Кала | |||||
Волгоград | |||||
---|---|---|---|---|---|
орустап Волгоград | |||||
Ӱлекер:Photomontage | |||||
|
|||||
48°42′42″ с. ш. 44°30′50″ в. д.HGЯO | |||||
Эл-тергее | Россия | ||||
Федерацияныҥ субъекты | Волгоградский область | ||||
Каланыҥ округы | герой-кала Волгоград | ||||
Ич бӧлӱк | 8 аймак | ||||
Глава Волгограда | Владимир Марченко[1] | ||||
Тӱӱкизи ле географиязы | |||||
Тӧзӧлгӧн јылы | 1589 јылда | ||||
Баштапкы ады чыккан | 1579 | ||||
Алдында аттары | Ӱлекер:НП-ПН | ||||
Кала ала | 1708 јылдаҥ ала | ||||
Текши јери | 859,353[2] км² | ||||
Бийиги | −12…156 м | ||||
Климады | орто континентал | ||||
Ойдиҥ поязы | UTC+4:00[d] ла UTC+3:00 | ||||
Эл-јонныҥ тоозы | |||||
Эл-јонныҥ тоозы | ↘1 004 763[3] кижи (2021) | ||||
Ныктазы | 1169,21 кж./км² | ||||
Ук-калыктар | орустар (92,3 %) | ||||
Катойконим |
волгогра́децтер, волгогра́дец, [4] |
||||
Тоолорлу идентификаторлор | |||||
Телефонныҥ коды | +7 8442 | ||||
Почтаныҥ индекси | 400001—400138 | ||||
АТТК-ныҥ коды | 18401 | ||||
МТТК-ныҥ коды | 18701000001 | ||||
Номер в ГКГН | 0012847 | ||||
Оноҥ до ӧскӧзи | |||||
Кайралдары | Ӱлекер:Кызыл мааныныҥ ордени Ӱлекер:Кӱндӱлӱ легионныҥ ордениниҥ Кавалеры | ||||
Каланыҥ кӱни | сыгын айдыҥ баштапкы амыпаар кӱндери[5] | ||||
|
|||||
volgadmin.ru (орус.) (англ.) |
|||||
|
|||||
Медиафайлдар Викискладта |
Волгогра́д (1925 јылдаҥ озо — Цари́цын, 1961 јылдаҥ озо — Сталингра́д) — Россияныҥ европей келтейиниҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында кала, эл-јоны 1 004 763[3] кижи (2021)[6]. Волгоградский областьтыҥ администрациялык тӧс јери. Герой-кала, Царицынды корулаган, Сталинградта јуу-согуштыҥ јаан учурлу пункты. Областной учурлу кала, каланыҥ округы болот[7].
1555 јыл киреде Эдил сууныҥ сол јарадында ортолыкта тӧзӧлгӧн, је удабай Эдилдиҥ оҥ јарадында Царица сууныҥ кирген оозында мыска кӧчкӧн, оноҥ ло улам Царицын деп атту боло берген. Гидроним «Царица» дезе тӱрк тилдиҥ «Сары-су» (сары — «жёлтый», су — «вода») деп сӧстӧҥ, сууныҥ адынаҥ барган. База бир гипотеза Царицын деп ат кайдаҥ келген, XIV—XVI чактыҥ карталарында «Цицара» деп иран тилдиҥ сӧзи учуры јарт јок, Е. М. Поспеловтыҥ айтканыла бу сӧс каланыҥ адына торт келишпейт[8].
1925 јылда каланы Сталинград деп И. В. Сталинге учурлай адаган. Кийнинде десталинизация тушта каланыҥ адын ойто Волгоград эдип солыган[9]. Каланыҥ јаҥы ады искусственный — -град дегени ле сууныҥ ады кожулганы орус топонимияда (аналог) тӱҥей учурал јок[8].
Волгоград Эдил сууныҥ алтыгы агынында турат. Калага Волго-Ахтубинская пойма кирет, онойдо ок Денежный ла Сарпинский ортолыктар ла Сарептский јарымортолык кирип јат. Волго-Ахтубинский пойманыҥ почвазы јӱзӱн-јӱӱр: террасаныҥ эдегинде талайдыҥ кемјӱзинеҥ 55 метрдеҥ ала јарык-каштановый фациялар лугово-бурый ла бурый пустынно-степной почвала солынат. Каланыҥ округында солонцы ла солончактар база туштайт. Эҥ ле тӱндӱк јаны каланыҥ — ГЭС деп посёлок Волгоградский водохранилищениҥ јарадынаҥ башталат. Эдилге јараттай јерлер јабыс, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 0—40 метрге бийик, Эдилдеҥ 1—3 километр киреде јабызак тӧҥдӧр , бийиги 50—140 метр: Мамаев Курган (102 метр), Тас кыр ла о.ӧ. Эдилге каланыҥ јеринде чӧлдиҥ оок суулары келип кирет Кургак Мечётка, Ӱлӱш Мечётка, Царица, Ельшанка.
