Кала Татарстанныҥ тӧс калазы | |||||
Казан | |||||
---|---|---|---|---|---|
татарлап Казан | |||||
| |||||
|
|||||
55°47′27″ с. ш. 49°06′52″ в. д.HGЯO | |||||
Эл-тергее | Россия | ||||
Федерацияныҥ субъекты | Республика Татарстан | ||||
Каланыҥ округы | Казан | ||||
Ич бӧлӱк | каланыҥ 7 аймагы | ||||
Башкараачызы | Ильсур Метшин | ||||
Тӱӱкизи ле географиязы | |||||
Тӧзӧлгӧн јылы | 1005 | ||||
Баштапкы ады чыккан | 1391 | ||||
Текши јери | 588,9844[1] (каланыҥ округыныҥ текши јери 638,3955[1]) км² | ||||
Бийиги | 60 м | ||||
Ойдиҥ поязы | UTC+3:00 | ||||
Эл-јонныҥ тоозы | |||||
Эл-јонныҥ тоозы | ↘1 257 341[2] кижи (2021) | ||||
Ныктазы | 2134,76 кж./км² | ||||
Агломерация | Казанский (1 560 000 кижи)[3] | ||||
Ук-калыктар | татарлар, орустар, чуваштар ла о.ӧ.[4] | ||||
Конфессиялар |
мусульман сунниттер ханафитского мазхаба, православныйлар ла о.ӧ. |
||||
Катойконим | каза́нцылар, каза́нец | ||||
Окылу тил | орус тил ла Татар тил | ||||
Тоолорлу идентификаторлор | |||||
Телефонныҥ коды | +7 843 | ||||
Почтаныҥ индекси | 420000-421992 | ||||
АТТК-ныҥ коды | 92401 | ||||
МТТК-ныҥ коды | 92701000001 | ||||
Номер в ГКГН | 0012588 | ||||
Оноҥ до ӧскӧзи | |||||
Награды |
Иштиҥ магыныҥ калазы |
||||
каланыҥ кӱни | куран айдыҥ 30 кӱни | ||||
|
|||||
kzn.ru (орус.) (англ.) (татар.) |
|||||
|
|||||
Медиафайлдар Викискладта |
Каза́н (орустап Казань) — Россияда кала, Татарстан Республиканыҥ тӧс калазы, Эдил сууныҥ сол јарадында јаан порт, Казанка суу Эдилге киргенинде турат[5]. Приволжский федерал округта, Эдил сууда турган калалардыҥ ортодо эл-јоныныҥ тоозы аайынча јаан кала. Россияда экономикалык, билим, ӱредӱлик, кудайлык, спорт ло культуралык јанынаҥ јаан деген тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Казанский кремль — ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчилериниҥ бирӱзи. Иштиҥ магыныҥ калазы. Тӱӱкиде Казан ханствоныҥ, Казанский уездтиҥ, Казанский губернияныҥ ла Татарский АССР-дыҥ тӧс јери.
Калада окылу бренд бар — «Россияныҥ ӱчинчи тӧс јери» (орустап Третья столица России)[6].
2005 јылда Казан кала муҥ јылдыгын (орустап тысячелетие) байрамдаган.
Казан кӧп катап спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдериле калыктар ортодо маргаандар ӧткӱрген, ол тоодо Јайгы Универсиада 2013 (XXVII Всемирная летняя Универсиада), футболло телекейлик чемпионат, 2018.
2014 јылда TripAdvisor деп сайттыҥ јорыкташ керегинде рейтингинде Татарстаныҥ тӧс калазы бийик ӧзӱмдӱ туризм учун телекейде 8-чи ле Европада 3-чи јерде болгон[7][8].
2017—2018 јылдарда Airbnb-тыҥ рейтингинде Казан Россияныҥ туристтерге эҥ јарап турган калаларыныҥ ортодо 3-чи јер алган[9].
Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Јакааны аайынча (2020 јылда јаан изӱ айдыҥ 2 кӱнинде) «Иштиҥ магыныҥ калазы» деп ат-нере берилген[10].
Казанныҥ ады кайдаҥ табылганы керегинде бир канча версиялар ла соојындар бар[11]. Булгарлардыҥ камы от јокко казан кайнаар јерге кала тутсын деп айткан. Оныҥ учун каланы Какай кӧлдиҥ (орустап озеро Кабан) јанында туткан. Мынаҥ ла Казан каланыҥ ады татар тилдеҥ орустап «котёл». Ӧскӧ версиялар каланыҥ адын ландшафтла колбойт, татар сӧс каен (орустап «берёза») эмезе каз (орустап «гусь»), Хасан князьтыҥ адыла, о.ӧ. варианттар. И. Г. Добродомовтыҥ бодоштырганы:
«<…> первичным было реконструируемое аланско-буртасское название Хадзанг, связанное с расположением города при крутом изгибе русла Волги. На чувашской почве оно превратилось в Хузан, а в русском употреблении в Казань»[12].
Казан Эдил сууныҥ сол јарадында, Казанка суу кожылганында, Москванаҥ 820 км кӱнчыгыштай турат. Турган јериниҥ эптӱзиле Казан Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш јаныныҥ ортозында саду ӧдӧринде јарамыкту јер болгон. Географиялык координаттары: 55°47,45′ с. ш. 49°6,87′ в. д.HGЯO («нулевой километрдиҥ» координаттары).
