Аркыт (суу)

Аркыт
орус. Аргут
Аркыттыҥ оозы
Характеристиказы
Узуны	106 км
Бассейн	9550 км²
Сууныҥ чыгымы	112 м³/с (оозында)
Водоток
Бажы^[?]   (Т) (B)	Акалака/Јазатыр
• Бийиги	1531,4 м
• Координаталары	49°42′02″ с. ш. 87°24′27″ в. д.^HGЯOL
Оозы    (Т) (B)	Кадын
• Бийиги	765 м
• Координаталары	50°14′20″ с. ш. 86°40′30″ в. д.^HGЯOL
Сууныҥ келтеҥи	10 м/км
Турган јери
Суузыныҥ системазы	Кадын → Оп → Карский талай
Ороон	Россия
Регион	Алтай Республика
Аймактар	Кош-Агаш аймак, Оҥдой аймак, Кӧксу-Оозы аймак
Аркыт (суу) (Алтай Республика)
— бажы, — оозы
Код ГСР	13010100312115100004219
Медиафайлдар Викискладта

Аркыт (орустап река Аргу́т) — Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында суу.

Этимологиязы

Аркыт — чеген, кымыс ачыдар, јазаар кӱп, агаштаҥ да, теренеҥ де эткен болор.

1. орустап кадушка, кадка, посуда для кисломолочных продуктов, может быть изготовлена из дерева или кожи^[1].
2. орустап сосуд^[1].

Физико-географиялык темдектери

Аркыт Россияда Алтай Республиканыҥ јаан деген сууларыныҥ бирӱзи. Аркыт суу Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында, Сайлугемниҥ сын-тайгаларында эки суу Јазатыр ла Акалака биригеле бӱткен. Бу суу Кадынга келип кирет. Аркыт сууныҥ узуны — 106 км, текши јери — 9550 км²^[2].

Кадын ла Бийдиҥ коолы

Сууныҥ узуны 106 км (Акалака суула кожо — 232 км), текши јери — 9550 км²^[3]. Јазатыр ла Акалака суулар биригеле Аркыт суу башталат, талайдыҥ кеминеҥ 1531,4 метрге бийик, оозында дезе — 765 м^[4]. Јазатырдыҥ оҥ јарадында, суулардыҥ белтиринде Бел-Ажу јурт турат^[4]. Сууныҥ агыны тӱштӱк-кӱнбадыш јаар ууланган. Аркыт суу Кадынныҥ оозына 390 км јетпей јӱрӱп кожулат, Кадын-Бажыныҥ ла Чуйдыҥ сын-тайгаларыныҥ мӧҥкӱ тошторы сууларды кайылып 40 % толтурат, 34 % — кыштай јааган кар, 17 %— јаҥмырдыҥ суузы, 9 % — јер алдында суулар. Кӱчӱрген айда тшло бӱркелет, кандык айда тожы тӱжет. Орто келтеҥи 10 м/км, оозында ортојылдык сууныҥ кеми 112 м³/с^[3][5]. Јуук деген јон јаткан јер Јазатыр. Аркыт сууныҥ јарадында аташ јурт бар. Ол сууныҥ Кадынла бирриккенинеҥ ыраак јокто Бел-Ажу деп јурт турат (талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1637 метрге бийик)^[6].

Балыктары

Аркыт сууда чараган (хариус), бел, јылмай, чортон, чабак, сӧлӧм деп балыктар јӱрет.

