Кала | |||||
Јаш-Тура | |||||
---|---|---|---|---|---|
орустап Бийск | |||||
| |||||
|
|||||
52°31′ с. ш. 85°10′ в. д.HGЯO | |||||
Эл-тергее | Россия | ||||
Федерацияныҥ субъекты | Алтай кырай | ||||
Каланыҥ округы | кала Јаш-Тура | ||||
Баш | Студеникин, Александр Петрович | ||||
Тӱӱкизи ле географиязы | |||||
Тӧзӧлгӧн јылы | в 1709 году | ||||
Кала ала | 1782 года | ||||
Текши јери | 291,67 км² | ||||
Бийиги | 180 м | ||||
Климады | умеренно-континентальный | ||||
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 | ||||
Эл-јонныҥ тоозы | |||||
Эл-јонныҥ тоозы | ↘198 433[1] кижи (2021) | ||||
Ныктазы | 680,33 кж./км² | ||||
Ук-калыктар | орустар ла о.ӧ. | ||||
Конфессиялар | православные, мусульмане, католики и другие | ||||
Катойконим | бийча́не, бийча́нин, бийча́нка | ||||
Тоолорлу идентификаторлор | |||||
Телефонныҥ коды | +7 3854 | ||||
Почтаныҥ индекси | 659300 | ||||
АТТК-ныҥ коды | 01405 | ||||
МТТК-ныҥ коды | 01705000001 | ||||
biysk22.ru | |||||
|
|||||
Медиафайлдар Викискладта |
Јаш-Тура (орустап Бийск) — Россияда Сибирдиҥ тӱштӱк јанында Алтай кырайда кала. Јаан билим ле промышленный тӧс јер, эл-јоныныҥ тоозыла Алтай кырайда экинчи јерде. Наукоград[2][3].
Краевой учурлу, Бийский аймактыҥ администрациялык тӧс јери, је бу аймакка кирбейт. Кезик јон јаткан јерлерле кожо каланыҥ округы болот.
Алтайлап бу кала Јаш-Тура деп адалат, орустап дезе Бийск. 1709 јылда Бий сууда Бий шибее болгон, 1782 јылдаҥ ала — Бийск кала. Гидроним Самодий тилде би дегени — «суу»[4][5].
Кала Алтай кырайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында Бийдиҥ суузы Кадынла бириккенинеҥ ыраак јокто турат. Јаш-Тура кала Бий сууны экијараттай турат, ӱч кӱр бар. Кала Бийско-Чумышский возвышенностьтыҥ тӱштӱк кӱнбадыш јанында, Бийдиҥ оҥ јанында чичке суу-терасадаҥ кенейте ӧрӧ кайыр плато јаар чыгат. Каланыҥ база бир јаны сол јабызак јарадында, карагайлар ӧскӧн келтейинде турат. Јаш-Тура Чуйдыҥ кӧӧлик трагында турат, трак Алтайдыҥ кырлары ажыра Монголдыҥ кыйузына јетире барат.
Барнаулга јетире 163 км, Казахстанныҥ Усть-Каменогорск калазына јетире 339 км, Новосибирскке јетире 356 км, Москвага јетире 3700 км. Казахстанныҥ кыйузына јетире 210 км, Монголдыҥ кыйузына јетире 617 км.
