Tertiär

S Tertiär isch e geologische Zytabschnitt vu dr Ärdneizyt vor em Quartär. S Tertiär het vor 65 Millione Johr (Änd vu dr Chryydezyt) un isch bis zum Aafang vu dr Klimaveränderig vor rund 2,6 Millione Johr gange, wu s Yyszytalter im Quartär e Wächsel vu Chalt- un Warmzyte brocht het. S Klima uf dr Ärd isch im Tertiär dytli wermer gsi wie hite. Noch em Massenuusstärbe vu dr große Saurier un vu vyl andere Dierarte am Änd vu dr Chryydezyt het sich in dr Hauptsach im Tertiär d Dier- un Bflanzewält entwicklet, wie mer si hite chänne.

Dr Name Tertiär soll in dr offiziälle Geologische Zytskala nimi bruucht wäre, in dr Praxis (au in dr Lehr) wird er aber allno vylmol bruucht. Di hitig Konvention setzt statt em Tertiär di zwai Zytalter Paläogen (65,5-23,03 mio a) un Neogen (23,03-5,332mio a).

Klima

Am Aafang vum Eozän het s di hegschte Tämperature (30°) im gsamte Känozoikum ghaa. D Ärd isch yysfrei gsii. Dur blattetektonischi Verschiebige isch dr global Wermitransport veränderet wore. Des het am Änd vum Eoän zuen ere Abchielig gfiert. Im Oligozän het d Veryysig vu dr Antarktis aagfange. Im Miozän, bis vor circa 20 Millione Johr, isch d Antarktis vollständig mit Yys deckt gsii. Di nerdlige Kontinänt sin waidli abgchielt. Im Pliozän sin groß Dail vu dr nerdlige Kontinänt vu Yys deckt gsii. Wäg dr diefe Tämperature sin d Dier greßer wore un d Vegetation het sich zue Savanne verschobe. In däre Cheltiphase isch d Ärd au hit no.

Gebirgsbildig

Im Tertiär hän sich d Alpe, dr Apennin, d Karpate, d Pyrenäe z Europa, dr Kaukasus z Eurasie in dr alpiidische Orogeneese bildet, wo vo de Kollisioone zwüsche Kontinentaalblöck usglööst worde isch, d Ande z Sidamerika hingeege si im Zämmedräfe von ere ozeanische Blatte mit ere Kontinentaalblatte entstande äänlig wie au d Rocky Mountains z Nordamerika. Vor circa 50 Millione Johr isch dr Indisch Kontinent mit Asie kollidiert un doderdur isch dr Himalaya un s Hochland vu Tibet entstande, en Eräignis wo me au zur alpiidische Orogeneese zelt. S Tethysmeer isch chlainer wore, s hitig Mittelmeer isch e chlaine Räscht vum ehmolige Ozean.

Kontinentalverschiebig

D Kontinentalverschiebig isch im Tertiär dytli langsamer wore. S ehmolig Gondwana isch ussenander broche. Auschtralie, wu dertemol an d Antarktis bunde gsii isch, isch no Norde gwanderet. Derzwische het sich e ozeanische Grabe bildet. Zwische Nordamerika un Europa bzw. Nordamerika un Asien het s Landbrucke gee. Geg Änd vum Tertiär hän sich Sidamerika un Nordamerika zue dr hitige Form verbunde.

Fauna un Flora

S Tertiär isch d Zytspanne wzisch em Massenuusstärbe am Änd vu dr Chryydezyt, wu au di große Dinosaurier droffe ghaa het, un em Aafang vum jingschte Yyszytalter. S Uusstärbe isch wahrschyns d Folg vun eme Meteoritenyyschlag gsii, em sognännte „KT-Impact“ (Chryyde-Tertiär-Yyschlag). Am Aafang vu dr Periode hän d Suuger un d Vegel d Reptilien as dominanti Diergruppe abglest. Jedi Epoche vum Tertiär isch dur karakteristischi Entwicklungsgimp unter dr Suuger gchännzaichnet. Di frieschte Vorfahre vum Mänsch, d Hominoide Proconsul un Australopithecus hän sich entwicklet. Di modärne Forme vu dr Vegel, Reptilie, Amphibie, Fisch un dr Wirbellose sin zum Dail scho am Aafang vum Tertiär uusebildet gsii oder hän sich in sym Verlauf entwicklet. D Evolution vu dr Pflanze het di Decktsomer firibrocht. Bi dr Meerdier het s dergege wenig Veränderige gee.

Terminologi un Nomenklatur

Dr Name Tertiär stammt us dr Historische Geologi, dr Bschryybig vu dr Beobachtige vu geologische Schichte z Oberitalie e primäri (Basalt, Granit, Schife), e sekundäri (fossili Chalchablagerige) un e tertiäri (jingeri Sedimäntablagerige) Epoche unterschide. Drotz ass dr Arduino die Dreidailig urspringli nume as Chännzaichnig vu unterschidlige Gstaiformatione brucht gha het, isch des Syschtem bal au as zytli Raschter gnuu wore. Anne 1828 het dr Charles Lyell dää Name in syy, dytli präziser Syschtem ibernuu. Är het s Tertiär no dr prozäntuale Aadail vu fossile Muschelschalefund in dr jewylige Schichten in Eozän, Miozän, elters un jingers Pliozän unterdailt. Wel die Method aber nume fir di untersuecht Region vu dr Alpe un dr norditalienische Ebeni geeignet gaignet gsii isch, sin derno bis hite ne huffe wyteri stratigrafischi Kategorien yygfiert wore.

S Tertiär isch aber anne 2000 us dr international giltige Geologische Zeitskala, wu vu dr Internationale Kommission fir Stratigrafii uusegee wird, gstriche wore. An d Stell vum Tertiär sin s Paläogen (friejer: Alttertiär) un s Neogen (friejer: Jungtertiär) as Perioden im Känozoikum (Ärdneizyt) drätte.

Friejeri Yydailig vum Tertiär as Period vu dr Ärdneizyt

Tertiär:

Paläogen mit
- Paläozän, 65-58 Mio. Johr
- Eozän, 58-36 Mio. Johr
- Oligozän, 36-24 Mio. Johr
Neogen mit
- Miozän, 24-5 Mio. Johr
- Pliozän, 5-2,6 Mio. Johr

Derno: Aafang vum Quartär mit Pleistozän un Holozän (un bi ne Dail Autore Anthropozän)

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Tertiär“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.