Кырлык

Јурт
Кырлык
орустап Кырлык
50°48′21″ с. ш. 84°56′51″ в. д.^HGЯOL
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кан-Оозы
Јурт јеезе	Кырлыктыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	1139 [1] м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗1025[2] кижи (2021)
Ук-калыктар	100 % алтайлар[3]
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649456
АТТК-ныҥ коды	84235840001
МТТК-ныҥ коды	84635440101
Номер в ГКГН	0154269
Кырлык Москва Кырлык (Алтай Республика) Улалу Кырлык
Медиафайлдар Викискладта

Кырлык (орустап Кырлык ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Кырлыктыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Кырлык орустап имеющий возвышенности, горы, горные хребты^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректи ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Кырлык деп сууныҥ јарадында, Ламак деп суу киргенинде турат. Теректиниҥ тайгазы кӱнчыгыш келтейинде болзо, Коргонныҥ тайгалары кӱнбадыш јанында. Кырлык суу Чарышка кожылат. Јурттаҥ Кӧксуу-Оозы јаар барза, Кырлыктаҥ Сугаш јаар, јолдоҥ 9 км кире јерде боочы башталат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1139 метрге бийик^[1][5].

Климады

Климады орто-континентал. Кыш соок ло узун, јай кыска. Чаган айдыҥ соогыныҥ орто температуразы −20 °С болзо, јайдыҥ јаан изӱ айыныҥ орто изӱзи +15 °С болуп јат. Јайы-кыжы салкындак, ачык чӧл-јалаҥ јер. Салкынныҥ ортоайлык кеми 4,3 м/с. Јут-чыктыҥ кеми 450—500 мм кире бар.

Аҥ-куштары

Тайгаларында аҥ, элик, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, шӱлӱзин, койон ло о.ӧ. аҥ-куш бар^[6]. «Кызыл бичикте» кирген јоголып, кайылып бараткан аҥдардыҥ бирӱзи ол тооргы орустап кабарга, оныҥ кини косметологияда, фармацевтикада керектӱ болуп, баага барып турган учун, бу аҥды улус јоголторго јеткен. Куштардаҥ бу бичикке киргендери: турна, ала ылаачын, боро ылаачын, мечиртке, тарбалјын, ӱкӱ^[7].

Ӧзӱмдери

Айландыра кырларыныҥ меес јаны тас, агаш јок, аркалары кара агашла бӱркелген. Јымжак агаштаҥ кайыҥ чала ас туштайт. Јердиҥ ажы, кыраныҥ ажы, маала ажыныҥ тӱжӱми јыл сайын башка, эмезе кӱйгек, эмезе улай јут. Айландыра кырларды, аркаларды кӧп сабада тыт агаш бӱркейт, бийиктей мӧш, суујараттай тал, чиби ле кайыҥ, каргана ӧзӧт. Меесте тегенек, маҥыр, јонјолой, кылбыш, кӧжнӧ.

Ачык јалаҥ јерде јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, јыраа бар: адарткы, ай-каајы, айу-сырга, алаҥуш, балтырган, баргаа, буланат, бастый ла о.ӧ. Састу јерде кыйгак ӧлӧҥ, јеҥес, кулузын, ийттырмак, кылганак таркаган^[8]. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр^[9].

Јери ле јолдоры

Јурттыҥ текши јери 283 га^[10]. Кырлык сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 704 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 883 м^[11]. Јуртта 17 ором: Аргымак, Ветерандардыҥ, Ж. Елеусовтыҥ, Јажыл, Ирбизек, Келюеваныҥ, Л.Кокышевтиҥ, М.Клешевтиҥ, Јииттердиҥ, Јараттай, Јаҥытуралар, Јеҥӱниҥ, Јалаҥду, Сартакпайдыҥ, Татакы, Тулгушта ӧзӧк, Јаан-Боочы ӧзӧк^[12].

Јуртта Кырлык сууны кечире узуны 25 м железобетон кур бар.

Кӧӧлик јол (идентификационный темдеги 84К-63^[13], узуны 0,128 км) Кырлыкты регионал учурлу кӧӧлик јолло «Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы — Талду (Кӧксу-Оозы аймак) — Карагай — граница Казахстанныҥ» (идентификационный темдеги 84К-121^[14], узуны 257,600 км), о.ӧ. регионал јолдорло бириктирет^[15].

Кырлыкка једерге ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Кан-Оозы — Кырлык; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Кан-Оозы — Кырлык; Алтай крайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Келейдиҥ боочызы — Кан-Оозы — Кырлык.