Климат орто-континентал, кургак. Чык-јуттыҥ орто кеми бир јылга — 267 мм. Кыш јымжак, улам ла јылый тӱжет, јай узун ла изӱ, је јыл айландыра кейдиҥ температуразы кезем солынып турар аргалу. 1940 јылда температура −33 °C болгон, 2011 јылда јаан изӱ айда температура — +43,0 °[10].
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | 12,3 | 15,8 | 20,5 | 29,2 | 37,7 | 41,2 | 43,0 | 42,6 | 38,8 | 31,5 | 21,0 | 12,3 | 43,0 |
Орто бийиги, °C | −3,3 | −3,1 | 3,6 | 14,9 | 21,9 | 27,0 | 29,6 | 28,6 | 21,6 | 13,0 | 3,6 | −1,9 | 13,0 |
Орто температура, °C | −5,7 | −5,9 | 0,1 | 9,9 | 16,7 | 21,6 | 24,2 | 23,0 | 16,4 | 8,8 | 0,8 | −4,2 | 8,8 |
Ортолой јабыс, °C | −9 | −9,7 | −3,9 | 4,2 | 10,1 | 15,1 | 17,5 | 16,2 | 10,4 | 4,1 | −2,4 | −7,3 | 3,8 |
Сыраҥай јабыс, °C | −33 | −32,5 | −25,8 | −12,8 | −1,1 | 1,1 | 7,2 | 4,5 | −1,5 | −12,2 | −25,8 | −27,8 | −33 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 25 | 17 | 19 | 18 | 35 | 22 | 26 | 21 | 18 | 21 | 20 | 24 | 267 |
Средняя влажность, % | 88 | 86 | 81 | 64 | 57 | 56 | 53 | 51 | 61 | 73 | 86 | 89 | 70 |
Кайдаҥ алынган: Погода и Климат 1981 — 2010 јылдардыҥ нормазы. |
Волгоградтыҥ јуугында јаан калаларга јетире (кӧӧлик јолдорло)[11] | ||
---|---|---|
Санкт-Петербург ~ 1668 км Москва ~ 964 км Воронеж ~ 568 км |
Самара ~ 864 км Саратов ~ 393 км Камышин ~ 198 км |
Казань ~ 1087 км Уральск ~ 838 км |
Калач-на-Дону ~ 81 км Суровикино ~ 139 км Луганск ~ 460 км |
Волжский ~ 27 км Ленинск ~ 69 км Атырау ~ 791 км | |
Волгодонск ~ 310 км Дондо Ростов ~ 479 км Ставрополь ~ 584 км Сочи ~ 1047 км |
Элиста ~ 290 км Пятигорск ~ 667 км Грозный ~ 800 км |
Астрахань ~ 434 км
Актау ~ 1600 км |
Кала Эдилдиҥ кӱнбадыш јарадында башка-башка бӱдӱмдӱ рельефтӱ: Приволжский возвышенностьтыҥ тӱштӱк учы, каланыҥ кӱнчыгыш јаны Сарпинский низменностьто Сарпинско-Даванский ложбинада јадат, Эдилдиҥ баштапкы ла экинчи терассалары бастыра каланыҥ ичиле тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар чӧйилет. Сарпинский низменность, Сарпино-Даванский ложбина (јалбагы бир канча км), је бери Ергеней деп участок Волгоградка кирет.
Волгоградта — тегин Евразийский кургак дерновиннозлаковый чӧл зона, ол каланыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, каланыҥ арткан јери полынно-дерновинно-злаковый опустыненный чӧлдӧ, Сарпино-Даванский ложбинада кала солонцоватый, солончаковатый ӧзӱмдерлӱ злаково-полынный пустыный чӧлдӱ јер[12]. Агаш јанынаҥ кала Эдил ле оок суулардыҥ јараттарына кӧрӧ јокту. Эрмен агаш туштайт, јерликшиген ташталган дачаларда садтар. Тӧҥдӧрдиҥ эдегинде чӧлдиҥ ӧлӧҥи. Ергенениҥ минеральный суузы ла база бир канча ар-бӱткендик зоналар регионал кереестер деп чотолот.
