E Theorii isch im allgemaine Sproochgebruuch s Resultaat vo spekulatiivem Dänke in dr Form von ere Erkenntnis oder vom ene Süsteem vo Leersätz, wo mä us ene en Erkenntnis cha abläite.
In dr modärne wüsseschaftlige Diskussion isch e Theorii e Mängi vo zämmehängende Ussaage, wo wüsseschaftlig begründet si, und wo mä mit ere Gsetzmäässigkäite cha erklääre und Prognoose über d Zuekumft cha stelle. In vile Fachdiszipliine, wie öbbe dt Phüsik wärde sit em 19. Joorhundert äigeni Theoriidebatte gfüert. D Froog, in weele Beriich Theorie gültig si und wie si bestäätigt oder werifiert wärde, wird vo dr Wüsseschaftstheorii behandlet. E bsundrige formaale Theoriibegriff git s in dr mathemaatische Logik.
In dr Umgangssprooch mäint mä mit Theorii vilmols e Vermuetig über e Sachverhalt, wo mä no müesst bewiise.
Dr Usdruck daucht im 16. Joorhundert im dütsche Sproochgebruuch uf und chunnt vom spootlatiinische theoria, wo uf s griechische altgriechisch θεωρία (‘'Aaluege’, ‘Erkenntnis’) zrugggoot. Mä vermuetet ass es vo altgriechisch θεωρός häärgläitet isch, wie en Abgsandte vo dr Polis zu Götterfest und Oraakel gsi isch.[1]
S Wort Theorii (us altgriechisch θεωρέειν theoréein, vo θεωρεῖν theoreîn, „beobachte, aaluege;“ ἡ θεωρία hē theoría „d Aaschauig, Überleegig, Iisicht, wüsseschaftligi Betrachdig“, „s Aaluege oder Woornee vom Schööne as moraalischi Kategorii“) het ursprünglig s Betrachte vo dr Woorhet oder s Wääse von ere Sach dur gedankligi Aarbet, wie Kontemplatioon, Spekulazioon und Argumentazioon bedütet.
Je noch em wüsseschaftstheoretische Standpunkt wird dr Begriff Theorie underschiidlig erkläärt. Grob gsäit, entwirft jeedi Theorii e Bild (Modäll) vo dr Realidäät, mäistens uf e speziifische Usschnitt von ere. Wie mä s hüte verstoot, macht e Theorii Ussaage über dä Däil vo dr Relaidäät, wo beschriibe (deskriptiivi) und sonigi, wo erklääre (kausaali). Uf deere Grundlaag cha mä Prognoose mache, wo vorussääge, was bassiere wird. E Hufe wüsseschaftstheoreetischi Grundbegriff und Frooge, wo witergöön und grundsätzlig si, wo d Theorie vo dr Realidäät im Allgemäine beträffe, wärde in Däilberiich vo de filosoofische Diszipliine Metafüsik und Erkenntnistheorii diskutiert.
Noch positiwistischem Verständnis chönne Theorie dur Beobachdige (z. B. mit Experimänt oder andere Methoode) überbrüft wärde (Empirii). E sonigi Beobachdig säit diräkt öb d THeorii woor oder falsch isch, d. h., si werifiziert oder falsifiziert d Theorii.
In dr Logik bezäichnet Theorii im äifachste Fall e Mängi vo Formle, wo deduktiv abgschlosse isch. Gängig isch au die Definizioon vom Theoriibegriff, wo sträng formaal und mathemaatisch-logisch isch: E Mängi T vo Ussaage in ere Sprooch häisst genau denn Theorii, wenn T erfüllbar isch und wenn jeede Satz, wo us T folgt, scho zu T ghöört. Äifacher gsäit: Si muess überhaupt chönne woor si und au in sich abgschlosse und widerspruchsfrei si.
Verschiideni Brobleeme häi in de letzte Joorzäänt drzue gfüert, ass komplizierteri Begriff vo Theorie und em Wärt vo Ussaage uf Grund vo Beobachdige entwigglet worde si. Die Diskussioone beträffe vor Allem d Brezisierig vom ene Begriff vo dr Bestäätigung und hänge äng zsämme mit Brobleem vo dr Indukzioon, Kausalidäät und Woorschinlikäit.
Us dr klassische Sicht cha mä us Brognoose vo Theorie empfääle, wie mä sött hamndle. D Theorii isch also d Grundlaag für d Braxis, wo uf sä ufbaut isch.
Us dr kritisch-razionaale Sicht cha mä Alldaagstheorie und wüsseschaftligi Theorie erkenntnistheoretisch nit vonenander underschäide und alli Theorie si im gliiche Maass spekulatiiv. Aber wüsseschaftligi Theorie chömme dr Woorhet mäistens nööcher und Hüpotheese si weeniger allgemäini Theorie. Us Theorie cha mä häini Empfäälige abläite, wie mä sött handle, sondern nume wie mä sonigi Empfäälige cha kritisiere. Theorii und Braxis bilde us dere Sicht Geegesätz.
Dr Ardikel «Theorie» uf dr dütsche Wikipedia
Wüsseschaftstheorii
Gschicht
Bispil