Казан јаан городторго јетире (кӧндӱре/кӧӧлик јолдорло)[13] | ||||
---|---|---|---|---|
ТД-КБ | ТД-КЧ | |||
КБ | КЧ | |||
ТШ-КБ | ТШ-КЧ |
Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар кала 29 км чӧйилет, кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар 31 км чӧйилет. Кала кӱнбадыш јаныла, ортозыла, тӱштӱк-кӱнбадыш келтейиле 15 километрге Куйбышевский водохранилищеге јапшынат. Казанныҥ кӱнбадыш кырында Эдилди кечире бир кӱр бар. Казанка суу Эдилдиҥ кош суузы тӱндӱк-кӱнчыгыштаҥ јанынаҥ кӱнбадыш јаар каланыҥ ортозыла агып, Казанды эки бӧлӱкке јарат — тӱӱкилик јаны ла олјондо јаҥы. Каланыҥ эки бӧлӱги беш дамбала, кӱрлерле, метрополитенле колболот.
Казанныҥ климады — орто континентал, тыҥ сооктор ло кызу изӱлер мында болбойт. Кӧп сабада тӱштӱк ле кӱнбадыш салкындар согот, јыл ичине салкын јок (штиль) кӱндер — 13. Кардыҥ калыҥы орто кеминде, эҥ јаан кар кочкор ло тулаан айда — 38 см. Айас, булутту, бӱркӱк кӱндер јыл туркунына — 40, 169 ла 149 болот. Эҥ булутту ай кӱчӱрген, ас булутту кӱндер — јаан изӱ ле куран айларда болот. Кӱс-јас тумандар, јыл туркунына 16 кӱн. Јайгыда орто температура — +17…20 °C, кышкыда — −9…12 °C. 2010 јылда јааан изӱ ле куран айда тыҥ изӱлер турган : куран айдыҥ 1 кӱнинде температура кӧлӧткӧдӧ +39,0 °C болгон[14]. Эҥ соок кӱнниҥ рекорды 1942 јылда чаган айдыҥ 21 кӱнинде −46,8 °C болгон. Салкынныҥ тӱргениниҥ ортојылдык кеми Бофорттыҥ шкалазы аайынча — 3,6 м/с, кейдиҥ чыгыныҥ кеми — 75 %. Чык-јут кичӱ изӱ айдаҥ ӱлӱрген айга јетире тӱжет. Эҥ јутту ай — 1978 јылдыҥ кичӱ изӱ айы болгон, 217 мм јут-чык тӱшкен (нормазы 70 мм). 1984 јылда эҥ ас јутту ай кочкор, 1972 јылда куран ай ла 1987 јылда ӱлӱрген айларда Казанда чек чык тӱшпеген[15].
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Орто бийиги, °C | −7,8 | −7,1 | 0,3 | 9,8 | 19,1 | 22,0 | 26,0 | 23,3 | 16,6 | 9,2 | −1 | −6 | 8,7 |
Орто температура, °C | −9,2 | −9,5 | −2,7 | 6,0 | 14,1 | 17,6 | 21,4 | 18,8 | 12,9 | 6,6 | −2,4 | −7,6 | 5,5 |
Ортолой јабыс, °C | −11,8 | −11,7 | −6,2 | 2,2 | 9,4 | 13,1 | 16,8 | 14,2 | 9,3 | 3,5 | −3,3 | −9,2 | 2,2 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 43 | 39 | 37 | 31 | 51 | 70 | 78 | 63 | 59 | 58 | 53 | 47 | 629 |
Кайдаҥ алынган: www.weatheronline.co.uk |
Каланыҥ рельефы тӧҥдӧрлӱ ле тӱс јерлӱ (равнинно-холмистый). Каланыҥ ортозында јабызак тӱс јерлер бар (низменные равнины) Забулачье, Предкабанье, Закабанье, эмеш бийик тӱс јерлер (возвышенная равнина) Арский јалаҥ, мында тӧҥдӧр бар — Кремлёвский, Марусовский, Федосеевский, Баштапкы кыр, Экинчи кыр, Аметьево јурт, Јаҥы Татар слобода ла о.ӧ. Тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар каланыҥ јери табынча бийиктейт Горки, Азино, Нагорный, Дербышки јурт каланыҥ тӱӱкилик келтейине, тӱштӱк-кӱнбадыш келтейине ле Заречьеге кӧрӧ 20-40 метрге бийик. Заречьеде Зилантова деп кыр, онойдо ок каланыҥ тӱндӱгинде тӧҥдӧр. Башка-башка јерлерде јарлар, јабызаган јерлер бар.
Калада суулу јердиҥ текши кеми јаан. Эдилдиҥ 2 км јалбак акваториязыныҥ бӧлӱги (каланыҥ кӱнбадыш кыйузыла), ого коштой Казанка сууныҥ кӧп сабада тайыс јерлери ле јаҥы оозы (новое устье) јалбагы 1 км (бӱдӱнге каланыҥ јеринде) Куйбышевский водохранилище тудуларда, јаҥы оозы табылган (XX чакта чичкечек суулардыҥ ордына). Онойдо ок калада суулу јерлердиҥ тоозына мындый кӧлдӧр кирет Кабан кӧл, Алтыгы (Ближний), Орто (Средний), Ӱстӱги (Дальний) деп атту кӧлдӧр, јаказында кичӱ кӧлдӧр Лебяжье, Глубокое, Голубые ле о.ӧ., кичӱ суулар Јаҥы Савиново, кижи јазаган кӧлдӧр Изумрудное, Комсомольское, Булак деп канал, Нокса суу, Кургак суу ла каланыҥ јаказында ӧскӧ суулар. Казанка сууныҥ алдындагы оозында јаан эмес старица арткан. Эдилдиҥ акваториязында јаан эмес ортолыктар бар: Маркиз ле о.ӧ. Заречьеде Казанка сууныҥ јанында састалган јерлер ле ортолыктар ла суу алып ийетен јалаҥдар бар. Эдил ле Казанка суулардыҥ јараттарында кезектей гидрозащитаныҥ дамбалары туштайт. Эки сууныҥ бийиги (Уровни Волги и Казанки) јылдыҥ башка ӧйлӧринде (кыш-јай) бир канча метрге бийиктеп, јабызап, Волжской ГЭС-теҥ тыҥ камаанду болот.