Волгоградтыҥ тындулары беспозвоночныйлар, куштар, грызундар. Каланыҥ «јажыл зоназында» јыландар, бакалар, койондор, јорокондор ло јарганаттар[13]. Калада борбыйак, кӱӱле, таан, чычкан, айылдыҥ чычканы кӧп.
Волгоградта орто экологиялык айалга. Кӧп сабада атмосфераны кӧӧлик транспорт киртидет — 70 % чачынтылар. Промышленный объекттердеҥ — металлургия, химический ле топливный промышленность база кейди киртидет[14][15]. Эдилдиҥ суузыныҥ кириниҥ индекси 1,36-наҥ ала 2,04-кӧ Ӱлекер:Обновить данные јетире. Каланыҥ биологический очистной сооружениелери Голодный деп ортолыкта турат. Аруталган сууда азот, взвешенный веществолор, куулы, цинк, фторид, фосфат веществолор керектӱ кеминеҥ ашпайт[16].
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1786[17] | 1811[18] | 1840[18] | 1847 | 1856[18] | 1857 | 1860 | 1861[18] | 1863[18] |
627 | ↗3800 | ↗4400 | ↗4805 | ↗7200 | ↘6478 | ↗7027 | ↘6700 | ↗8400 |
1873 | 1877 | 1884 | 1897[19] | 1901 | 1903[20] | 1904[20] | 1905[20] | 1906[20] |
↗13 932 | ↗26 510 | ↗36 308 | ↗56 500 | ↗70 000 | ↗79 759 | ↘79 312 | ↗82 020 | ↗86 756 |
1907[20] | 1909 | 1914[21] | 1917[22] | 1920[23] | 1923[24] | 1925[25] | 1926[26] | 1927[27] |
↗93 084 | ↗100 000 | ↗117 675 | ↗130 000 | ↘87 300 | ↗117 200 | ↗145 400 | ↗165 900 | ↗171 200 |
1928[28] | 1929[29] | 1930[30] | 1931[31] | 1933[32] | 1939[33] | 1941[34] | 1943[35] | 1944[36] |
↗179 700 | ↗188 200 | ↗217 000 | ↗304 097 | ↗388 000 | ↗445 312 | ↗500 000 | ↘32 181 | ↗284 800 |
1956[37] | 1959[38] | 1962[18] | 1967[18] | 1970[39] | 1973[18] | 1975[40] | 1976[41] | 1979[42] |
↗525 000 | ↗593 844 | ↗649 000 | ↗742 000 | ↗817 647 | ↗869 000 | ↗900 000 | →900 000 | ↗928 692 |
1982[43] | 1985[44] | 1986[41] | 1987[45] | 1989[46] | 1990[47] | 1991[41] | 1992[41] | 1993[41] |
↗956 000 | ↗974 000 | ↗977 000 | ↗988 000 | ↗998 894 | ↘998 000 | ↗1 005 000 | ↘1 004 000 | ↘1 002 000 |
1994[41] | 1995[44] | 1996[44] | 1997[48] | 1998[44] | 1999[49] | 2000[50] | 2001[44] | 2002[51] |
↘1 000 000 | ↘999 000 | →999 000 | ↗1 005 000 | ↘999 000 | ↗1 000 000 | ↘993 400 | ↘982 900 | ↗1 011 417 |
2003[18] | 2004[52] | 2005[53] | 2006[54] | 2007[55] | 2008[56] | 2009[57] | 2010[58] | 2011[59] |
↘1 011 400 | ↘1 004 200 | ↘999 100 | ↘991 700 | ↘986 300 | ↘983 900 | ↘981 909 | ↗1 021 215 | ↘1 021 200 |
2012[60] | 2013[61] | 2014[62] | 2015[63] | 2016[64] | 2017[65] | 2018[66] | 2019[67] | 2020[68] |
↘1 018 739 | ↗1 018 790 | ↘1 017 985 | ↘1 017 451 | ↘1 016 137 | ↘1 015 586 | ↘1 013 533 | ↘1 013 468 | ↘1 008 998 |
2021[3] | ||||||||
↘1 004 763 |
XIX чактыҥ ортозына јетире Царицынныҥ эл-јоны бир канча ла муҥ кижи болгон. 1913 јылда Царицында јон 100 000 кижиге јеткен[69]. 1980-чи јылдарда эл-јонныҥ тоозы кӧптӧп, 1989 јылда Волгоград Россияда миллионер кала боло берген. 1995 ле 1998 јылда кала эки катап бу статузын јылыйткан, оноҥ ойто јандырган. 1999 јылда статусын торт јылыйткан[70]. 2002 јылда калага коштой јаткан јурттарды кожуп ийерде, Волгоград ойто ло миллионер кала боло берген[70], је 2004 јылда ол ойто ло миллионер кала деп статус јок арткан[70]. 2010 јылда каланыҥ округына кирип турган бастыра јурттарды, ишмекчи посёлктор ло деремнелерди Волгоградка кожуп ийерде[71], кала ӱчинчи катап миллионер кала боло берген[72], је 2014 јылда депопуляция болуп, 2015 јылда эл-јонныҥ тоозы 1 017 424 кижи боло берген[73], онойып, Волгоград Россия ичинде миллионе калалардыҥ ортодо 15-чи јерде турат[62][74][74]
Ук-калыктардыҥ тоозыла Волгоградта 2010 јылдыҥ Бастырароссийский тооалыжы аайынча: орустар — 922 321 (92,3 %); армянар — 15 200 (1,5 %); украиндер — 12 216 (1,2 %); татарлар — 9760 (1 %); азербайджандар — 6679 (0,7 %); казахтар — 3831 (0,4 %); белорустар — 2639 (0,3 %); корейлер — 2389 (0,2 %), арткан ук-калыктар 2000 кижинеҥ ас, 21 430 кижи угы-тӧзин айтпаган[75].
