Новосиби́рск (орустапНовосибирск, 1926 јылга јетире — Но́во-Никола́евск) — Россияда эл-јонныҥ тоозы аайынча ӱчинчи јерде кала[11].
Сибир федерал округтыҥ администрацилык тӧс јерине Новосибирский область ла Новосибирский район (кирбейт)[12], Кӱнбадыш-Сибир экономический районныҥ тӧс јери болот. Областной учурлу кала, Новосибирский областьтыҥ город Новосибирск деп муниципал тӧзӧлмӧзи, Россия калаларыныҥ округы деп статусту[13], ол эл-јоныныҥ тоозыныҥ кӧбиле (Список муниципальных районов и городских округов России) ороондо јаан кала болот. Онойдо ок Новосибирскте Кӱнбадыш-Сибир темирјолдыҥ Управлениези бар, РФ-ныҥ Сибир федерал округында президенттиҥ представительствозы бар, РАН-ныҥ Сибирский бӧлӱгиниҥ Президиумы ла РФ-ныҥ Кассационный военный суды бар.
Бу кала Новосибирский агломерацияныҥ тӧс јери. Сибирдиҥ јаан деген деловой, культуралык, транспортло, ӱредӱлик ле билим, саду јанынаҥ тӧс јери.
Новосибирск 1893 јылда тӧзӧлгӧн, каланыҥ статусын 1903 јылдыҥјаҥар айыныҥ 28-чи кӱнинде алган. Эл-јоныныҥ тоозы аайынча Новосибирск Россияныҥ Азиат келтейинде эҥ јаан кала болуп јат, онойдо ок Россияныҥ муниципал тӧзӧлмӧзи деп статус јок.
Кала Оп сууны экијандай турат, јанында Новосибирский водохранилище, Оп сууда плотинала бууган Новосибирский ГЭС бар. Каланыҥ текши јери — 502,7 км².
Каланыҥ јааны (мэр) мында јаткан эл-јонныҥ текши ӱнберижиле тудулат. 2014 јылдаҥкандык айыныҥ 23 кӱнинеҥ ала бу јамыда Локоть Анатолий Евгеньевич турат (КПРФ).
1893 јылда тӧзӧлгӧн, Транссибир магистральды тудуп турган ӧйдӧ Оп сууны кечире кӱр салынар тушта Новая Деревня деп јурт болгон (окылу эмес ады — Гусевка). 1894 јылда Новая Деревня јурттыҥ адын Александр III каанныҥ адына аташ эдип Александровский деп ӧскӧрткӧн, Александр III деп каан Транссибти тударын баштаган, 1895 јылда јурт ойто Новониколаевский деп Николай II каанга учурлай адалган. 1903 јылда дезе, ол безуездныйНовониколаевск деп кала боло берген. ново- деп кошконы не керектӱ дезе, ӧскӧ јон јаткан јерлердиҥ адынаҥ башка болзын деп. «Николаевск»: Амур сууныҥ оозында (1926 јылдаҥ ала — Николаевск-на-Амуре), онойдо ок Заволжье (1918 јылда — Пугачёв (кала)). 1926 јылда Новониколаевск Новосибирск деп ӧскӧртӧ адалган[15].
Кала чатский татарлардыҥЧёртово городище (Новосибирск) деп јаан јериниҥ ордында тӧзӧлгӧн[16]. Баштапкы орус јурт эмдиги Новосибирсктыҥ ордында Никольский погост эмезе село Большое Кривощёково болгон[17].
1893 јылдакандык айдыҥ 30 кӱнинде баштапкы ишмекчилер бого келип, Оп сууны кечире кӱр тудар улуска јадатан туралар тударга келген. Бу ла ӧй Новосибирсктиҥ тӧзӧлгӧни деп чотолот.