Климады кезем-континентал. Јаш-Тура кала Кӱнбадыш-Сибирдиҥ тӱс јерлеринде, Бийско-Чумышский возвышенностьто, лесостепь зонада, јеткилинче чыкту кейлӱ, соок кыш ла изӱ јайыла аҥыланат. Јылдыҥ соок ӧйинде климады Кӱнбадыш-Сибирдиҥ ӧскӧ јерлери ле ошкош, је Сибирский антициклонныҥ соок кейи, Барнаул ла Новокузнецкке кӧрӧ, бир канча узак туруп калат, не дезе Јаш-Тура кырларга ыжыкталып, салкынга соктырбайт. Бийский аймак ла Јаш-Турада јыл туркунына салкынныҥ тӱргени Алтай кырайда, Россияда эҥ ле јабыс болот, мынаҥ арай салкын Туулу Алтайда ла Якутияда кыр ортодо јабыс јерлерде болот. Јаҥар ла чаган айларда салкын јок кӱндер турат, мындый штилевой ай-кӱн болзо, промышленный выбростордоҥ улам каланыҥ кейи тыҥ киртип јат. Јайгыда Алтайдыҥ Туулары ла Салаирский кряжка јуук болгонынаҥ улам ай-кӱн јакшы, чык јеткилинче, климат јурт ээлемдик иштерге аграрный производствого јарамыкту. Анчада калага јууктай јерлерде: Фоминское, Одинцовка, Боровое, Новый, Мирный, Сафоновка, Новая Чемровка, Шубенка, Первомайский, Малоугреневское, Верх-Катунское. 2012 јылдыҥ кӱйгеги де тушта Јаш-Турада јут болуп турган.
Климаттыҥ темдектери орто параметрлер:
2001 јылдыҥ чаган айында метеонаблюдениелерле: −51,8 °С, 2012 јылдыҥ јаан изӱ айында: +38,9 °С болгон, аномальный изӱ.
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | 6,5 | 9,9 | 17,4 | 33,7 | 36,7 | 36,6 | 38,9 | 38,8 | 33,6 | 28,4 | 19,7 | 10,8 | 38,9 |
Орто бийиги, °C | −8,9 | −7,5 | 0,0 | 10,3 | 19,8 | 25,4 | 27,0 | 24,2 | 18,6 | 8,6 | −1,6 | −7,9 | 9,0 |
Орто температура, °C | −13,9 | −13,3 | −5,9 | 4,4 | 12,9 | 18,7 | 20,5 | 17,8 | 12,2 | 3,8 | −5,9 | −12,6 | 3,2 |
Ортолой јабыс, °C | −18,9 | −19,1 | −11,7 | −1,5 | 6,0 | 12,0 | 14,1 | 11,4 | 5,9 | −1 | −10,1 | −17,2 | −2,5 |
Сыраҥай јабыс, °C | −51,8 | −50,6 | −43,1 | −32,4 | −7,2 | −1,2 | 0,8 | −2,1 | −7,6 | −24,1 | −43,6 | −50,5 | −51,8 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 32 | 27 | 25 | 42 | 52 | 58 | 64 | 56 | 47 | 45 | 54 | 46 | 548 |
Кайдаҥ алынган: метеостанция "Бийск-Зональная" (Тср °С и осадки), Weather online (Тmax и Тmin °C) http://ru.climate-data.org/location/969098/ |
1708 јылда кочкор айдыҥ 29-чы кӱнинде года Сибирского приказ аайынча Кузнецкий шибее јаар было отправлено со ссылкой на указ Петр I каанныҥ Јасагына тайанган распоряжение аткарылган: Кузнецкий уездтиҥ тӱштӱк јанына Бий ле Кадын суулардаҥ ыраак јок јуучыл шибеени эптӱ јерге тутсын, ( «на реках Бии и Катуни в пристойном месте для збору ясашной казны и к селению пашенных крестьян построить острог со всякими крепостьми»)[6].
1709 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 18-чи кӱнинде Кадын ла Бийдиҥ бириккенинде «Бикатунский острог» деп строительдер адаган, бу јуучыл-шибеениҥ тудулып башталган јылы деп чотолот (Поселенецтерди баштапкы катап тоозын аларда бу дата турат). Бу јуучыл-шибее Арасей империяныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш кыйуларын ла саду ӧткӱретен Кыдат ла Монгол јаар јолдорды корулаар учурлу болгон. Ол ӧйдӧ шибее тудулган јерлер телеут ла кумандылардыҥ јери болгон.
Шибееде бир канча пушкалар болгон. 1710 јылдыҥ јайында Кузнецкий шибееге ууланган джунгар черӱ Бийдиҥ суузын кечип болбогон, не дезе шибеениҥ пушкалары токтодып турган, ӧскӧ кечӱ бедиреп јатканча, чочыда табаратаны бызылган.[7]. Бу шибеени алып болбой джунгарлар Бикатунский острогты курчайла от тудуп ийгендер.