Эмдиги Волгоград каланыҥ ордында Кургак Мечётка ла Ӱлӱш Мечётка деп суулардыҥ ортозында ордынский јурт болгон, ады јарт јок. Орус кӧчкӱндер оны Мечётное городище дежетен, ондо «Алтын Орда, Джучиниҥ» јурты деп 1274 јылдаҥ ала 1377 јылдарга јетире ӧйдиҥ акчалары табылган[76]. Эмдиги ӧйдиҥ археологторы городищени каланыҥ ордын шиҥдеерге болбой калган, оныҥ таштарын, кирпичтерин Царицын тудулып баштаарда ӱзе тажый бергендер[77]. 1920 јылда профессионал археолог Балладтыҥ экспедициязын Россияда граждан јуу ӱзӱп ийген, јебрен каланыҥ ордын 1930-чы јылдардаҥ эмдиге јетире торт јок эдип быскан, мында ла болгон Сухая Мечёткада (палеолитическое поселение) база јок болуп калган[78]. «мечькъ» — медведь дегени јастыра[79], не дезе, чӧлдӧ айу јок, сууныҥ ады мечет деп сӧстӧҥ барган болор[80]. Волгоград бу јурттаҥ 18 км тӱндӱктей тудулган, Мечётный јуртЦарицын тудулардаҥ озо 200—250 јыл кайра болгон. Золотоордынский јурт Сары сууныҥ («Царицы река») оозында болгон[81].
XV чакта Золотая Орда оок ханстволор болуп бӧлинерде: Казанский, Сибирский, Астраханский, Крымский ле оноҥ до ӧскӧ кичинек каандыктар башкаланган. Бу бӧлиниш канду јууларла, олјолорло аҥыланган. Ордынский каандар бой-бойыла јуулашкан, учы-учында торт јайрадылган. Бу ӧйдӧ орус каандык XVI чакта биригип, јанап, тӱрк каандыктарды улай телей бактырган: Казанский 1552 јылдарда, Астраханский 1556, Сибирский 1598. Эдилде саду јол ӧҥжиген, орус каандык Астраханга агаш, аш, сукно, тере, воск, мӧт садып, тус, бӧс, темир, ладан садып алатан, (алтын-мӧҥӱн цветмет оруста чек јок болгон)[82]. [83]).
Царицын Орус каандыктыҥ Ногай Орданыҥ јеринде јуучыл форпосты (1586) болгон[84]. Јуугында орус јон јаткан јер (Саратов шибеени чотобозо, ол база ногайлардыҥ јеринде болгон) Воронеж болгон[85]Царицыннаҥ 530 км Ногайский шляхла барза (кийнинде Астраханский почтовый тракт, эмдиги федерал јол «Каспий»). Тӱрктер ле мусульман-суннит ногайларга кӧрӧ, калмыктар Ойроттор болгон (кӱнбадыш монголдор), олор кудай јаҥыла Гелугпа буддисттер болгон, олор Крымский ханствго тартылбай, кӧндӱре орус каанга баккан (бу ла ӧйдӧ кыргындап табарулар эдетен, берилген чертти бузатан, клятва — шерть).