1896 јылга јетире Кӱнбадыш-Сибир темирјол Оп сууга јетире эдилген, Большое Кривощёково јурттыҥ келтейи јол учун бызылган. Јӱстеҥ артык билелер тураларыла ол јаратка кӧчирилген. 1891 јылда посёлок Кривощёковский (Азиат Россияныҥ Атласы, Петербург 1916 ј.), јурттыҥ бызылган келтейине подъездной јолдор эдилген, бир беристе ыраагында — Кривощёково деп станция (1960 јылдаҥ ала — Новосибирск-Кӱнбадыш)[18]. 1897 јылда Оп сууны кечире баштапкы темирјол кӱр ачылган.
Темирјол табылганыла кожо кӧчкӱндердиҥ јуртына улус кӧптӧдӧ кожулган. Онойдо тоолу ла јылга эл-јонныҥ тоозы 685 кижинеҥ 2000-га јеткен[19][20][21]. Кривощёковский слобода Новосибирск калага 1930 јылдаӱлӱрген айдыҥ 20 кӱнинде Кировский район (Заобский район) эдип кийдирилген (1934 јылдаҥ ала — Кировский)[22][23].
11.5.1909 јылда Ново-Николаевскте сӱреен јаан ӧрт болгон. Ӧрт бир канча кӱн болгон. 794 тура, јанында чеден-кажааныла кожо, каланыҥ 22 кварталы кӱйген, 6 муҥнаҥ артык кижи јадар јери јок арткан (олордыҥ кӧп сабазы Каменка деп сууныҥ јарадыла одуланып јаткан). Ӧрттиҥ текши коромјызы, эткен чыгымы 5 млн салковой алтынла. Ӧрттиҥ кийнинеҥ тоолу ла кӱннеҥ брюшной тифтиҥ ле холераныҥ эпидемиязы башталган[24]. Бу ла 1909 јылда Оп деп станция Новониколаевск деп ӧскӧртӧ адалат.
1912 јылда Ново-Николаевсктиҥ башкарузы баштамы ӱредӱни текши кийдирет(ол ӧйдӧ баштамы текши ӱредӱ јаҥыс ла Ярославльда болгон). Ново-Николаевсктыҥ салымы ӧскӧ станционный посёлктодыҥ ушкуш болор эди, је Санкт-Петербургта шӱӱлте чыккан: Алтайды темирјолло Сибирле колбоор деп. Башка-башка варианттар кӧрӱлген. Владимир Жернаков, Ново-Николаевсктыҥ јааны, ӱч јылдыҥ туркунына темирјолдор аайынча имперский Комиссияны бу вариантка јайа тарткан: Семипалатинск (Семей) јаар темирјолдыҥ айрызы Ново-Николаевск кала ажыра ӧтсин деп. Учы-учында 3.6.1912 јылда Новосибирскте јаан учурлу событие болды: жернаковский вариантты имперский Комиссия јӧптӧп ийген, Ново-Николаевск кенейте ле Россияныҥ мультимодальный узелы боло берген. 2016 јылдаӱлӱрген айдыҥ 10 кӱнинеҥ ала — тӱштӱк айры темирјол транснациональный боло берген. Бу ла ӧйдӧҥ ала Ново-Николаевскта экономический бум башталган: 1915 јылда Алтай темирјол (1915) Ново-Николаевск — Семипалатинск јаҥы ла јетире тудулып келерде, калада 70 муҥ кижи јаткан, 7 банк иштеген. Ол ӧйдиҥ символы — Святитель ле Чудотворец Николайдыҥ часовнязы болгон, бу ла јылда Николаевский проспектте (эмди Красный проспект) кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылган.
1915 јылда темирјол станция Новониколаевск II тудулган (1960 јылдаҥ ала — Новосибирск-Южный), Новониколаевск станция эки бӧлӱк: Новониколаевск I — Пассажирский ле Новониколаевск III — Товарный.
1916 јылда году Ново-Николаевск Алтай губернияныҥ губернский калазы боло берген. Алтайский губерния 1917 јылда тӧзӧлӧр учурлу болгон. Је Удурум башкару орустап(Временное правительство) губернский кала эдип Барнаулды талдаган.