Экологиялык курч сурактар: атмосфераныҥ кирленгени, Эдилдиҥ суузыныҥ ару эмези, калада ӧзӱмдер ас болгоны, онойдо ок сӱрее-чӧптиҥ утилизациязы[16]. Једикпестер кӧп тӧ болзо, Казан Россияда кирлӱ кейлӱ калалардыҥ тоозына кирбейт, онойдо ок ол РФ-да бастыра сӱреезин јоголтып турган јаҥыс јаан кала болуп јат[17].
2010 јылда республикада кейди 1700-наҥ артык предприятиелер ле организациялар киртиткен, 255 муҥ тонна 2009 јылга кӧрӧ (263 муҥ т). Чачынтылардыҥ кеми 543,4 муҥ т, олордыҥ 47 % промышленный предприятиелерге ле 53 % — транспортко келижет. Кейдиҥ киртигениниҥ 11 критический зоназы ла 3 зона рисказы бар, каршулу веществолордыҥ јаан концентрациязы Казанныҥ тӱндӱк јанында, мында Казаньоргсинтез завод, Казанский ТЭЦ-2 Казанский ТЭЦ-3 иштейт. 2010 јылда Казанда ышту-кирлӱ кей (смог) деп сурак курч турган, региондо агаш-аразында ӧрттӧрдӧҥ камаанду болгон[18].
Казанда сууларга јыл туркунына чачылган сточный кирлӱ суулардыҥ кеми — 254 млн м³, мыныҥ 45 млн м³ промышленный предприятиелерге келижет. МУП «Водоканал» кӧп кирлӱ суу тӧгӧт, Казаньоргсинтез ле «Казанский завод синтетического каучука» база кӧп кир тӧгӱп јат. Кӧп сабада сууны хлорид, нитрат, нитрит, сульфат, фосфат ла аммонийный азот киртидет. Площадь зелёных насаждений Казанда ӧзӱмдерлӱ јердиҥ текши јери — 98 км², каланыҥ јериниҥ 23 % , керектӱ кеминиҥ (орустап норма) јӱк ле тал ортозы. Јажыл зоналардыҥ јери јӱк ле 20 % норманаҥ, јаҥы туткан тураларлу райондордо ӧзӱмдер ас.
Казанда комплексный программалар «Зелёный рекорд» ло «Цветущая Казань» бӱдӱрилген. Јылдыҥ ла 5 млн чечек тарылат. «Зелёный рекорд» деп проект аайынча 530 муҥ м² јаҥы газондор салынган, Булак сууда узуны 1,4 км фонтанный комплекс тудулган[19].
2011 јылда арутаар техниканыҥ тоозы кӧптӧгӧн (0,4), 6 стационар пункт, 2 кар кайылтар (передвижной снегоплавильный) камера тудулган[20].
2014 јылда ливневый канализацияда сууны арчыыр 3 сооружение тудулган. Калада кей ару болзын деп, бастыра общественный кӧӧлик транспорт Казанда Евро-3 ле Евро-4 стандартка кӧчкӧн. Казан ичер сууны арутаар европей стандартка кӧчкӧн[21].
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1557 | 1800[22] | 1811[23] | 1840[23] | 1856[23] | 1858 | 1863[23] | 1897[24] | 1907 | 1914[23] | 1917 | 1920 | 1923[23] | 1926[24] | 1931[25] |
7000 | ↗40 000 | ↗53 900 | ↘41 300 | ↗56 300 | ↗61 000 | ↗63 100 | ↗130 000 | ↗161 000 | ↗194 200 | ↗206 562 | ↘146 495 | ↗157 600 | ↗179 000 | ↗200 900 |
1933[26] | 1939[27] | 1956[28] | 1959[29] | 1962[23] | 1964 | 1966 | 1967[23] | 1970[30] | 1973[23] | 1975[31] | 1976[32] | 1979[33] | 1982[23] | 1985[34] |
↗258 700 | ↗398 014 | ↗565 000 | ↗646 806 | ↗711 000 | ↗742 000 | ↗804 000 | ↗821 000 | ↗868 537 | ↗919 000 | ↗959 000 | →959 000 | ↗992 675 | ↗1 023 000 | ↗1 051 000 |
1986[32] | 1987[35] | 1989[36] | 1990[37] | 1991[32] | 1992[32] | 1993[32] | 1994[32] | 1995[34] | 1996[34] | 1997[38] | 1998[34] | 1999[39] | 2000[40] | 2001[34] |
↗1 060 000 | ↗1 068 000 | ↗1 094 378 | ↘1 094 000 | ↗1 105 000 | ↘1 104 000 | ↘1 098 000 | ↘1 092 000 | ↘1 076 000 | →1 076 000 | ↗1 085 000 | ↘1 078 000 | ↗1 100 800 | ↗1 101 000 | ↘1 090 200 |
2002[41] | 2003[23] | 2004[42] | 2005[43] | 2006[44] | 2007[45] | 2008[46] | 2009[47] | 2010[48] | 2011[49] | 2012[50] | 2013[51] | 2014[52] | 2015[53] | 2016[54] |
↗1 105 289 | ↗1 105 300 | ↗1 106 900 | ↗1 110 000 | ↗1 112 700 | ↗1 116 000 | ↗1 120 238 | ↗1 130 717 | ↗1 143 535 | ↗1 145 424 | ↗1 161 308 | ↗1 176 187 | ↗1 190 850 | ↗1 205 651 | ↗1 216 965 |
2017[55] | 2018[56] | 2019[57] | 2020[58] | 2021[2] | ||||||||||
↗1 231 878 | ↗1 243 500 | ↗1 251 969 | ↗1 257 391 | ↘1 257 341 |
Казан — Россияда Поволжский экономикалык аймактыҥ ла Приволжский федерал округтыҥ јаан деген калаларыныҥ бирӱзи. Казан агломерацияныҥ эл-јоныныҥ текши тоозы — 1,56 млн кижи[3].