Волгодонской регион 1750-чы јылдарда Арасей империяныҥ амыр губерниялары (Воронежтеҥ тӱндӱктей) ла Кавказ ла Орто Азияныҥ кӧчкиндериниҥ ханстволорыныҥ ортозында буферный зона болгон. Царицын јуучыл администрациялык учурлу пограничный јурт болгон, мында сууда јорыкка керектӱ складтар, карантин керептерде оорыган улуска тудулган туралар, јаан эмес саду болгон. Калада 400 јуучыл кижи ле ас тоолу тегин улус јаткан. 1645 јылда мында таможнялар болгон[86]. 1664 јылда калада баштапкы таш тура табылган Иоанн Предтечаныҥ серикпези[87]. Петр I каанныҥ Европага тӱҥейлешкен реформалары ороонды тыҥыткан. Арасей 1750-чи јылдардаҥ Крым, Кавказ ла Орто Азияныҥ јерлерин мензинип баштаган.
Царицын 1775 јылда јаҥы ӧзӱм алынып баштаган. Шибееде јӱрӱм токыналу болуп, јаҥы орус кӧчкӱндер келип, Царицынский сторожевой линия јоголып, тӱштӱктей кыйуларды Азово-Моздокский укреплённый линия корулаган. 1820 јылда каланы тудар план јӧптӧлгӧн[88]. Екатерина II каанныҥ кычырузыла немецкий колонист-гернгутерлер Поволжьеде немецкий колониялар тӧзӧгӧн, олор јаҥы технологиялар ла јӱрӱмниҥ јаҥы социальный укладын экелген. Баштапкы школ, аптека, кофейня, картофель, горчица ла таҥкы тарыганы Сарепта-на-Волге деп колониянаҥ башталган[89]. 1812 јылда баштапкы[90] горчица јазаар завод болгон, эмди ол горчично-маслобойный завод «Сарепта». XVIII чактарда Царицында эҥ ле озо пищевой промышленность ӧскӧн, тус алар јерлер јуук болгон Эльтон, Эдилдиҥ ле Каспийдиҥ балыгы ла бахчеводство учун. Бастыра Арасейге којойымдар тус, сарептский горчица[90], нардек[91], тузаган ла кургаткан балык апарып садатан. Эдилдиҥ зоназында улам ла кӱйгектер, эмезе ашты соок алып ийер, эмезе саранча табарар учун улус јер ижин керектебей, «отхожие промыслы» (орустап вахтовый метод работы), олор бурлактар, чумактар, сволочь (сӱӱртеер, волочить деп сӧстӧҥ)[92] переволокко (Эдилдеҥ Донго јетире керептер сӱӱртеерге) јалданатан. 1917 јылда революциянаҥ озо јаан храм — Александро-Невский собор бӱткен, ол 1918 јылда иштеп баштаган, (1932 јылда бызып салган, ойто 2021 јылда орныктырган.
1862 јылда Волго-Донской темирјол Донго јеткен.
Бу ӧйдӧ кала тыҥыда јаранып ӧскӧн. СССР-да ончо улус ӱредӱ алар, Ликбез једимдӱ иштеген. Калада 200 ӱредӱ заведение школдоҥ ВУЗ-тарга јетире ачылган: Волгоградский государственный технический университет (1930), индустриально-педагогический институт (1931), медицинский институт (1935)[93]. Калада электроэнергия, водопровод, канализация, общественный транспорт, радио, телефонный связь табылган.
Фронт јууктаган сайын Поволжьениҥ темирјолдоры немецтердиҥ колына киргедий айалга болордо, Верховный Главнокомандованиениҥ Ставказы Волжский рокада эдер деп јӧптӧгӧн, оны тударга, Байкало-Амурский темирјол магистральдыҥ 1-чи участогын кодорор, јербойыныҥ улузын, катуныҥ јеринде улус ла олјодо (орустап заключённый, военнопленный) улусты иштендирген[94] јолды сӱрекей тӱрген туткан (рекорд ӧйгӧ). Рокаданыҥ тӱштӱк участогы Сталинград — Ӱстӱги Баскунчак ла Астрахань — Урбах станцияныҥ ортозы (250 км)1941 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала јаҥар айга јетире тудулып калган[95], тӱндӱкте Иловля — Саратов — Свияжск. Узуны 992 км тӱндӱк участок — 1942 јылдыҥ тулаан ла ӱлӱрген айларында тудулган[96].
Кала сӱрекей коомой экономикалык айалгада, эмдиги ӧйдӧ Россияныҥ миллионер калалары ортодо ол эҥ ле јокту кала[97]. Бу калада ишјал эҥ ле ас (19 муҥ салкой, 2013 јылда), эҥ ле эски инфраструктура[97] чиновниктердиҥ ишјалы эҥ ле кӧп 54 000 салкой[98].
