Winterthur

Winterthur
	Wappe vo Winterthur
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Züri (ZH)
Bezirk:	Wintertuur
BFS-Nr.:	0230
Poschtleitzahl:	8400–8411, 8310, 8352, 8482
UN/LOCODE:	CH WIN
Koordinate:	698805 / 261852Koordinate: 47° 30′ 0″ N, 8° 45′ 0″ O; CH1903: 698805 / 261852
Höchi:	439 m ü. M.
Flächi:	68,05 km²
Iiwohner:	116'906 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.stadt.winterthur.ch
	Reformierti Stadtchile Reformierti Stadtchile
Charte
	Charte vo Winterthur

Dialäkt: Wintertuurer Mundaart

Wintertuur – i der Umgangsspraach au Winti, amtlich hoochtüütsch Winterthur, uf Französisch Winterthour – isch e politischi Gmäind, di sächstgrööscht Stadt vo de Schwiiz und de Hauptort vom gliichnamige Bezirk im Kanton Züri.

de Name

Di mittelalterlich Stadt Wintertuur isch zum eerschte Mal im Jaar 1180 als in Niderun Winterture gnamset worde; wänn vo Oberwintertuur d Reed isch, ghäissts scho 856 in Wintarduro. De tüütsch Name chunt vom latiinische Name von ere röömische Sidlig, wo deet glägen isch, wo hüt Oberwintertuur isch, nämli Vitodurum. Dè Namen isch e Zämesetzig vo keltisch uito- «Wide» und keltisch durōn «Tor, Tür» und bidüütet daademit waarschindli «Widetor, Widehof, mit Widezwiig gflochtni Iifridig». Vilicht beziet sich der Ortsnamen aber au uf en keltische Persoonename; dänn würd der Ortsname «Mèèrtfläcke vom Uito» bidüüte.^[2]

Gschicht

Z Wintertuur händ Lüüt scho sit de Stäiziit gwont. Am Änd vo de Gletscherziit isch d Mulde vo Wintertuur aber en Sumpf gsii, und di eerschte Bewohner händ a de Höger gwont, wo Wintertuur iifassed.

Spööter händ d Kelte im Piet vo Wintertuur gwont, und zwar waarschindlich sind s vor alem uf em Oberwintertuurer Hoger gsii, wo sich dänn au d Röömer niderglaa händ und deed für iri paar Soldaate ä chlini Feschtig bout händ, mit eme Tämpel und em ene Bedli. Si händ au de Name vo de Kelten übernoo, wo s Wort vidu drin hät, das chunt vo de Wide, wo s ja im Sumpf vo de Grüze under irem Dorf gnueg ggèè hät. Mit de Römer isch au de Wii uf Wintertuur choo. Si händ di ganze Süüdhäng daademit aapflanzet, und de Wiiabou isch dänn bis is 19. Jahrhundert vor allem für Wülflinge wichtig plibe.

Wo dänn im früene Mttelalter d Alemane choo sind und drufabe s Chrischtetum iizogen isch, hät men uf em alte Tämpelgländ z Oberwintertuur äini vo die früeschte Chile von Wintertuur poue, und wie alli so früene Chile im tüütsche Gebiet isch das e Holzchile gsii.

Aber au i de Mulde von Wintertuur isch zur gliiche Ziit es Chileli pout woorde, waarschinlich i de Mitti vom ene chliine Mèèrtfläcke, won a dä Chrüüzig vo wichtige Wääg entstanden isch. Eerscht wo dänn d Habsburger e Burg i de Nööchi, d Chüeburg, übernoo händ, händ si dèm Döörffli s Stadträcht ggèè. (Das isch de Wintertuurer nid eso gschnäll gschänkt woorde. Si händ zerscht müese d Burg uf emm Häiligbèèrg, won eme Hartmann vo de Chüeburg ghöört hät, schliiffe, und wo dèè dänn in Angscht und Schräcke sim Näffe grüefft hät, de Ruedolf I. vo de Habsburg, hät dèè s Stadträcht als s Bescht aaglueget, zum wider Fride z schlüüsse.

I de nööchschte Jarhundert isch dänn e tipisch habsburgischi Altstadt entstande. D Stadtmuur von Wintertuur isch au eerscht im 13. Jarhundert poue woorde. S hät Striit ggèè, wil Züri sich mit der Äidgenosseschaft, das ghäisst mit de Waldstett, hät wele verbünde, und Wintertuur under em Ifluss vo de Habsburger pliben isch.

S händ sich au riichi Mönchsorde z Wintertuur niderglaa: Uf em Häiligebèèrg, deet won iez s Schuelhuus staat, händ Benediktiiner gläbt, und us irnen Uurkunde wüssed mer, das de ganz Eschebèèrg ine ghöört hät und das doo kän Wald deet gsii isch, defür vil Puurehööf. De grooss Wald isch eerscht vil spööter gwachse. A de Töss hät s e riichs Chlooschter von Dominikanerinne ghaa, wo die edle Hèren iri Töchtere versoorget händ, wo s nid händ chöne günschtig verhüraate.