Россия Федерацияда демографиялык кризис (1990-чы јылдар) Казанда тыҥ билдирбеген. 2009 јылдаҥ ала Казанда естественный прирост населения башталган[59]), ол миграциялык (орустап приток) айалга ла калага јаҥы јурттар кожулганыла тудуш болгон. Кожулган јерлердиҥ эл-јоныныҥ тоозы 20,2 муҥ кижи. Калганчы 20 јылга: 2000 јылда 8 834 бала чыккан, 2016 јылда — 24 564 бала, балдар чыгары орустап (рождаемость) 2,78 катапка кӧптӧгӧн.
Казан Россияда кӧп калыктарлу јерлердиҥ бирӱзи: 115-неҥ кӧп укту улус јуртай. Казанда орустар (48,6 % ол 554,5 муҥ кижи 2010 јылда) татарлар (47,6 % ол 542,2 муҥ кижи). Чуваштар (0,8 % ол 9,0 мӱҥ кижи), украиндер (0,4 % ол 4,8 муҥ кижи) ле марийлер (0,3 % ол 3,7 муҥ кижи)[4].
1989 јылда тооалыжы аайынча: орустар — 54,7 %, татарлар — 40,5 %, чуваштар — 1,1 %, украиндер — 1,0 %[60].
Казанда тӱӱки аайынча эки кудай јаҥ коштой барып јат: ислам (суннит) ле православие. Эдилде Булгария ла Казанский ханствоныҥ окылу кудай јаҥы ислам каланыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала јаҥдалган[61]. Иван Грозный јуулаган кийнинеҥ Казанда православие озо болуп турган, 1555 јылда Казанская епархия Русской Православной церкви ачылган[62]. Тӱӱкиде јаан учурлу айалга 1579 јылда Казанская икона Божией Матери табылганы — орус серикпеде эҥ тоомјылу икона[63]. Казанда Иван Грозный ӧйинде тудулган баштапкы Мечет аль-Марджани Россияда кӧп конфессиялу кудай јаҥы јараганын керелейт, XVIII чактыҥ учында Казанды Екатерина II каан татаро-мусульманский духовностьтыҥ тӱӱкилик тӧс јери эдип јӧптӧгӧн. Иудейский община 1820 јылдарда кантонисттердеҥ башталган, 1915 јылда синагога тудулган[64][65] (эмди ол Поволжьеде јаҥыс иудей тӧс јер болуп јат. Лютеранский община калада Ливонский јууныҥ кийнинде (1558—1583) табылган, 1771 јылда лютеран кирха тудулган. 1833 јылда Казанда римско-католический приход ачылган[66]. Казанда 75 мечет бар, одуска шыку православный храмдар[67][68][69]. Онойдо ок католический ле лютеран приходтор иштейт, синагога, центр Бахаи ле Казанское общество Сознания Кришны иштейдилер. 2015 јылда Александр Невскийдиҥ храмы јетире тудулган. Архитекторы Анатолий Кривцов[70].
2019 јылда Республика Татарстанныҥ президенти Рустам Минниханов Казанныҥ башкараачызы болгон Камил Исхаковты Казанда јаҥы Соборный мечетти (10 муҥнаҥ артык кижи бадар) тудатан инициативный группаныҥ јааны эдип кӧстӧгӧн[71].
Эмдиги ӧйдиҥ официал версиязыла каланы 1000 јылдаҥ озо тӧзӧгӧн. Казан табылган ӧй деп бодоштырганыла — 1004—1005 јылдар[72]. Казанский кремльдиҥ јеринде ӧткӱрген археологиялык казыштарда табылган чешский акча (монета), Вацлав Святой башкарган ӧйдӧ эдилген (чеканказы 929—930 јылдардыҥ), бу акча эҥ ле эски чешский монета, таш кладка ла агаш чеденниҥ арткан-калганы, узанар эдимдер (предметы ремёсел и утвари, накладка венгерского типа, женские бусы и прочее), база да ӧскӧ артефакттар эдилген ӧйи јарт эмесс. Табылган эдимдерди шиҥдеерге, Казан табылган ӧйди јартаарга, Россияныҥ 20 калазыныҥ ла телекейдиҥ 22 орооныныҥ специалисттери јуулган[73][74].
Казан Эдилде Булгарияныҥ тӱндӱк јанында кыйуда шибее эдип тудулган. XIII—XIV чактарда Казан тыҥ ӧзӱп чыккан, ол саду ӧткӱрер ле политикалык тӧс јер болуп Алтын Ордага (Золотой Орда) кирген. Турган јери географиялык эптӱ, саду јолдордыҥ белтиринде туруп, Кӱнчыгыш ла Кӱнбадышты бириктирип, Казан тыҥып ӧскӧн. Рогожский летописецте кала керегинде баштапкы катап айдылат:
В лето 6899 (1391 г.)…Того же лета новгородци Новагорода Великаго да и устьюжане гражане и прочии к тому совокупившеся выидоша в насаедах и в ушкуех рекою Вяткою на низ и взяша Жукотин, и пограбиша весь, и Казань, и пакы выидоша на Волгу и пограбиша все всех, и тако поидоша прочь"
. Бу летописте Казан Болгарлар (Татарстан), Жукотин-Джукетау ла Керменчук чылап, султанаттардыҥ бирӱзиниҥ тӧс јери деп темдектелет. Бу ла ӧйдӧ бойыныҥ акчазын чыгарарда, чекан эткен јерин ле јылын бичип баштаган — «Булгар аль-Джадид», Јаҥы Булгар дегени.