Отрасльдар | Каланыҥ јаан деген предприятиелери |
---|---|
Машиностроение ле оборонный производство | ПО «Баррикады» | Тракторный завод | Волгограднефтемаш | Завод буровой техники | Северсталь-Метиз | Завод весоизмерительной техники | Завод имени Петрова |
Металлургия | «Красный Октябрь» | Алюминиевый завод |
Транспорт | Волгоградское отделение Приволжской железной дороги | Волго-Донской канал | Гумрак (аэропорт) | Метроэлектротранс |
Строительный промышленность | Волгоградский завод железобетонных изделий № 1 | ВОЛМА |
Химический промышленность | Каустик | Завод технического углерода | Лукойл-Волгограднефтепереработка |
Энергетика | Волжская ГЭС | Волгоградская ГРЭС | ТЭЦ-1 | ТЭЦ-2 | ТЭЦ-3 |
Конструкторский бюро | Тяжпромэлектропроект | ЦКБ «Титан» |
Пищевой промышленность | Сады Придонья | Конфил | Горчичный завод «Сарепта» | Пивовар | ОАО Волгомясомолторг | Сарепта-ПомидорПром | Сарептская мельница | Хлебозавод № 5 | Красноармейский хлеб | МегаМикс | Макарна | Здоровье | Молочный комбинат Волгоградский]] | Волгоградский горчичный завод РОДОС | Русский хлеб | Волгоградоблпродукт | Волгоградский экспериментальный завод напитков |
Јербойыныҥ саду сетьтери | МАН | Радеж | Покупочка |
Каланыҥ промышленностина учурлалган почтовый маркалар ла фалеристика:
Царицында баштапкы баштамы ӱредӱ 1808 јылда табылган[99]. Царицынныҥ серикпелеринде церковно-приходский школдор ачылган. Мында тоолоп, бичип, кычырып, кудай јаҥыныҥ тӧзӧлгӧзине ӱреткен. Ондор тоолу ӱредӱ заведениелер ачыларда, системный образование 1880-чи јылдарда башталган. 1911 јылда Царицында 14 эр улустыҥ, 9 ӱй улустыҥ 2 колый (смешанный) школ болгон[100] Бистиҥ ӧйгӧ јетире баштапкы царицынский гимназияныҥ туразы (1875) бӱдӱн артып, эмди областной администрацияныҥ туразы болот (Ленинниҥ оромы, 9)[101]. Тӧрт ӱй улустыҥ гимназияныҥ туралары эмдиги ӧйгӧ јеткен[102], 1908 јылда 83-чи школ Ленинниҥ проспекти, 21[103], госпожа Стеценконыҥ школы — эмди кӱӱлик школ № 1, Пушкинниҥ оромы, 13 [104]. Церковно-приходской школдыҥ туразы (1887) — эмди бу Циолковскийдиҥ оромы, 15А[105]
1807 јылда калада баштапкы эмчилик учреждениелерге бюджеттеҥ акча чыгарылган: 10727 салковой — сарай, лекарский туралар, аптека ла чедендер»,[106], тура холерала, тифле, чумала оору улуска тудулган, Царицын калага бу оорулар улай ла табаратан. 1807 јылда баштапкы медицинский ишчи — Петербургский Акушерский школды божоткон Ульяна Андреева келген[107]. 1890-чы јылдарда калада јаҥыс ла земский больница 40 койкага болгон. 1913 јылда Царицында 4 больница ла 4 амбулатория, 135 муҥ эл-јонды јӱк ле 35 врач эмдеген[108]. Советский ӧйдӧ калада городской здравоохранение болгон. Постсоветский ӧйдӧ: филиал «Межотраслевой билим-технический комплекс «Микрохирургия глаза»» (1988), Билим тӧс јер РАМН Ортопедия Антропометрический косметология (1992, эмди — Волгоградский городской центр ортопедии и ортопедической косметологии[109], кардиологический тӧс јер (1997)[110], перинатальный тӧс јер (2010)[111], гемодиализный тӧс јер (2015)[112].
Пётр I каан музейлерди ачып баштаган, ол 1722 јылда калага бойыныҥ картуз бӧрӱги ле тайагын (орустап посох) сыйлаган[113]. Петрдыҥ сыйы кайкамчылу болгон, тегин ле черешнянаҥ эткен будак-тайак ла кийис бӧрӱк, бу улу јарлу кижиниҥ берген сыйы јаан кереес ле музейдиҥ экспонады болуп јат. Царицында баштапкы краеведческий музей — 1914 јылда тӧзӧлгӧн, озогы земский управаныҥ туразында.