1914 јылда Ново-Николаевсктыҥ јоны 60 000 кижи болгон, 1915 јылда — 75 000 кижи (ондо турган черӱчилдерди тоолобозо)[25]. Калада: таҥынаҥ ла темирјол пристаньдар тошту-кыптарлу (Ледник (помещение) 820 тонн сарју салып тоҥурар, 8 кудайлык учреждение (5 православный, 1 католический, 1 старообрядческий серикпе , 1 еврейский мӱргӱӱл тура), 40 артык ӱредӱ заведение (ол тоодо реальный училище, женская гимназия, каланыҥ тӧрт классту, эки классту темирјолдык ла начальный училищелер), типография, 4 библиотека, 4 больница, амбулаториялар, казначейство, 6 банк 2 агентство јер аайынча банктар (250 млн салковой кире оборотту), биржа, заводтор: Военно-сухарный, чугунолитейный «Т-ва Труд» ла «Верман ла Петерс», кожевенный, мыловаренный, лесопильный ла о.ӧ.)[26].
Февраль революцияныҥ кийнинеҥ каланыҥ Народный собраниезине талдаштар ӧткӧн. Бого ло коштой Совет рабочих, солдатских и крестьянских депутатов база тӧзӧлгӧн. 14.12.1917 јылдагородской управаныҥ туразына А. Петухов јепселдӱ отрядты башкарган большевик лидерлердиҥ бирӱзи једе конгон — онойып калада јаҥ Советтерге кӧчкӧн.
1918 јылдыҥкӱӱк айыныҥ 26 кӱнинде Чехословак корпустыҥ бир подразделениези јепселдӱ тӱймеен (вооружённый мятеж) кӧдӱрген, кӱӱк айдыҥ 14-25 кӱндеринде Гайда башкарган корпус Ново-Николаевскте Совет јаҥды аҥтарган, кенейте табарып, антибольшевистский подпольениҥ болужыла каланы колго алган. Бу ла ӧйдӧ Том-Турада эл-јон губернский большевистский Советти аҥтарып, Томский губернияны Алтайская губерния эдип јарлаган. Террор Совет јаҥга удура, ого јайылган ишмекчилерге ле крестьяндарга, служащийлерге удура болгон. Террор1919 јылга јетире болгон, белогвардеецтер тыҥ казырланган. Удурум правительство Омскка кӧчирилген, не дезе Ново-Николаевск польский ле чешский легионерлердиҥ колында болгон. Иностранный военнослужащийлер эл-јонго удура база улам сайын карательный операциялар эдетенполяков. 1919 јылдыҥкӱчӱрген айындаАвтономная Сибирь јоголгон, орой кӱсте Кызыл черӱ Омскты колго алган, бир айдаҥ Сибирдиҥ черӱзи Барнаулдаҥ ала Том-Турага јетире багынган: Том-Тура ла Ново-Николаевск 1919 јылдыҥјаҥар айыныҥ 20-чи кӱндеринде јайымдалган.
Новосибирскти кечире телекейде јаан деген суулардыҥ бирӱзи — Оп (суу) агат, тӱс јердиҥ суузы. Каланыҥ ичинде аккан бӧлӱгиниҥ јалбак ла деген јери 750—850 м, тереҥи — 3 м јетире, кзикте оноҥ кӧп. Кӱчӱрген айда тоҥоло, кӱӱк айдыҥ бажында тожы тӱжет, је суу-режимди Новосибирский водохранилище кичеейт. Новосибирский ГЭС-тиҥ алты јанында кышкыда тоҥбойтон каран-полынья болот, узуны 20-30 километр[28]. Каланыҥ ичинде Опко кирген јаан деген кош сууларыныҥ бирӱзи Иня деп суу. Ӧско кош суулары — Ельцовка 1-я, Ельцовка 2-я, Зыря́нка, Ка́менка, Ельцо́вка, Плющи́ха, Тула́, Пашенка, олор каланыҥ ичинде тайыс ла кирлӱ болуп агат[29][30].
Каменканыҥ узуны 24 километр, Новосибир аймактыҥ Ленинский деп јуртынаҥ башталат; Опко эски темирјол кӱрдиҥ јанында кожулат. Бу сууны 5 км железобетон коллектордыҥ ичиле агыскан, коолын кумак кӧмгӧн.