1438 јылда Казан деп (Иске-Казан) булгар шибеени Алтын Орданаҥ сӱрдӱрген Улу-Мухаммед каан колго алган, ол мындагы Лебедий князьты ӧлтӱрип, шибеени эмдиги турган јерине кӧчӱрген (орус летописьтердеҥ). Кала Казанский каандыктыҥ тӧс јери боло берген. Теренеҥ эткен ле гончарный эдимдер, јуу-јепсел эдери ӧзӱм алынган. Казан саду јанынаҥ Москвала, Крымла, Турцияла, о.ӧ. тергеелерле тудуш болгон.
1469 јылда калага Афанасий Никитин келип јӱрген, «Хожение за три моря» деп јорык-бичимелдеринде кала керегинде бичийт[75].
Орус-казан јуулар (Москов княжестволо улай-телей јуулар) болуп озо Москва Казан ханствого калан тӧлӧгӧн, оноҥ Иван Грозныйдыҥ черӱзи 1552 јылда Казанды колго алып, каланыҥ кӧп јанын бызып, татарларды Кабан кӧлдиҥ састу јарадына кӧчӱрген, мында Казанныҥ Эски Татар слободазы онойдо табылган. Казанныҥ јерлеринде тӱймеендерди јаба баскан кийнинде, Арасей каандыктыҥ ичинде каланыҥ јаҥы тӱӱкизи башталган.
1556 јылда ак таштаҥ јаҥы Кремль тудулып баштаган, куруталган калага 7 муҥ орус экелип јатырган, (татарларга калага 30 беристеге јууктаарга јарабас болгон)[76], олорды Иван Грозныйдыҥ јакарузыла орус калалардаҥ бӱткӱл јурттарла јака јерге кӧчӱрип турган болгон, казанныҥ татарларын Казанныҥ агаш чедендериниҥ тыштына Булак сууныҥ ол јанына кӧчӱрген, онойдо озогы Казанныҥ уникал јерлери арткан — Старая Татарская слобода. XVI ле XVII чактардыҥ ортозында Казан калада Арасей ичинде баштапкы типографиялардыҥ бирӱзи ачылган[77]. XVII чакта калада экономикалык ӧзӱм кӧйлӧгӧн, ремесленный слободалар, баштапкы мануфактуралар иштеп баштаган. 1708 јылда Казан јаан Казанский губернияныҥ тӧс јери боло берген. 1760-чы јылдарда каланы аайлу-башту эдип тудуп баштаган, агаш кӱрлер тудулган, Булак ла Казанка сууларды кечире кӱрлер. Казанда XVIII чактыҥ учында 22 муҥга шыку кижи јуртаган, јакалай јурттарла кожо — 40 муҥнаҥ артык, олордыҥ јӱк ле 10 проценти — татарлар. Кала Поволжьениҥ ӱредӱлик ле культуралык тӧс јери: 1758 јылда Казанда Россияныҥ баштапкы провинциал гимназияларыныҥ бирӱзи ачылган, 1771 јылда — баштапкы медреселер, 1791 јылда — театр. 1804 јылда Казанский университеттиҥ ачылганы (Россия ичинде ӱчинчи) јаан јакшы табыш болгон, кала јаан билим тӧс јер деп статусту боло берген. XIX чактыҥ экинчи јарымында Казанныҥ инфраструктуразында јаан солунталар болгон: газовый (1874 ј.) ла электрический (1897 ј.) јарыткыштар табылган, Казанский конка (1875 ј.) ла Казанский трамвай (1899 ј.), телеграф (1859 ј.) ла телефон (1881 ј.).
XX чакта калада јаан косколоҥ (потрясениелер) болгон. Казан революцияныҥ тӧс јерлериниҥ бирӱзи болгон, 1918јылда граждан јууныҥ ӧйинде (Казанская операция) кала учун канду јуулар ӧткӧн[78]. 1920 јылда Јакаан чыккан «Об Автономной Татарской Социалистической Советской Республике» тӧс калазы Казан. 1930-чы јылдарда калада экпиндӱ индустриализация башталган, эл-јонныҥ тоозы тыҥ кӧптӧгӧн. Јаҥы предприятиелер, јаҥы теплоэлектроцентральдар тудулган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта Казан јаар јаан заводтор (ол тоодо Московский авиазавод имени С. П. Горбунова, Воронежский моторостроительный завод) эвакуацияга келген, СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ бир бӧлӱги кӧчӱрилген[79], кӧп промышленный предприятиелер фронтко, јууга керектӱ продукция чыгарып баштаган. Јууныҥ кийнинде кала тӧрген ӧзӱп, 1979јылда эл-јоныныҥ тоозы 1 миллионноҥ ажа конгон.
1990 јылда Казан Республика Татарстанныҥ тӧс калазы болуп јарлалган. Рынок эпоханыҥ бажынаҥ 1990-чы јылдарда Казан региондор ортодо ороонныҥ политикалык, финансовый, спортивный, туристический тӧс јери болуп арткан. Бого коштой 2000-чы јылдардыҥ бажынаҥ ала Казан Россияда эҥ криминал калалардыҥ бирӱзи деп чотолгонӰлекер:Нет АИ. Россияныҥ калаларыныҥ ортодо эл-јонныҥ тоозыла 5-чи јерге чыккан. 2005 јылда Казан кӧдӱриҥилӱ айалгада бир муҥ јылдыгын байрамдаган, байрамга шылтай Казанский метрополитен, Миллениум деп кӱр ле база бир канча объекттер тудулган. Казанский Кремль ЮНЕСКО-ныҥ корулу кереези болуп калган, калага јыл туркунына миллионго шыдар туристтер келер боло берген.