1937 јылда совет јаҥ тушта калада 2-чи музей — Сталинниҥ адыла адалган Царицынды корулаганыныҥ музейи ачылган. Бир ле јылдаҥ оны тӧзӧгӧн башкараачызы В. М. Алексеев 1938 јылда айдууга барган, ондо оны адып салган[114]. Сталинград учун јуу-согуштыҥ кийнинеҥ бу музейге кӧп тоолу экспонаттар (1942—1943 јылдарда) кожулган, музей «Сталинниҥ адыла адалган Царицынды корулаганыныҥ музейи» боло берген. 1984 јылда «Сталинградский јуу-согуш» деп музей тӧзӧлгӧн. 1991 јылда бу музейде граждан јуу ла Ак кыймыгуныҥ (орустап Белое движение) эземин кошкон.
1960 јылда И.И.Машковтыҥ адыла адалган Волгоградский јуранар кеендиктиҥ музейи ачылган. 1989 јылда «Эски Сарепта» деп тӱӱкилик-этнографиялык ла архитектуралык музей-заповедник ачылган (XVIII чакта кӧчкӱн немец, калмык, татар ла орус культуралар керегинде).
2017 јылда ӱлӱрген айдыҥ 5 кӱнинде каланыҥ ортозында Царица сууныҥ коолында «Россия — мениҥ тӱӱким» деп интерактивный музей-парк ачылган, текши јери 7000 кв.м2, мында проекционный купол, голограмма, аудиогид, звуковой ло световой системалар бар[115].
XIX чактыҥ экинчи јарымында театрал кеендик Царицында јӱк ле јондык балагандар (народные балаганы) бӱдӱмдӱ болгон [116]. Театр керегинде баштапкы катап Саратовтыҥ полицмейстери 1872 јылда айткан: «Саратовский губернияда ӱч театр: Саратовто эки, јайгы ла кышкы, ӱчинчизи Царицында таш турада, бу тура Калинин деп којойымныҥ туразы болгон[116]. 1882 јылда Царица сууныҥ јанында сад ла вокзалдыҥ јанында (ачык сцена) «Конкордия» ачылган, ол каланыҥ баштапкы кӱӱлик театры болгон[117]. «Конкордияны» 1905 јылда Царицында промышленник Владимир Миллер садып алала, театрга јаҥы тура туткан (1300 јерлӱ) (бу рекорд эмдиге артат, Волгоградта база мындый театр јок)[117]. «Конкордия» Россияда јарлу опера болгон, мында Фигнер Николай Николаевич, Шаляпин Фёдор Иванович, Собинов Леонид Витальевич ле ӧ.ӧ. јарлу артисттер концертткрде турушкан[116]. 1913 јылда царицынныҥ којойымы, меценат ла тенор-любитель Репников билим ле кеендиктиҥ туразын туткан[116]
Баштапкы телекейлик јуу ла Граждан јуу тушта театрлардыҥ туразында шыркалу солдаттарга лазареттер болгон, 1922 јылда «Конкордияда» баштапкы концерттер (кӱӱлик комедияныҥ Сталинградта театры), 1933 јылда Волгоградский театр юного зрителяда болгон. 1937 јылда куклалардыҥ самодеятельный театрыныҥ (лесозаводтыҥ) труппазы профессионал коллектив деп чотолгон[118]. Оноҥ ары мындый театрлар ачылган: Волгоградта бир актёрдыҥ театры (орустап театр одного актера), 1989, Казактардыҥ Волгоградта кӱӱлик-драма театры, 1992, Царицында опера, 1993, Волгоградта јииттердиҥ театры, 2006, Эмдиги ӧйдиҥ театрыныҥ Волгоградта лабораториязы, 2008, Баштапкы драма театр, 2012. Калада эки орган (кӱӱлик ойноткы), Сарептада кирха-музейде концертный зал бар.
1915 јылда Владимир Миллер (эмдиги Ленинниҥ оромында,6) Царицында баштапкы «Парнас» деп кинотеатр туткан, эки јылдаҥ бу кинотеатр национализировать эдилип, јаҥы ады «Красноармеец» боло берген. 1920 јылдаҥ ала калада Казанский собордоҥ ӧскӧ бастыра серикпелери јабылган, кезиги клуб, библиотека ла кинотеатр эдип јазалган. 1991 јылга јетире Волгоградта ондор тоолу кинотеатрлар иштеген. 2015 јылда калада 15 кинотеатр иштеген[119].
