Ортолык

Јурт
Ортолык
орустап Ортолык
50°02′07″ с. ш. 88°30′03″ в. д.^HGЯOL
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кош-Агаш
Јурт јеезе	Ортолыктыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1860
Бийиги	1749[1] м
Климады	кезем-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗643[2] кижи (2021)
Ук-калыктар	алтайлар 82%,телеҥиттер, казактар ла о.ӧ.
Конфессиялар	православные, мусульмане, шаманисты
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649779
АТТК-ныҥ коды	84210855001
МТТК-ныҥ коды	84610455101
Номер в ГКГН	0154578
Ортолык Москва Ортолык (Алтай Республика) Улалу Ортолык
Медиафайлдар Викискладта

Ортолык (орустап Ортолык) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Ортолыктыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Ортолык — орто, ортозы, ортозында јер, орустап остров^[3].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт эки сууныҥ ортозында, ортолык аайлу јерде турат. Чуйдыҥ суузы ла Кӧк Ӧзӧктиҥ суузы бириккенде. Ортолык јурт Эре-Чуйдыҥ чӧлинде, айландыра јалтыраган мӧҥкӱ тошторлу сын тайгалары, ыйыктары : Ак-Туру, Сайлу-Кем, Ирбистӱ, Кӧкӧрӱ. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1749 метрге бийик^[1].

Климады

Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.

Аҥ-куштары

Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»^[4] кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте». Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.^[5].

Ӧзӱмдери

Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка^[6].

Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт^[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 9 ором: Бабинасовтыҥ, Јаан-Терек, Кокышевтиҥ, Таҥдалай, Тытту-Кем, Чолмон, Чуй, Эки-Тыт, Л. Б. Барбачакованыҥ.

Јурт Р256 темдектӱ Чуйдыҥ трагыныҥ 877 километринде турат. Бу јол федерал учурлу кӧӧлик јол болуп јат.

Ортолык јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш	16 км
Республикан тӧс кала Улалу	440 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	530 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4300 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 877 км-деҥ	0 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]	2011[9]	2012[10]	2013[11]	2014[12]	2015[13]	2016[14]	2017[15]	2018[16]	2019[17]	2020[18]	2021[2]
688	↗690	↘683	↘662	↘660	↘646	↗658	↘637	↘632	↘616	↗632	↗643

Ук-калыктары

Јуртта телеҥиттер, алтайлар ла казактар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 763 кижи болгон, олордыҥ 82 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон ^[19].

Инфраструктуразы

• јурт јеезениҥ администрациязы;
• орто ӱредӱлӱ школ;
• балдардыҥ туразы;
• библиотека;
• эмчилик;
• стадион;
• јурттыҥ клубы;
• почта;
• магазин;
• ашкана.

Экономиказы

Мал јылкы, соок тумчукту, оок мал- азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемддӱ. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1968 ј.,Чуй ором, 1А)^[20][21].

Археологиялык

• Ирбистӱ — байлу туу. Ортолык јурттыҥ јеезезиниҥ јеринде (1988)^[22];
• Ыйык-Туу — байлу туу. Ортолык јурт (1987)^[22];
• Јылаҥаш-Булуҥ. Мӧҥкӱсалгыштар. Јылаҥаш сууныҥ орто агынында, Ортолык јурттаҥ 12 км тӱндӱк-кӱнчыгыштай (2040—2042)^[22];
• Јоло. Таш јурамалдар (петроглифтер) (2041)^[22];
• Казак каскан. Мӧҥкӱсалгыш. Ортолык јурттаҥ 7 км тӱштӱк-кӱнбадыштай (2081)^[22].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[22].

Ар-бӱткендик

• Тагыл. Кош-Агаш ла Ортолыктыҥ ортозында . Чуйдыҥ трагыныҥ јанында.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 
  Ортолык картада

Јарлу улузы

• Отуков Л. И. Ойрот Отуков сӧӧги кӧбӧк (10.03.1965—01.01.2015) — Эл кайчы, Кош-Агашта «Чуй» ансамбльда иштеген. Каркыраа кайда Алтайда ого једер кижи јок болгон. Кай кожоҥныҥ бар эбин (каркыраа, сыбыскы, кӧӧмӧй) бастыразын јакшы кайлайтан, ойноткыларды тузаланар (топшуур, комыс, токпок). «Алтай-Кай» группада Гиннестиҥ рекордторлу бичигине кирген, Алексей Калкинниҥ сыйыныҥ лауреады (2013), Европа, Америка, Азия ороондорын эбирип келген артист^[23].

Ајарулар

1. Ортолык
2. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
3. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
4. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
5. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
6. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
7. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
8. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
9. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
10. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
11. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (ја. эм.). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
13. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
14. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
19. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
20. Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030885. Архивировано 1610213696.
21. Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605264008. Архивировано чаган айдыҥ 21 кӱни, 8406 јыл.
22. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
23. Отуков Ойрот[1]

Тайантылар

• Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»