Казан — Россияныҥ Поволжьезинде јаан деген промышленный, финансовый, саду ла туристский тӧс јер[80]. 2017 јылда каланыҥ валовой продукты 752,5 млрд салкой болгон, аткарылган продукцияныҥ баазы 428,3 млрд салкой, розничный садуда айланган акча — 524,4 млрд салкой[81]. Каланыҥ промышленный тӧзӧгӧзи машиностроение, химический ле нефтехимический промышленность, јеҥил ле аш-курсак промышленность. Казанныҥ јаан деген предприятиелериниҥ тоозында химический комплекс Казаньоргсинтез, Россияда эҥ озогы Казанский пороховой завод, Россияда уникальный кластер сразу трёх предприятий авиационной промышленности — самолёт тудар заводтор Казанское авиационное производственное объединение имени Горбунова (производитель крупнейшего в мире стратегического бомбардировщика Ту-160), вертолётостроения Казанский вертолётный завод ло двигателестроениениҥ Казанское моторостроительное производственное объединение.
Казанда 6 компанияныҥ штаб-квартиралары бар. Бастыра бизнес-тӧс јерлердиҥ текши јериниҥ кеми 330 муҥ м², олордыҥ «A» ла «B» класстарына 127 муҥ м² келижет[82][83]. Россия ичинде бойыныҥ бастыра банктарыныҥ капиталыла Казан 3-чи јерде, јӱк ле Москва ла Санкт-Петербургка акаладат[84]. Казанныҥ инновационный экономиказы деп Россияда јаан деген Технопарк в сфере высоких технологий «ИТ-парк» чотолот, онойдо ок Европада эҥ јаан технопарк «Идея» база[85][86].
Россияда Казан современный торговый центрлерле (ол тоодо международный) лидер болуп јат[82][87][88]. «Лучшие города для бизнеса» Forbes-тыҥ рейтинги аайынча 2010 јылда Казань 15-чи јер алган (рейтингке кирген Россия калаларыныҥ ортодо)[89] (2008 јылда — 3-чи јер, 2009 јылда — 2-чи јер).
2012 јылда Казань Рейтинг качества городской среды аайынча 6-чы јерде болгон, Федеральной службой по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека бу рейтингти чотогон, онойдо Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова бу иште база турушкан[90].
2019 јылда Казанга 3,5 миллион турист келип јӱрген[91]. Туризмди оноҥ ары ӧскӱрерине, база ӱстине инвестициялар јаба тартып аларга Казанныҥ администрациязы Роспатентте ОАО «Миллениум Зилант Сити» 2017 јылда товарный знактар «Россияныҥ ӱчинчи тӧс калазы», «Ӱчинчи тӧс кала», «Россияныҥ ӱчинчи калазы», «Ӱчинчи кала», «Russia’s third capital» јӧптӧгӧн.
Гостиничный комплекс Казанда 161 гостиницалу 7400 номерлӱ (16137 јер), ол тоодо 34 хостел[92].
2015 јылда туризмле ишти јарандырарга Казанда Алла Духованыҥ TODES деп атту балеттиҥ школ-студияларыныҥ фестивали ӧткӱрилген[93], «Амтанду Казань» деп гастрономический фестиваль (орустап «Вкусная Казань»)[94], Вторая Казанская Звёздная Велоночь[95], Јондор ортодо «United Buddy Bears деп художественный выставка — The Minis in Kazan» девизи «кеендик ле толерантность»[96], Аргентинский Тангоныҥ баштапкы јондор ортодо Фестивали — FUEGO DE LA NOCHE KAZAN[97]. «I help» проект аайынча Кремьди кучакта («Обними Кремль») деп флешмоб болгон[98]. 2015 јылда Казанга 2,1 млн турист келип јӱрген[99].
2015 јылда Казан «Кайкамчылу Казан» деп атту экскурсионный вело-маршрут јазаарга текшироссийский грант ойноп алган. 2015 јылда ӱлӱрген айдыҥ 23 кӱнинде оныҥ окылу ачылтазы болгон[100].
Школго јеткелек балдар таскадар системада 327-ге шыку детский сад иштейт. Олор бастыразына јуук, кезик ле таҥынаҥ заведениелердеҥ ӧскӧзи, муниципалитеттиҥ балансында турат. Орто ӱредӱ берер школдордыҥ тоозы 168-теҥ артык школ (олордыҥ 2-зи эл-тергеелик эмес), олордыҥ тоозында 43 гимназия ла 13 лицей. Допобразованиениҥ системазында 49 кӱӱлик школ, 10 балдардыҥ художественный школы ла 43 ДЮСШ. Профессионал ӱредӱниҥ системазында: 28 профессионально-технических училище, 15 техникум ла 10 орто специал училище.
2010 јылдаҥ ала 2015 јылга јетире 79 детсад 12025 јерге кожулган.
2015 јылда Республика Татарстанныҥ 100 эҥ артык школдорыныҥ рейтингинде — 31 казанныҥ школы, 9 школ Россияныҥ 500 эҥ артык школдорыныҥ тоозына кирген, ол тоодо лицей № 131 25 эҥ артыктарыныҥ тоозына кирген.
Казанныҥ 20 школы — ЮНЕСКО-ныҥ Ассоциированный школдорыныҥ тоозына кирерге ченежет, 10 школ — международный ГлобалЛаб деп проектте туружат.