Царицында баштапкы библиотека, акча тӧлӧп кычырынар зал Апабелованыҥ бичик садар лапказында болгон, 1894 јылда ачылган, је ол тушта Общественный Собрание ле Земский управада библиотекалар (тегин улус кирбес, орустап закрытые для публики) бар болгон. 1900 јылда баштапкы общественный библиотека царицында меценат Лапшин Василий Фёдоровичтиҥ (предприниматель) болужыла Царицынский пожарный частьтыҥ туразында ачылган[120]. Јууныҥ алдында, 20 јылга библиотекалар айдары јок кӧптӧгӧн, ондор тоолу библиотекалар ӱредӱ заведениеде, заводто, рабочий посёлоктордо ачылган. Бастыра бичик фонд јуу тушта јоголгон, је јууныҥ кийнинде орныккан, кӧптӧгӧн[121]. Эмди Волгоградта ондор тоолу библиотека бар. Россияда 44 500 библиотека, эл-јонныҥ тоозы 144,1 млн кижи. Олордыҥ бир библиотеказы 3238 россиянды литературала јеткилдеер аргалу.
Футболдыҥ тӱӱкизи Царицында 1909 јылдаҥ башталат, ДЮМО заводтыҥ «Штурм» ла «Штандарт» командалары ак јалаҥды футбол ойноор эдип јазаган, эмди ол Волгоградта «Монолит» деп эҥ озогы стадион болуп јат[122]. 1925 јылда профессионал команда «Динамо» тӧзӧлгӧн. Јууныҥ кийнинде тӧзӧлгӧн командалар: гандбол клуб — «Динамо» ло «Каустик», ватерпольный — «Спартак», баскетболло — «Красный Октябрь», футбольный — «Олимпия». 1960 јылда Академия физической культуры ачылган.
1920—1980 јылдарда кӧп тоолу спортивный сооружениелер тудулган, олордыҥ јаан дегендери: стадион «Трактор» (1931), Тӧс стадион (1962), Спорттыҥ Ӧргӧӧзи (1967), Тӧс бассейн (1967), стадион «Зенит» (1980). Совет ӧйдиҥ кийнинде стадион «Олимпия», 2018 јылдыҥ футболло телекейлик чемпионады тушта футбольный стадион «Волгоград Арена» тудулган, Центральный стадионныҥ ордына. Совет ӧйдӧ јарлу спортсмендер: Исинбаева Елена Гаджиевна, Слесаренко Елена Владимировна, Опалев Максим Александрович, Петров Алексей Александрович, Ильченко Лариса Дмитриевна[123].
2018 јылда Волгоградта футболло телекейлик Чемпионаттыҥ 4 матчы ӧткӧн. Ого болуп калада јаҥы стадион тудулган «Волгоград Арена». Стадионго 45 000 кижи бадар, мында ла прессага јерлер, VIP-јерлер ле оору-инвалид улуска јерлер. Аренада болгон матчтар:
Каланыҥ архитектуразы бир канча толку бызылыш ӧткӧн: баштапкызы 1880—1910 јылдарда, качан кала тыҥыда ӧзӱп баштаарда, кенейте байыган кала эски агаш тураларды јоголтып јаан ла јараш таш туралар туткан. 1870—1910 јылдарда шибее-деремне Царицынды јоголткон, храмдар арткан[124] Экинчи строительный бум граждан јууга келишкен, бастыра кудай јаҥыныҥ туралары јоголгон. 1932 јылда каланыҥ эҥ ле озогы — 300 јыл турган Иоанн Предтечаныҥ серикпези јоголгон. Ӱчинчи бызылыш Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта болгон[125].
Тӱӱкилик ле патриотика учур јок кереестер: Коручыл-Байана, баштапкы ӱредӱчи, скульптура «Знание — сила», байкер, автомобилист, копейка, сӱӱшкендердиҥ скульптуразы, ирыстыҥ такаазы, аккордеонду кызычак, аист јаҥы чыккан бала апарат, гиппопотам барат, собаки, киске ле кискечек.
Волгоград филателияда (список) ла нумизматикада (список):
Каланыҥ кӱндӱлӱ граждандары болуп Царицында јаан једимдер экелген улус болот. Којойымдардыҥ ортодо меценаттар ӱредӱлик ле эмчиликке болуш эдетен. Оноҥ Кызыл Черӱниҥ јуучылдары, Царицын ла Сталинградта јуу-согуштыҥ туружаачылары. 1950-чи јылдардыҥ кӱндӱлӱ граждандары металлургияныҥ, архитектураныҥ, кеендиктиҥ ишчилери.
Каланыҥ кӱндӱлӱ улузы (список):
<ref>
; для сносок УставГорода
не указан текст