1718 јылда укрепление ойто тудулган, јаҥы јерде Бийдиҥ агынын 20 км ӧрӧ, сууныҥ оҥ јарадында. Новое расположение не соответствовало старому названию, в 1732 году јылда Бикатунская крепость Бийская крепость деп ӧскӧртӧ адалып, Бийско-Кузнецкий казачий линияга кожулган. 1756 јылда тӱштӱк јерлерде Туулу Алтайдыҥ алтай калыктары Арасей империяга кирерде бу шибее болуш болгон.
1779 јылда Бийский крепость Тобольский губернияныҥ чодында болгон. Екатерины II каанныҥ 1779 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-чи кӱнинде чыккан Јасагы аайынча Барнаульский уезд Колыванский областька кирген. 1782 јылдаҥ ала Јаш-Тура кала уездный кала болгон. 1783 јылда область Колыванский губерния боло берген. 1786 јылда уездтиҥ тӧс јери Барнаулга кӧчӱрилген[8]. Окылу документтерде јастыра, чокым эмес бичилгенинеҥ улам эмдиги ӧйдӧ Јаш -Тура ла Барнаул кажы кала Алтай кырайда озо тудулган деп былааш-тартыш айалгада. 1797 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-чи кӱнинде Јаш-Тура каланыҥ магистрады јоголгон, эл-јоны дезе Кузнецкий городской магистратка кӧчӱрилген (эмдиги Новокузнецк кала).
1804 јылда кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде Том-Тураныҥ губерниязы тӧзӧлгӧн (Томская губерния), оныҥ ичинде Бийский уезд Барнаульского округа тӧзӧлгӧн. Бу ӧйдӧҥ ала Јаш-Тура ойто кала боло берет.
1804 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинде Јаш-Тураныҥ кебедели (герб) јӧптӧлгӧн: «Эки бӧлиген куйактыҥ ӱстӱги бӧлӱгинде Том-Тураныҥ кебедели, алдында бӧлӱгинде кӧк јалаҥда алтын кырда горный шахта». 1822 јылда ойто катап јурт деп чотолгон,је 1827 јылда кала ойто ло Россияныҥ уездный калазы боло берген.
1846 јылда крепость јоголып, военно-администрациялык эмес, торгово-промышленный тӧс јер болот. Јербойыныҥ сырьезыла иштеер предприятиелер тудулып баштаган: кожевенный, винокуренный ла лесопильный заводтор, махорочный ла льноткацкий фабрикалар, паровой теермендер, холодильник ле бир канча кирпич эдер заводтор, онойдо ок темир сулаар мастерскойлор, темирле иштеер заводтор. Јербойыныҥ кредитный учреждениелериле кожо калада јаан банктардыҥ бӧлӱктери иштеген Сибирский торговый банк, Русско-Азиатский ле Санкт-Петербургский международный коммерческий банк. Капиталды (ол тоодо иностранный) маслосыроделие, лесоразработка, золотодобыча, зерновое хозяйствого чыгаратан.
Кӧп јылдардыҥ туркунына, 1830—1917 јылдарда Јаш-Тура кала Алтайский духовный миссияныҥ тӧс јери болгон. Мында 1834 лӧ 1841 јылдардыҥ ортозында миссияныҥ настоятели архимандрит Макарий (Глухарёв) Россияда (эмдиге јетире јаан билим учурын салбаган) Библияныҥ билим кӧчӱрижин јебреневрей ле јебренгреческий тилдердеҥ орус тилге кӧчӱрген.
1917 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 17-чи кӱнинде калада совет јаҥ тургузылган. Јаштураныҥ кызылгвардеецтери 1918 јылда Барнаул (1918) учун белочехтерге удура јуулашкан. Је, 1918 јылда јайгыда кала (Временное Сибирское правительство) Александр Васильевич Колчактыҥ черӱлерине алдырткан. Совет јаҥ власть 1919 јылда кышкыда ойто тургузылган.