Казан калада 44 бийик ӱредӱ берер заведение (ого кожо 19 филиал ла ӧскӧ калаларда вузтардыҥ представительстволоры) (2009)[101], мында 140 муҥ студент ӱредӱ алат (2009)[101]. Казан бир ле уунда Приволжский федерал университеттӱ, эки шиҥжӱ национал университеттӱ Россияда бир ле кала. Калада эҥ јаан вузтар:
Казан тӱӱкиде Арасейдиҥ баш билим тӧс јерлериниҥ тоозында болгон. Казанда јаан деген билим тӧс јерлер: Казанский научный центр РАН 1945 јылда кандык айдыҥ 13 кӱнинде јӧптӧлгӧн. Мында 1000-га шыку кижи иштейт, ол тоодо 3 академик, 6 член-корреспондент, 91 доктор ло 290 билимниҥ кандидады. КНЦ РАН-га 5 академический институт кирет, ол тоодо Институт органической и физической химии им. А. Е. Арбузова — Поволжьеде јаан деген физико-химический ле химико-биологический шиҥжӱ тӧс јер (РАН). Билим тӧс јерде 7 билим школ, 6 учебно-научный ла научно-образовательный центр. Республика Татарстанныҥ Билим Академиязы 1991 јылда сыгын айдыҥ 30 кӱнинде јӧптӧлгӧн. Академияяныҥ ичинде јети билим ууламјылу бӧлӱктер ле Ульяновский регионал отделение, онойдо ок 17 билим-шиҥжӱ институт ла тӧс јерлер. АН РТ-ныҥ билим-методикалык башкарузыла кӧп шиҥжӱ организациялар иштейт. Академия јылдыҥ ла 11 именной сый берет, ол тоодо эки международный: физикала — Е. К. Завойскийдиҥ адыла адалган, химияла — А. Е. Арбузовтыҥ, онойдо ок Ш. Марджаниниҥ (гуманитар билимдер аайынча), Г. Х. Камайдыҥ (химия ла химический технологиялар), В. А. Энгельгардтыҥ (биологияла), А. Г. Терегуловтыҥ (медицинала), Х. М. Муштариниҥ (математика, механика ла технический билимдер), К. Г. Больдыҥ (ветеринария), В. П. Мосоловтыҥ (јурт ээлем), А. Д. Адо (аллергология, иммунология ла текши патология).
Казанда билим эмчилик башталганын 1814 јылда деп чотойдылар, университетте клиника ачылганынаҥ ала. 1930 јылда медицинский факультет университеттеҥ айрылат, бу факультет бир канча специализированный клиникаларлу болгон. Груздевтиҥ, Миславскийдиҥ, Вишневскийдиҥ, Адоныҥ, Терновскийдиҥ јарлу билим школдоры казанда билим эмчиликте болгон. Калада 120 лечебно-профилактический учреждение, ондо 15 муҥ кижи иштейт[103]. Казанский Межрегиональный клинико-диагностический тӧс јер Поволжьеде јӱрек эмдеер ле неврологиялу оорулар аайынча бийик технологиялу тӧс эмчилик јер болот. Казанда Республикан клинический больница эҥ јаан[104]. 2014 јылда Россияда јаан деген Балдардыҥ поликлиниказы (70 балага), Россияда база кайда да јок Центр крови ачылган[105][106].
Казан Россияда јаан культуралык тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Татарстанныҥ тӧс калазын «мультикультуралык» дежет, орус ла татар культуралар нак айалгада ӧзӱм алынат. ЮНЕСКО-ныҥ болужыла Казанда телекейде баштапкы Институт культуры мира ачылган[107].
Казанда јылдыҥ ла международный фестивальдар ӧткӱрилет: операныҥ Шаляпинский, балеттиҥ Нуриевский, классикалык кӱӱниҥ Рахманиновский, операныҥ open air «Казанда кӱс», эмдиги ӧйдиҥ кӱӱлери «Конкордия», фолк- ло рок-кӱӱ «Сотворение мира», литературалык «Аксёнов-фест», мусульман кино «Золотой Минбар» (2010 јылдаҥ ала — Казанский международный фестиваль мусульманского кино), рольду ойындар «Зиланткон», 2014 јылда Казан «Тюрквидение 2014» деп конкурс ӧткӱрген. 2019 јылда ӱлӱрген айдыҥ 31 кӱнинде Каланыҥ Телекейлик кӱнин темдектеген калалар , Казан ЮНЕСКО-ныҥ кӱӱ деп ууламјылујайаандык кала деп 66 каланыҥ тоозына кирген. Калганчы ӧйдӧ база кожылгандарын кожо чотозо, 246 кала, башка-башка ууламјыларлу[108].
Поволжьеде јаҥыс киностудия — Казанский киностудия.
Казанда кӧп музейлер, ол тоодо 34 эл-тергеелик музей[109], бир канча общественный ла таҥынаҥ галереялар. Эҥ јаан ла кӧп профильдӱзи Республика Татарстанныҥ Национал музейи, 1894 јылда тӧзӧлгӧн[110]. Музейдиҥ тӧс туразында эҥ ле баалу экспозициялар, ол естественнонаучный, археологический, этнографический ле о.ӧ. — алдындагы Гостиный двордо 1800—1815 јылдарда тудулган. Казанда кремльде Государственный Эрмитажтыҥ филиалы иштейт — «Эрмитаж-Казань» деп тӧс јер. Онойдо ок каланыҥ јарлу музейлери — Государственный музей изобразительных искусств Республики Татарстан, Музей тысячелетия Казани ле о.ӧ. кӧп культуралык учреждениелер. Ведомственный музеейлердиҥ ортодо јарлу совет химиктердиҥ музейи аҥыланат — А. Е. и Б. А. Арбузовтор деп академиктердиҥ тура-музейи.
Казанда ондор тоолу текшигражданский, вузовский ле о.ӧ. библиотекалар бар, ол тоодо јаан ла озогы библиотекалар — Республика Татарстанныҥ Национал библиотеказы (1865 јылдаҥ ала иштеген, 3 млн экземпляр бичиктерлӱ) ла Н. И. Лобачевскийдиҥ билим библиотеказы (Казанский (Приволжский) федерал университетте (1838 јылдаҥ ала, 5 миллионноҥ кӧп экземпляр бичиктӱ).
Казанда кӧп театрлар. Казанныҥ 9 театрыныҥ 3-зи академический званиелӱ. Эҥ ле јарлузы: Муса Джалильдиҥ адыла адалган опера ла балеттиҥ эл-тергеелик театры (элдер ортодо театрал-кӱӱлик фестивальдар ӧткӱрер јер), Галиаскар Камалдыҥ адыла адалган Татарский академический театр, В. И. Качаловтыҥ адыла адалган Казанский государственный академический орус јаан драма театр, о.ӧ.