Кош суулары

Аркыттыҥ башталган Акалака суузыныҥ (экинчи колонкада) кош суулары база кӧргӱзилген. (указаны км от устья)

• 3 км: Сата-Кулар (Сата-Кулар);
• 18 км: Јетикӧл, Таҥкылу-Карасу (Етугол, Танклу-Карасу);
• 22 км: Шабла (Шавла);
• 30 км: Јоло (Ело);
• 37 км: Караайры (Коир);
• 44 км: Ӱнгӱр (Юнгур);
• 46 км: Бортылдак (Бартулдак);
• 52 км: Јыдугем (Иедыгем):
• 57 км: Кулагаш (Кулагаш);
• 62 км: Калјанкӧл (Кальджинколь);
• 68 км: Кӱркӱре (Куркуре);
• 77 км: Карагем (Карагем);
• 82 км: Карасу (Карасу);
• 90 км: Кӧксу (Коксу);
• 102 км: Бара (Бара);
• 106 км: Јазатыр, Усай (Джазатор, Усай);
• 122 км: Байжигит (Байжигит);
• 133 км: Караалака (Караалаха);
• 139 км: Каракунгой (Каракунгой);
• Талдыбулак;
• 150 км: Јаҥыкӧл (Жанжикуль);
• Байбкӱн (Байбкунь);
• 166 км: Кара-Булак (Кара-Булак);
• 167 км: Аккӧл (Аккол);
• Калјанкӧл (Кальджинкой);
• 174 км: Калгуты (Калгуты);
• 193 км: Чолок-Чад (Чолок-Чад);
• 200 км: Карабулак (Карабулак);
• 214 км: Бетсу-Канас (Бетсу-Канас);
• 217 км: Ӱкек (Укок).

Суу реестрдиҥ чотогоныла

Суу Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны — (Ӱстӱги) Оп суунаҥ ала Эрчишке киргенине јетире^[7].

Кереес јерлери

Аркыт сууныҥ јараш јери Карагемниҥ кызыгы (орустап Карагемский прорыв). Мында суу Кадын-Бажыныҥ сынын кечип, беш километр кызыкла тӧмӧн агып тӱшет^[8]. Аркыт сууныҥ бу кызыгын («каньон») озо ло баштап 2003 јылда барнаулдыҥ суу-спортчылары — Александр Проваторов, Сергей Блошкин, Владислав Зырянов «Бублик» деп кемеле кечип чыккан^[9].

• Мӧҥкӱсалгыш. Салкечӱ деп јерде Бел-Ажунаҥ 12 км киреде, Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1798);
• Ташта јурамалдар. Аркыттыҥ суузы ла Кӧксуу бириккенинде (2185)^[10];
• Чийнелӱ — алматтардыҥ байлу туузы, Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1996)^[10];
• Мӧҥкӱсалгыш. Аркыттыҥ суузыныҥ сол јарадында (1798)^[10];
• Шибееленген јер (орустап фортификационное сооружение). Аркыт јурт ла Бел-Ажу јурттардыҥ ортозында (1796)^[10].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[10].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 
  Кадын, Аркыт кожо
• 
  Аркыт (оҥ јаны) ла Кадынныҥ (сол јаны) бириккени
• 
  Аркыт сууныҥ оозында ачык јерде «Музей»

Ајарулар

1. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 138. — 397 с.
2. Ӱлекер:Реестры зарегистрированных наименований географических объектов
3. Государственный водный реестр. Река Аргут (Ак-Алаха) (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
4. Лист карты M-45-79. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
5. Лист карты M-45-66. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
6. Беляши
7. Государственный водный реестр РФ: Аргут (ја. эм.).
8. Река Аргут (орус.) (недоступная ссылка). www.altai-tourist.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020. Архивировано кандык айдыҥ 30 кӱни, 2019 јыл.
9. Карагемский прорыв: 20 лет спустя (ја. эм.). www.youtube.com. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020.
10. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Литературазы

• Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.

• Г. М. Егоров. Туристические районы СССР. Алтайский край (орус.). — М.: Профиздат, 1987.
• Киняев В. В., Мазуров В. В., Паршиков М. И. Водные маршруты Алтая и Саян (орус.). — Тула, 1994.
• Аргут // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Аргут // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Тайантылар

• Маршрут Аргут (Пос. Джазатор (устье реки Тангыт) — р. Джазатор — р. Аргут — р. Катунь — пос. Иня (н. — VI к. с.) (орус.). www.ded-altai.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020.