1926 јылда кала ажыра Рерих Николай Константиновичтиҥ Центрально-Азиатский экспедициязыныҥ Алтай этабы ӧткӧн. 1926 јылда Туулу Алтай јаар экспедиция «Деловой двор» гостиницанаҥ башталган (Второв деп којойымныҥ туразы, Толстойлыҥ оромы, 144, эмди мында каланыҥ администрациязында ӱредӱликтиҥ, культураныҥ, спорттыҥ, јииттердиҥ политиказыныҥ управлениези). 2002 јылда бу турага Николай Константинович Рерихке учурлаган мемориал доска эдилген, автор-оформитель — художник С. А. Морозов.
Ада-Тӱрӧл учун Улу јууга Јаш-Туранаҥ 26456 кижи барган, 9772 кижи јанбаган. Бу калага бир канча јаан промышленный предприятиелер: (котельный завод, завод «Молмаш», завод «Продмаш», завод «Электропечь», Дмитровский завод фрезерных станков эвакуацияга кӧчӱрилген[9], сереҥке эдер фабрика, ӧдӱк кӧктӧӧр фабрика ла о.ӧ). Мынаҥ башка , Јаш-Турада 25 госпиталь иштеген, мында 200 муҥнаҥ артык шыркалу јуучылдар эмденип јазылган[10]. 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айында бери Мичуринский военный инженерный училище эвакуацияга келген.
1961 јылда бу калада (Бийский погром, массовые волнения) тӱймеен болгон.
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1709 | 1782 | 1856[11] | 1897 | 1914 | 1920[12] | 1926[13] | 1931[11] | 1939[13] | 1956[14] | 1959[15] | 1967[11] | 1970[16] | 1973[11] | 1975[17] |
646 | ↗2400 | ↗3100 | ↗17 200 | ↗27 000 | ↗41 614 | ↗46 000 | ↗53 400 | ↗80 000 | ↗112 000 | ↗146 416 | ↗181 000 | ↗186 344 | ↗199 000 | ↗205 000 |
1976[18] | 1979[19] | 1982[20] | 1985[21] | 1986[18] | 1987[22] | 1989[23] | 1990[24] | 1991[18] | 1992[18] | 1993[18] | 1994[18] | 1995[21] | 1996[21] | 1997[25] |
→205 000 | ↗211 567 | ↗218 000 | ↗222 000 | ↗227 000 | ↗231 000 | ↗233 238 | ↘229 000 | ↗235 000 | →235 000 | ↘234 000 | ↘233 000 | ↘227 000 | →227 000 | ↘226 000 |
1998[21] | 1999[26] | 2000[27] | 2001[21] | 2002[28] | 2004[29] | 2005[30] | 2006[31] | 2007[32] | 2008[33] | 2009[34] | 2010[35] | 2011[36] | 2012[36] | 2013[37] |
↘225 000 | ↗225 700 | ↘225 000 | ↘223 500 | ↘218 562 | ↗229 400 | ↘227 600 | ↘225 300 | ↘223 000 | ↘221 400 | ↘219 774 | ↘210 115 | ↘210 011 | ↘207 409 | ↘205 250 |
2014[38] | 2015[39] | 2016[40] | 2017[41] | 2018[42] | 2019[43] | 2020[44] | 2021[1] | |||||||
↘203 539 | ↗204 164 | ↘203 826 | ↘203 108 | ↘201 914 | ↘200 629 | ↘199 464 | ↘198 433 |
Ук-калыктары[45]
угы | эр улус | ӱй улус | бастыра | % |
---|---|---|---|---|
орустар | 97 832 | 121 232 | 219 064 | 94,7 |
украиндер | 1 202 | 1 399 | 2 601 | 1,12 |
немецтер | 951 | 1 112 | 2 063 | 0,89 |
азербайджандар | 645 | 379 | 1 024 | 0,44 |
татарлар | 467 | 501 | 968 | 0,42 |
сыгандар | 366 | 423 | 789 | 0,34 |
кумандылар | 310 | 422 | 732 | 0,32 |
белорустар | 306 | 419 | 725 | 0,31 |
армяндар | 339 | 254 | 593 | 0,26 |
бастыра: | 103 903 | 127 269 | 231 172 | 100 |