Кырлык јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы	21 км
Республикан тӧс кала Улалу	230 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	280 км, 310 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	150 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	130 км

Тӱӱкизи

Јурт 1864 јылда тӧзӧлгӧн. Алдында Кырлык јурт сууны ӧрӧ чик јок бийиктей турган. Эмдиги турган јерине јурт Совет ӧйдӧ 1933 јылда тудулган. Ол ӧйлӧрдӧҥ озо, 1755—1757 јылдарда Кырлык деп ӧзӧктӧ эҥ јӧп улусту отокту јайзаҥ Намкы Малаев керегинде бичилгени бар.

Јурт укту мал ӧскӱрериле јарлу, бу иш совхозтыҥ малыныҥ ук јарандырар ижи болгон. Кырлыктыҥ јанында Тереҥ кобыда мӱргӱӱлдер ӧткӱрилген, Туулу Алтайда буркан јаҥы таркаган ӧй. Јурукчы Николай Рерих 1926 јылда Кырлыкта токтоп, мында куй ташты јураган.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[16]	2011[17]	2012[18]	2013[19]	2014[20]	2015[21]	2016[22]	2017[23]	2018[24]	2019[25]	2020[26]	2021[2]
1086	↘1084	↘1056	↘1048	↘1018	↘999	↗1006	↗1019	↗1045	↘1030	↘1016	↗1025

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1126 кижи болгон, олордыҥ 100 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Инфраструктуразы

• јурт јеезениҥ администрациязы;
• орто ӱредӱлӱ школ;
• балдардыҥ туразы;
• эмчилик;
• јурттыҥ клубы;
• библиотека;
• стадион;
• почта;
• магазин;
• АЗС

Экономиказы

Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. «Кырлык» деп атту јуртхозкооператив иштейт. Ол јаҥы алтай укту јылкы мал ӧскӱрер, угын јарандырар иш ӧткӱрет.

Мӱргӱӱлдиҥ јерлери

Мӱргӱӱлдиҥ јерлери орустап места поклонения: Толгоштуда тагыл.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1430)^[27];
• Тереҥ кобы, тӱӱкилик јер (1355)^[27];
• тагыл (1449)^[27].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[27].

Археологиялык

• Ташта јурамалдар (1437, 1396, 1397, 1400, 1401, 1402)^[27];
• Јебрен корум (1466, 1448, 1478, 1403)^[27];
• Мӧҥкӱсалгыш (1467, 1447, 1398, 1399, 1404, 1405, 1406, 1407)^[27].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[27].

Ар-бӱткендик

• Тоҥмок суу^[27];
• Тулгушту, тагыл (1450)^[27];
• Кырлыктыҥ боочызы (1442)^[27].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[27].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

• Болот Байрышев (1962) — кожоҥчы, Алтай Республика ла Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи, ЮНЕСКО-ныҥ окылу сыйын алган (Самарканд, 2001), Алтын медаль (Австрия, Мольн, 1998), Алтын медаль фольклор фестивальда (Анкара, 1999), Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады^[28].
• Айгуль Майманова (1971) — ӱлгерчи, журналист, бичиичи, Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы^[29].
• Эмиль Теркишев (1979) — кайчы, ӱредӱчи. Албатыныҥ јайаандык ижинде једимдер учун А. Г. Калкинныҥ адыла адалган Алтай Республиканыҥ башчызы ла Башкаруныҥ председателиныҥ премиязыныҥ Лауреады (2012 j.)^[30].
• Теркишева Р. С., кыс ӧбӧкӧзи Шуранова (25.06.1981) — артист, ӱредӱчи, кожоҥчы^[31].

Ајарулар

1. Kyrlyk (англ.). GeoNames.
2. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
3. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
5. Кырлык.
6. Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
7. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
8. Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
9. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
10. Генеральный план муниципального образования Кырлыкское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610362719. Архивировано 1610204036.
11. Карта села Кырлык.
12. Республики Алтай с улицами и номерами домов.
13. Региональная трасса 84К-63
14. Региональная трасса 84К-121
15. Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
16. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
17. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
18. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (ја. эм.). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
20. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
21. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
22. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
23. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
24. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
25. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
26. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
27. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
28. Болот Байрышев[1]
29. Айгуль Майманова[2]
30. Теркишев Э. С.[3]
31. Радмила Теркишева[4]

Тайантылар

• Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»
• Алтай туристский. Туристический портал.