Плющиха суу, узуны 12 км, Иня сууга кожулат. Ельцовка 1-я — эҥ ле кыска суу, узуны — 6,5 км. Водосборный бассейны бӱдӱнге каланыҥ ичинде.
Тула суу Новосибирсктиҥ сол јаныла агат, калада эҥ ле кирлӱ суу. Кӧп јанында каланыҥ предприятиелери сууларды киртидет.
Ельцовка 2-чи суу Калининский, Заельцовский аймактардыҥ јериле агат, Новосибирсктиҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде[30].
Ӱлекер:Актуальность
Калганчы јылдарда балдар чыгары кӧптӧп, улус божооры астап турганы иле кӧрӱнет. Балдар чыкканы — 13,2[76], ӧлӱм — 12,3[76], биле туткан — 9,6, айрылышкан — 5,0 (эл-јонныҥ 1000 кижизине)[77]. Новосибирск онойдо ло Сибир, Казахстан ла Орто Азияныҥ мигранттары јуулар кала болуп јат. Миграция толку ла балдар чыгары кӧптӧгӧн учун (орустапестественный прирост населения) Новосибирскте эл-јонныҥ тоозы 1,5 млн кижинеҥ ажа конды (2012 јылдыҥ I-чи кварталы).
Новосибирск экономиказыныҥ ӧзӱмиле Россия ичинде озочыл кала болуп јат.
Сибирдиҥ макрорегионал тӧс јери ле постиндустриальный ӧзӱмдӱ кала болуп аҥыланат[80]. Каланыҥ экономиказыныҥ аҥылузы диверсификация: монополия јок, кичӱ ле орто предпринимательство экпиндӱ ӧзӱм алынганында, ээлеминде кӧп отрасльдар барында[81].
1990-чы јылдарда Новосибирскте экономика уйааарда, бу кала јажытту-полутеневй импорт ӱлештирер тӧс јер боло берген, бу айалга кичӱ бизнес ле сектор услугта тыҥ ӧзӱм берген. 2000 јылдарда экономикалык ӧзӱм башталарда, кала ӧзӱмин курсак-импортозамещениеде база тӱргендедип баштаган[82]. Наталья Зубаревичтиҥ экономико-географ шиҥжӱлеринде Новосибирск эмдиги ӧйдӧ промышленный специализациязын јылыйткан, оныҥ ордына сектор услугты, транспортты, логистика ла билимди ӧскӱрген[83][84].
Новосибирск текши кемиле телекейде јаан экономикалык тӧс јерлердиҥ бирӱзи болуп јат: Mc Kinsey Global Institute деп шиҥжӱ ӧткӱрер организация 2010 јылда оны глобал ВВП-ныҥ 60%-тин эдип турган 600 јаан калалардыҥ тооына кийдирген. Компанияныҥ шиҥдегениле, Новосибирсктиҥ валовой продукты 15 млрд доллар (15 муҥ доллар калада бир кижиге)[85][86].
«Институт экономики города» деп фондтыҥ шиҥжӱзи аайынча, 2015 јылда Новосибирск агломерацияныҥ валовой продукты 50,8 млрд доллар (ороондо 3 јерде) эмезе 21,6 муҥ доллар каланыҥ бир кижизине[87]. 2015 јылдаРоссияныҥ региондорында јаан экономикалу калаларыныҥ рейтингинде — Новосибирск 5-чи јер алган. Кааныҥ валовой продукты (ВГП) 748 млрд салковой боо берен. Каланыҥ бир кижиине ВГП 483,2 муҥ салковой (36-чы јер)[88].