Калада онойдо ок Казанский государственный цирк иштейт (уникал туралу ороондо баш цирктердиҥ бирӱзи) 12 кинотеатр, ондо 61 кинозал. Концерттер, ӧскӧ дӧ культуралык мероприятиелер С. Сайдашевтиҥ адыла адалган Государственный Јаан концертный залда ӧдӧт, онойдо ок культуралык комплекс «Пирамида», спортивно-многофункциональный комплекстерде Баскет-холл, Татнефть-Арена, Спорттыҥ ӧргӧӧзи, «УНИКС» ле ӧскӧ дӧ площадкаларда ӧдӧт. 2022 јылда кӱӱк айдыҥ 6 кӱнинде Банк России «Казань» деп памятный монета баалу эмес темирдеҥ номиналы 10 салковой, сериязы «Города трудовой доблести».[111]
Казанский кремльди X чакттыҥ бажында шибее эдип булгарлар тӧҥниҥ ӱстинде туткан[112], тӧҥ Эдил ле Казанка суулардыҥ сол јарадында болгон. 1236 јылда монголдор табарган кийнинеҥ Казан ӧзӱп, кӧдӱрилип баштаган, булгарларды Батый бызып коскоргон. Эдилде Булгарияныҥ Булгар деп калазынаҥ бери кӧчӱп баштаган. Алтын Орда чачылган кийнинеҥ Казан Казанский ханствоныҥ тӧс јери болгон.
Казанский Ханство јоголгон кийнинде Казанга 1556 јылда Псковтоҥ 200 каменщик Постник Яковлев ле Иван Ширяйга баштадып иштенерге келген. 1568 јылда 13 таш башня тудулган. Эмди ол псков архитектуралык стиль болуп ЮНЕСКО-ныҥ кереестериниҥ тоозына кирген. Европада эҥ бийик башнялардыҥ тоозына Сююмбике деп јыгылып бараткан ошкош (орустап «падающая») башня база кирет.
Кремльге кӧп туристтер келгилейт. Татар калыктыҥ тӱӱкилик ле культуралык 750 кереези ортодо бу Кремль эҥ јарлу.
Казанда Эмдиги ӧйдиҥ архитектуралык кереестери:
Россияныҥ спорт јанынаҥ тыҥ калаларыныҥ бирӱзи. Калада мячту хоккейле эки телекейлик чемпионат 2005, 2011 јылдарда ӧткӧн, фехтованиеле 2014 јылда, 2015 јылда сууда спорт јанынаҥ, 2017 јылда Кубок конфедераций ле о.ӧ. 2009 јылда мында текшироссийский форум «Россия — спортивный держава» болгон. 2009 јылда Казан «Спорттыҥ тӧс јери» деп номинацияда «Россияныҥ Алтын командазы» деп Национал сыйын алган[113]. 2018 јылда футболло телекейлик маргаандары ӧткӧн. 2019 јылда јаҥар айда Казанда Поволжский физкультурный, спорт ло туризм аайынча эл-тергеелик академияда Россияныҥ киберспортло Гранд-финалыныҥ Кубогы ӧткӧн[114] Кала спорт маргаандарда бойыныҥ јеҥӱлериле база ӱстӱги бажында болот, ол тоодо спортттыҥ командный бӱдӱмдеринде «Рубин» футбольный клуб; хоккейный клуб «Ак Барс»; баскетбольный клуб «Уникс»; волейбольный клубтар «Зенит» ле «Динамо (ӱй улустыҥ волейбол клубы»; мячту хоккейдиҥ бендийный клубы «Динамо»; «Динамо» (ӧлӧҥдӧ хоккей); ватерпольный клуб «Синтез» —ватерпольный клуб).
Универсиада-2013-теҥ 3 јыл озо тудулган Универсиаданыҥ деремнезин студентердиҥ кампусы эдип тузаланадылар. Россияныҥ јуунты командалары белетенер федерал тӧс јер болот. 2010 јылда Поволжский физический культура, спорт ло туризмниҥ академиязы ачылган[115]. Бу калада телекейлик ле текширосиялык учурлу јаан спортивный объекттер бар, ол тоодо мында спорттыҥ бир кезик бӱдӱмдериле ороон ичинде уникал объекттер база бар. Стадион «Центральный», «Баскет-холл», «Татнефть-Арена», Казанская академия тенниса, ӧлӧҥдӧ хоккейдиҥ тӧс јери, Центр волейболдыҥ тӧс јери, Дворец единоборств «Ак Барс», Кабан кӧлдӧ Гребной канал, сууда ӧдӧр спорт аайынча ӧргӧӧ, о.ӧ. объекттер јондор ортодо маргаандарды бийик кеминде ӧткӱрер аргалу. 2013 јылдыҥ јайында «Казань-Арена» деп јаҥы стадион (45 000 кӧрӧӧчи бадар), ол 2013 јылдыҥ Јайгы Универсиадазыныҥ тӧс ареназы болгон, 2018 јылда футболло телекейлик чемпионатта мачттарды ӧткӱрген. Казанский ипподром — Европа ла Россия ичинде јаан деген ипподром болуп јат. Каланыҥ јанында јыл айландыра иштеер горнолыжно-спортивный курорт «Казань» (Зеленодольский аймакта) бар, Свияжскта ок-јаала, арбалетле адар тӧс јер, Куркачы деп аэродромдо парашютно-авиационный спорт (авиаспортивный) тӧс јер иштейт. Казанда эки футбол арена: «Центральный стадион» ло «Казань-Арена» УЕФА-ныҥ 4-й категориялу стадиондорыныҥ тоозына кирип, бийик статусту болуп јат.
Казанда телекейлик ле Арасейдиҥ тӱӱкизине кирген кӧп јарлу улус чыккан да, иштеген де:
<ref>
; для сносок Pokhlebkin
не указан текст