S vierzäät Jarhundert isch für d Wintertuurer hèrt gsii: d Pescht hät öppen en Drittel vo de Bevölkerig umpraacht, und d Lüt händ gsäit, da seigid d Jude gschuld. De Graaf vo de Chüeburg hät s zwaar i sim Schloss in Schutz gnoo, aber am Schluss hät er s müese userucke, wil d Wintertuurer so wüetig gsii sind. Vor de Chüeburg händ s dänn über drüühundert von ene ztod gschlage. Überhaupt isch Wintertuur übers ganz Mittelalter bis ietz id Nöiziit kä Spur besser gsii als de Räschte. Au d Fraue händ s nid guet ghaa. Äini, wo sich grad in e paar Mane verliebt gha hät, händ s au tööt. Aber en Maa, wo s Gliich passiert isch, also en Casanova, hät nu müese verdufte. Das isch dänn esoo gsii und da nid andersch als a anderen Oorte. Die Stadt isch also weder besser no schlächter als en anderi. Nur iri Laag isch besser als die vom Räschte: Wintertuur liit i de Wälder und zwüschet Höger, und drum sind d Wintertuurer im groosse Ganze zimli fridli. Äs hät da nie groossi Volchsuufständ ggèè. Der Äinzig isch dèè vor de Chüeburg gsii, wo n aber ekän Winterthurer devoo wäiss. S git ekäs Tänkmaal, won a das erinneret.

D Wintertuurer sind bis is 15. Jahrhundärt mit den Öschteriicher verbündet plibe, und erscht wo Züri alewiil mächtiger woorden isch, händ si irne Find Winterhur chöne abnèè. Sit doo händ sich d Winterturer imer vo dä Zürcher underdruckt gfüült, und d Zürcher händ Wintertuur als Eroberig aaglueget. Si lueged au hüt no druf aben und finded, das di bessere Lüüt z Züri wonid oder a de Goldküschte.

I de Ziit vo der Induschtrialisierig händ sich z Wintertuur männgi Fabrikante niderglaa. Im Töösstaal hät s scho e paar Textilfabrike ggèè, und jetz hät äine vo de Sulzer e Güsserei z Töss ggründet. Di aarme Puuren us em Tösstaal, won au gschickti Spinner gsi sind und sich mit dä Spinnerei scho lang echli Gält verdienet gha händ, hät mer au schnäll chöne für anders Handwärch usbilde, bis zur hèrte Güüsseraarbet.

So isch dänn Wintertuur zimli gschnäll e wichtigi Induschtrieschtadt woorde, und d Dörfer um d Altstadt ume sind mit ere zämegwachse. Di riiche Fabrikhère händ iri Villen um Wintertuur ume poue, und iri grosse Gààrten änglisch aapflanzet. Drum gseend grossi Täil vo Wintertuur au jetz no wien en groosse Gaarten uus. Die abgläge Mulde am Uusgang vom Tösstal hät Fabrikhèren aazoge, wo nid intressiert gsii sind am nooble Tue. Si sind zimlich pschäide plibe und händ irnen Arbäiter guet glueget.

D Familie Rieter hät für iri Aräiter chilini Räiehüüsli ufgstellt, und es sind daa im Vergliich mit andere Industriistedt käi Arbäiterslum uufchoo. (En anderi riichi Famile, s Reinharts, händ Fröid a de Kunscht ghaa, sind Sammler und Künschtlerfründ woorden und plibe und händ de Stadt und ire Bürger am Schluss ire Psitz gschänkt. Au im 20. Jarhundärt händ si Fründ wie de Hermann Hesse ghaa, wo s gèèrn uufgnoo händ, das er bi de Nazi z Tüütschland nid hiigrichtet wèèrdi. Am Schluss händ s glueget, das er i sim gliebte Tessiin sis Hüüsli überchunt…

Aber nomaal zrugg is Jarhundert devoor: D Wintertuurer händ sich lang vo Züri undertruckt gfüült. Wo d Zürcher di erschte Isebahne pout händ, häd Wintertuur au welen e mächtigi Stadt wèèrde. D Stadt hät sich verschuldet zum d Oschtschwiizer Isebaan z boue, wo dänn esoo chrüüz und quèèr dur d Gäget pout woorden isch (zum vo allne Gält iizsammle), das si zletschtamänd bankrott ggangen isch. Dur daas hät sich d Stadt vo dèren alte Schuld lang nid chöne befreïen und si isch im Vergliich zu Züri en aarmi Stadt plibe, en Aarbäiterstadt ebe.

