrum
• Lischtè vo musigalischè Sǜmbol

Einzelnõchwys

1. Daniel Gottlob Türk: Klavierschule ... Leepzisch un Halle 1789, S. 89
2. www.theorie-musik.de: Tagtartè.
3. Georg Schünemann: Geschichte des Dirigierens. Breitkopf & Härtel, Leepzisch 1913, S. 70 f.
4. Heinrich Bellermann: Die Mensuralnoten und Taktzeichen des XV. und XVI. Jahrhunderts. Hrsg.: Georg Reimer. 2. Auflage. Bèrlin 1906, OCLC 6825594, S. 4 f. (archive.org [abgerufen am 13. Januar 2018]). 

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Takt_(Musik)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

Normdate: GND: 4579513-7