Јаш-Тура — Алтай кырайдыҥ тӱштӱгинде ӱредӱлик ле культуралык јаан тӧс јер. Калада бийик ӱредӱ берер тӧртӱ ӱредӱ заведение: В. М. Шукшинниҥ адын аданган Алтайский государственный гуманитарно-педагогический университет, Алтайский государственный технический университеттиҥ филиалы: Бийский технологический институт, АГУ-ныҥ филиалы И. И. Ползуновтыҥ Алтайский государственный технический университеди, Московский социальный университеттиҥ ле Московский современный гуманитарный академияныҥ филиалы. Вузотарга коштой медицинский, музыкальный, педагогический, политехнический колледжтер иштейт, онойдо ок экономика ла правоныҥ, 4 техникум, профессиональный лицей ле бир канча профессионал училищелер. Текши образованиени Бийский лицей, 4 гимназия, кадет школ ло 40-гӧ шыдар общеобразовательный школ. 4 кӱӱлик школ, 46 дошкольный учреждение.
15 библиотека иштейт. Калада тӧс библиотека — В. М. Шукшинниҥ библиотеказы 1900 јылда ачылган, фонды 500 муҥ кире бичиктӱ.
В. В. Бианкиниҥ адыла адалган Бийский краеведческий музей 1920 јылда тӧзӧлгӧн, Алтай кырайда эҥ озогы ла јаан музейлериниҥ бирӱзи. Калада архитектураныҥ ла тӱӱкиниҥ «Архиерейский дом» деп уникал комплексинде Алтайский духовный миссияныҥ тӱӱкизиниҥ музеи 2008 јылда ачылган. Бу музейде эҥ ле јебрен экспонат — «Октоих» деп 1618 јылда кепке Москвада чыккан старопечатный бичик[46].
1943 јылда тӧзӧлгӧн Бийский городской драматический театр эмди 1914—1916 јылдарда архитектор И. Ф. Носович туткан «Народный дом» деп турада. «Планета кино» деп тӧрт залду кинотеатр.
База бир канча клубтар ла культураныҥ байзыҥдары, онойдо ок јииттер амыраар заведениелер.
2018 јылдыҥ куран айыныҥ 18-чи кӱнинде Международный Комитет Знамени Мира (ООН-до неправительственный организация) калага «Амырдыҥ Маанызын» табыштырган . Президент МКЗМ Алисия Родригес Амырдыҥ Маанызын берип јадала, Алтайдыҥ бастыра улузы амырдыҥ элчилери деп айткан. Амырдыҥ Маанызы Јаш-Тураныҥ администрациязында артар.
Калада јаткан јонныҥ кӧп сабазы православныйлар. Јаш-Тура шибееде баштапкы мӱргӱӱр јер агаш часовня 1719 јылдыҥ јайында тудулган. Шаҥ ла керектӱ јепсел Тобольсктаҥ келген[47]. 1749 јылда канча катап сураганыныҥ кийнинеҥ Петропавловский серикпе тудулган, 1751 јылда освящать эдилген. 1766 јылда 3816 кижи болгон[48]. Јылдыҥ ла улус кӧптӧгӧн сайын, каланыҥ администрациялык учуры јаанап, храмдардыҥ тоозы кӧптӧгӧн. Јаш-Тура Алтайский митрополияныҥ Бийский епархиязыныҥ тӧс јери.
Јаш-Турада мусульман община «Приход соборной мечети» 2008 јылда юридический јанынаҥ јӧптӧлгӧн, је мечет тударга јӧпти эмдиге алып болбойт[49].
Јуучыл-бийчандарга тӧс скульптура мемориал
2009 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-чи кӱнинде калада 230 тергеениҥ корулу тӱӱкилик ле культуралык кереестери, ого коштой 54 археологиялык кереес[52].