Sit 1971 gits amigs Ändi Juni s Albanifäscht, e drüütägigs Stadtfäscht, wo a d Verlejig vom Stadträcht am 22. Juni 1264 erinneret.

s Wappe

S Wintertuurer Wappen isch vom Wappe vo de Graafe vo Kyburg abgläitet.

d Stadtchräis

D Stadt Wintertuur hät 7 Stadttäil: Altstadt, Oberwintertuur (salopp Oberi) (*), See-e (*), Tööss (*), Välte (*), Wülflinge (*) und Mattebach.
Die Stadtchräis, won es Stèèrndli (*) händ, sind früeneri Gmäinde, wo 1922 iigmäindet woorde sind. Nu Mattebach isch erst 1973 gschaffe worde, wo me das Gebiet zwüschet Stadt und Séé-e zuepoue hät.

Es Kwartier vo Oberwintertuur isch s Guggi.

Lüüt

Mit guet 100'000 Iiwoner isch Wintertuur di sächstgrööscht Stadt vo de Schwiiz.

D Iiwonerzaal wachst öppe 1,5 Prozänt im Jaar bin eren Ussländerquoote vo 23 Prozänt. Die wenigen Äinphèrsoonehuushält zäiged d Attraktivitèèt vo Wintertuur für Familien uuf. Das isch aber no i de Blüetiziit vo der Industii um Sulzer, Rieter, SLM, Schliifi etc. gsii. Hüt isch z Wintertuur eener de Dienschtläischtigssektoor dihäime. Soo zum Biispiil d Winterthur Versicherig, wo wiit übär d Schwiizer Gränzen uus bekannt isch.

Bevölkerigsentwicklig
Jaar	1850	1860	1870	1880	1888	1900	1910	1920	1930
Iiwoner	13'651	15'613	19'618	26'051	29'508	40'961	46'384	49'969	53'925
Jaar	1941	1950	1960	1970	1980	1990	2000	2010	2014
Iiwoner	58'883	66'925	80'352	92'722	86'758	86'959	90'483	100'947	106'778

De Ussländeraatäil liit bi 23 % (Stand 2011).^[3]

Bevölkerig nach Bürgerrächt^[4]	31. 12. 2011
Winterthur	25,22 %
Kanton Züri	40,76 %
Schweiz Schwiz	76,67 %
Deutschland Dytschland	4,44 %
Italien Italie	4,30 %
Nordmazedonien Nordmazedonie	1,87 %
Türkei Türkei	1,77 %
Serbien Serbie	1,72 %
Osterreich Öschterriich	0,68 %
Spanien Spanie	0,58 %
Kroatien Kroazie	0,36 %
Bosnien und Herzegowina Bosnie un Herzegowina	0,35 %

Religion

34,9 Prozänt vo den Iiwoner sind evangeelisch-reformiert, 25,3 Prozänt sind röömisch-katolisch (Stand 2011).^[3]

Politik

Bi de Waale für de Grooss Gmäindraat hät s ane 2022 das Ergebnis ggèè: AL 2 Sitz, EDU 1 Sitz, EVP 4 Sitz, FDP 9 Sitz, GLP 8 Sitz, Grüeni 8 Sitz, Mitti 4 Sitz, SP 15 Sitz, SVP 9 Sitz.

De Stadtpresidänt isch de Michael Künzle (sid 2012).^[5]

Dr Stadtraat vo Wintertuur (vo 2022 a)
Name	Departemänt	Partei
Michael Künzle, Stadtpresidänt	Kulturells und Dienscht	CVP
Martina Blum	Schuel und Sport	Grüeni
Kaspar Bopp	Finanze	SP
Katrin Cometta	Sicherhäit und Umwält	GLP
Stefan Fritschi	Tächnischi Betriib	FDP
Nicolas Galladé	Soziaals	SP
Christa Meier	Bou und Mobilitèèt	SP

Wirtschaft

Wintertuur hät e groossi Gschicht als Standoort vo der Induschtrii. D Sulzer, di Schwiizerischi Loki- und Maschinefabrigg SLM, Rieter und Geilinger sind vo de grööschte Arbetgäber i de Regioon gsi. S Handelshuus Volkert gschäftet vo de Stadt uus. D Bank vo Wintertuur isch äis vo den alte Bankhüüser, wo dur Fusioone spööter d UBS AG pildet händ. D Wintertuur-Versicherig ghöört hüt dr AXA.

de Dialäkt

De züritüütsch Dialäkt vo Wintertuur ghöört zu de Wintertuurer Mundarte. Im Vergliich zu de Stadt-Zürcher Mundaart underschäidet sich de Dialäkt nu in e paar wenige Wöörter. Wänn d Zürcher en Satz mit «nöd» vernäined, mached d Wintertuurer das mit «nid». Und tradizionell säit mer z Wintertuur «Bese», «Nescht» und nid wie z Züri «Bäse», «Näscht». Au bi de Lengi vo de Vokaal hät s früener Underschiid ggèè; so wird zum Biispiil bi de Wörter «Nase», «bade» und «Räge» der eerst Vokal z Wintertuur sit alewiil churz uusgsproche, im Süüdtäil vom Kantoon hät mer en aber früener lang gsäit: «Naase, baade, Rääge».

