Моты-Оозы

Јурт
Моты-Оозы
орустап Усть-Мута
51°13′57″ с. ш. 84°45′15″ в. д.^HGЯOL
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кан-Оозы
Јурт јеезе	Моты-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	876 [1] м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗445[2] кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 91 %[3]
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649462
АТТК-ныҥ коды	84235870001
МТТК-ныҥ коды	84635470101
Номер в ГКГН	0154735
Моты-Оозы Москва Моты-Оозы (Алтай Республика) Улалу Моты-Оозы

Моты-Оозы (орустап Усть-Мута ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Моты-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Моты-Оозы орустап .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Мотыныҥ суузыныҥ, Тектен ле Келейдиҥ суузыныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 876—953 метрге бийик^[1][4].

Климады

Климады орто-континентал. Узун, соок кыш ла, кыска серӱӱн јай. Кышкы чаган айдыҥ орто температуразы —20 °С болзо, јайдыҥ изӱзиниҥ орто кеми +15 °С. Салкындар карды јатырбай учура берет, орто кеми 4,5 м/с. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 450—500 мм.

Аҥ-кужы

Тайгалары аҥду-кушту. Булан, элик, аҥ, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон ло оок аҥдар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген^[5]. Куштар да кӧп: тарал, ӱкӱ, мечиртке, чай, бӧднӧ, кӱртӱк. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозын алып, олордыҥ азын- кӧбин шиҥжуге кийдирип, кӧп тоолу бичиктер чыгарылган^[6].

Ӧзӱмдери

Айландыра кырларыныҥ арка јанын агаштар бӱркеген, кӧп сабазы чет агаш, бийиктей мӧш агаш. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт^[6]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр^[7].Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар.

Јери ле јолдоры

Јурттыҥ текши јери 108,4 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 53,6 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 37,6 га, јонго керектӱ тудумдар 5,3 га, производстволык јерлер 2,9 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 8,8, рекреационный учурлу 0,2 га^[8].

Моты-Бажы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 382 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 191 м^[9]. Јуртта 7 ором: Олјондо, Јииттердиҥ, Октябрьдыҥ, П.Суховтыҥ, Рулевтиҥ, Тӧс, Школдыҥ^[10]. Моты-Оозында 143 јаҥыс кат агаш тура, кажызы ла 2000 м² јерлӱ, 29 эки бӧлӱктӱ тура. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 9,11 км^[8].

Моты-Оозына јетире ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Чакырдыҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Моты-Оозы; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келей — Моты-Оозы; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Тураты — Келей — Моты-Оозы.

Јуртка мындый јолло кирер: «Солонешный — Кан-Оозы» (идентификационный темдеги 84К-96^[11], узуны 55,007 км)."Моты-Оозы ла Моты-Бажы" (идентификационный темдеги 84К-115^[12], узуны 7,3 км) деп јолдыҥ бажы^[13].

Моты-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы	42 км
Республикан тӧс кала Улалу	240 км, 280 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	220 км, 320 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	160 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	130 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1925 јылда јуртта баштапкы школ ачылган.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[14]	2011[15]	2012[15]	2013[15]	2014[16]	2015[17]	2016[2]
521	↘520	↘493	↘473	↘462	↘441	↗445

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 601 кижиниҥ 91 % алтайлар болгон^[3].

Инфраструктуразы

• јурт јеезениҥ администрациязы;
• орто ӱредӱлӱ школ;
• балдардыҥ сады;
• эмчилик;
• библиотека;
• стадион;
• почта;
• магазин.

Экономиказы

Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968, Школдыҥ оромы, 9А)^[18][19];
• Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1917—1923, Школдыҥ оромы, 9А)^[18][19];
• Совет јаҥ тургускандарга кереес бичик (1436)^[20].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[20].

Археологиялык

Ар-бӱткендик

• Агой байлу туу (1353)^[20];
• Тоҥмок суу, байлу.

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[20].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

• Вязников А. Х. (08.03.1919—2002) — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, педагогический иштиҥ ветераны (1998), Октябр Революцияныҥ орденин алган, Горно-Алтайск каланыҥ тоомјылу кижизи, «За боевые заслуги» медаль, Орден Отечественной войны II степениле кайралдаткан^[21];
• Анна Балина (15.04.1938) — артист, Государственный институт театрального искусства божоткон (ГИТИС, 1959—1963) Москва; 1963—1977 эстрадада концерттерде солист; 1977 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ Национал театрыныҥ артизи; «За трудовую доблесть» медалла кайралдаткан (1981). РСФСР-дыҥ нерелӱ артизи (24.06.1982), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады, Россияныҥ театрал кеендикте национал «Золотая маска» деп сыйыныҥ лауреады (2021)^[22].

Ајарулар

1. Ust'-Muta (англ.). GeoNames.
2. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
3. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
4. Усть-Мута
5. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
6. Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
7. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
8. Генеральный план муниципального образования Усть-Мутинское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: чаган айдыҥ 14 кӱни, 2072. Архивировано 1610204036.
9. Карта села Усть-Мута.
10. Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
11. Региональная трасса 84К-96
12. Региональная трасса 84К-115
13. Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
14. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
15. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
16. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
17. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
18. Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: чаган айдыҥ 14 кӱни, 5255. Архивировано 1610213696.
19. Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605300541. Архивировано чаган айдыҥ 14 кӱни, 8406 јыл.
20. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
21. Вязников А. Х.[1]
22. Балина А. Ч.[2]

Тайантылар

• Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»