Калада Новосибир областьтыҥ 55 % эл-јоны јадат, бу ла ӧйдӧ областьтыҥ ВРП-да кожултазы 70 % артык[88]. Новосибирскте областьтыҥ экономиканыҥ бастыра секторлоыныҥ јаан ла деген компанияларыныҥ кӧп сабазы турат: саду, транспорт ло логистикада, промышленностьто, банк сектордо, энергетикада, строительстводо, информация технологияларда, жилищно-коммунальный ээлемде, геологоразведкада ла о.ӧ.[89] Ишмекчилердиҥ ортојылдык тоозы 421,2 муҥ кижи[90]. Новосибстаттыҥ бергениле 2017 јылдајаан изӱ айдыҥ 1 кӱнинде Новосибирскте предприятиелердиҥ тоозы 105 105 болгон, таҥынаҥ предпринимательдер 47 141 кижи[91][92]. РБК-ныҥ чотогоныла 2008 јылда Новосибирск Россияда бизнеске эҥ ле јарамыкту калалардыҥ ортозында ӱчинчи јерде болгон (2007 јылда 13-чи јерде)[93].
Новосибирский государственный театральный институт;
Новосибирский институт ФСБ России;
Новосибирский институт экономики и менеджмента;
Новосибирский институт экономики, психологии и права;
Новосибирское высшее военное командное училище;
Сибирский институт международных отношений;
Новосибирский юридический институт Томского государственного университета (филиал);
Новосибирский филиал Томского экономико-юридического института;
Новосибирский филиал Санкт-Петербургского государственного университета экономики и управления;
А. Н. Косыгинниҥ адыла адалган Новосибирский технологический институт (филиал Российский государственный университет имени (Технологии. Дизайн. Искусство).
Калада мынаҥ ӧскӧ 30 училище, 22 колледж, 12 техникум бар.
Новосибирскте культуралык кереестериниҥ бирӱзи ол театрлар, олор ортодо эҥ ле јарлузы деп Новосибирский опера ла балеттиҥ театры, Новосибирсктиҥ символдорыныҥ бирӱзи. Оныҥ туразы 1930-чы јылдардаҥ бери тудулган, 1945 јылда јетире тудулган, Россия ичинде эҥ јаан деп чотолот. 2004—2005 јылдарда
ол сӱреен јаан реконструкция ӧткӧн.
Калада театрлар:
Новосибирскте опера ла балеттиҥ театры;
«Старый Дом» деп Новосибирскте тергеелик драма театр ;
Новосибирскте јииттердиҥ «Глобус» деп академический театры ;
«Красный факел» деп Новосибирскте тергеелик академический драма театр ;
Сергей Афанасьев башкарган Новосибирскте кааныҥ драма театры;
Новосибирскте «На левом берегу» деп каланыҥ драма театры;
Калада культуралык кереестиҥ бирӱзи Новосибирский зоопарк, Заельцовский лесопарктыҥ јеринде турат. Карагай агаштардыҥ аразында турганы телекейдиҥ зоопарктары ортодо уникал айалга болуп јат. Мында 10 000 тын 702 бӱдӱм тындулар бар[98]. 300-теҥ кӧби Јондор ортодо Кызыл бичикке кирген, Россияныҥ ла Новосибир областьтыҥ Кызыл бичиктерине. Животные содержатся в просторных Тындулар јйым јаан чедендерде јӱрет, улам тарый тӧрӧйт. Зоопаркта киске ле куница укту тындулардыҥ телекейде јарлу јаан коллекциязы бар. Кезик бӱдӱм јуҥма (аргали), львиный тамарин, такин ле о.ӧ.) Россия ла СНГ-ныҥ база кандый да зоопарктарында јок. Кавказ леопард кайда да телекейдиҥ зоопарктарында јок, јаҥыс ла Новосибирскте. Лигр деп аҥ база сӱрекей ас тоолу каа-јаа ла туштаар карагула ла тигрдыҥ гибриди бар.
Новосибирский государственный художественный музей (1957 јылда тӧзӧлгӧн, алдында Новосибирскте јуруктардыҥ галереязы) живопись, графика, иконопись, скульптура, декоративно-прикладной искусство ло литье јанынаҥ јаан јуунтылу.