Sport

Z Winterthur sind vili chliineri un gröösseri Sportveräin dihäime.

Gröösseri Veräin sind:

de Fussballclub Winterthur (churz FCW). Spilt im Momänt i de Nati A.
d Pfadi Winterthur Handball, äine vo den erfolgriichschte Schwiizer Handballklüb.
de Ishockeyclub Winterthur (kurz EHCW). Spilt i de nöi pouene Iishale Deutweg i der 1. Liga.
d Liechtathletik Vereinigung Winterthur (churz LVW)
de Hockeyclub Rychenberg Winterthur (kurz HCR).
d Red Ants Rychenberg Winterthur. Frauen-Unihockeyverein, wo 2000 au us der internazionaal erfolgriiche Frauenabtäilig vom HCR usechoo isch. Europacupsiiger 2005.
d Winterthur Warriors: American Football Club – Schwiizermäischter 2006
Yellow Winterthur: Handballveräin us de zwäithööchschte Liga vo de Schwiiz.
de Radfahrerverein Winterthur
de Basketballclub Winterthur
de Eulach Squash-Club Winterthur
de Squash Racket-Club Winterthur
de Schwümmclub Winterthur: zurziit äine vo de wichtigschte Naachwuchsveräin vo de Schwiiz
Skema – Suny Kamay Martial and Energy Arts Winterthur
Shotokan Karate Winterthur: sit 1967 di grööscht Karateschuel z Wintertuur.
d Wing Thai Gym Kampfsportschuel vom 14fache Weltmäischter Azem Maksutaj.
d Pfadi Winterthur isch, im Verheltnis zu den Iiwoner, mit zirka 2000 Pfadfinder di stèrchscht Pfadfinderbewegig vo de Schwiiz.

Schuele

Z Winterthur gits näbed de Primar- und Sekundarschuel au no drüü Kanti, äini devoo mit ere Informatikmittelschuel. 1874 isch s Technikum Winterthur gründet worde, wo sit 2007 en Täil vo de Zürcher Hochschuel für Aagwandti Wüsseschafte isch. S früenerig Konservatorium Winterthur ghöört hüt zu de Zürcher Hochschuel vo de Künst.

Literatur

Meinrad Suter: Winterthur In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Kathrin Bänziger (Text), Andreas Wolfensberger (Bild): Gartenstadt Winterthur. Ein Führer durch Winterthurs Gärten, Pärke und Grünräume. Stiftung Edition Winterthur 2010, ISBN 978-3-9522599-3-1.
Erwin Eugster (Hrsg.): Winterthurer Stadtgeschichte. Band 1: Von den Anfängen bis 1850. Zwischen Rot und Blau – Habsburg, Zürich oder Autonomie. Band 2: Von 1850 bis zur … Dampf und Bytes – Technik, Kultur, Innovation. Hrsg. von der Stadt Winterthur und Adele-Koller-Knüsli-Stiftung. Chronos, Zürich 2014, ISBN 978-3-0340-1212-6.

Weblink

Commons: Winterthur – Sammlig vo Multimediadateie

Fuessnote

↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
↑ Lexikon der schweizerischen Gemeindenamen. Useggää vom Centre de Dialectologie a der Universität Neueburg under de Läitig vom Andres Kristol. Frauefeld/Neueburg 2005, S. 971/72.
↑ ^3,0 ^3,1 Bundesamt für Statistik: Regionalporträts 2012: Kennzahlen aller Gemeinden (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch, Mai 2012
↑ Bevölkerungsstatistik der Stadt Winterthur 2011 (Memento vom 16. Mai 2013 im Internet Archive) abgrüäft am 25. Februar 2012.
↑ Michael Künzle uf der Website vo dr Stadt Wintertuur

[1] Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023

[2] Lexikon der schweizerischen Gemeindenamen. Useggää vom Centre de Dialectologie a der Universität Neueburg under de Läitig vom Andres Kristol. Frauefeld/Neueburg 2005, S. 971/72.

[BfS_2012-3] 3,0 ^3,1 Bundesamt für Statistik: Regionalporträts 2012: Kennzahlen aller Gemeinden (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch, Mai 2012

[4] Bevölkerungsstatistik der Stadt Winterthur 2011 (Memento vom 16. Mai 2013 im Internet Archive) abgrüäft am 25. Februar 2012.

[5] Michael Künzle uf der Website vo dr Stadt Wintertuur

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]