Новосибирский государственный краеведческий музей (1920 јылда тӧзӧлгӧн) эки экспозициялу — тӱӱкилик (адрези: Красный проспект, 23) ле ар-бӱткендик (адрези: Вокзальная магистраль, 11). Тӱӱкилик экспозиция Новосибирсктиҥ шак ла ортозында каланыҥ озогы деген тураларыныҥ бирӱзинде (Городской торговый корпус (Новосибирск). Мында археологиялык, этнографиялык казынтылар, Сибирдиҥ тургун калыктарыныҥ ла орус старожильческий улузыныҥ јадын-јӱрӱмин кӧргӱскен экспонаттар бар. Ново-Николаевск (Новосибирск) каланыҥ тӱӱкизи керегинде башка зал бар. Музейдиҥ ар-бӱткен бӧлӱгинде минералдардыҥ коллекциялары, Новосибир областьтыҥ аҥ-куштары ла ӧзӱмдериниҥ коллекциялары база. Мында уникал экспонат — мамонттыҥ бӱткӱл сӧӧк-тайагы (скелет), Коченёвский аймакта Новосибир областьта табылган.
Н. А. Акулининниҥ адыла адалган Новосибирский музей железнодорожной техники — Сеятель деп станция ла Новосибирск — Бердск деп јолдыҥ ортозында. Музейде паровоз, тепловоз, электровоз ло вагондордыҥ јаан коллекциязы јуулган, кӧп сабада бу техника Кӱнбадыш Сибирдиҥ темирјолдорында иштеген. Ого коштой, музейдиҥ коллекциязында кӧӧлӱктердиҥ бӧлӱги бар: совет јеҥил јорукту кӧӧликтер ГАЗ, Москвич, башка-башка јылдарда чыккан ЗАЗ, онойдо ок бир канча грузовиктер, тракторлор ло вездеходтор.
«Сибирская берёста» деп музей — 2002 јылдајаан изӱ айдыҥ 27 кӱнинде ачылган, архитектураныҥ кереезинде, адрези: М. Горькийдиҥ оромы, 16. Озогы тураныҥ интерьерин кайыҥныҥ тозынаҥ эткен авторский иштер, эмдиги ӧйдиҥ сибирский јурукчыларыныҥ ла ӱстарыныҥ иштери јарандырат.
НовосибирсктеН. К. Рерихтиҥ музеи — 2007 јылдаӱлӱрген айдыҥ 7 кӱнинде кӧдӱриҥилӱ айалгада (Амырдыҥ маанызын кӧдӱрип) ачылып, иштеп баштаган (Амыр-энчӱниҥ кӱни)[100] (накануне Дня Сергия Радонежского 8 октября и Дня Культуры — Дня рождения Н. К. Рериха — 9 октября). Музейтиҥ јанында Амырдыҥ шаҥы илинген арка тургузылган.
Старообрядческий собор Рождества Пресвятыя Богородицы — кафедральный собор Новосибирская и всея Сибири епархия Русская православная старообрядческая церковь;
Собор Преображения Господня — Католическая церковь;
Мӱргӱӱр тура Христиан веры Евангельской Ленинградский оромдо;
Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Каменский оромдо (1924 јылда тудулган);
Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Солнечная оромдо (1961 јылда тудулган);
Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Серафимович оромдо (1988 јылда тудулган);
Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Пестель оромдо (1991 јылда тудулган);
Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов «Преображение» Океанский оромдо;
Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Севастопольский оромдо;
Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Бронный Переулокто;
Церковь Завета Христиан Веры Евангельской (ДК «Прогресс»);
↑Материалы научно-практической конференции: областной краеведческий музей, 17-20 ноября 1997 г. // Комитет по культуре Администрации Новосибирской области, 1997 — стр. 40.
↑Элерт А. Х. Историко-географическое описание Томского уезда Г.Ф. Миллера (1734 г.) // Источники по истории Сибири досоветского периода. — Новосибирск: Наука, 1988.
↑Архангельский А. С. Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР (Справочник, книга 1) // М.: Транспорт. — 1981. — 368 с. С. 351
↑ 30,030,1Кужельная П.В.Геоэкологическая характеристика малых рек Новосибирска // Интерэкспо Гео-Сибирь : сборник. — Новосибирск: Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Сибирский государственный университет геосистем и технологий», 2010.