Саратан

Јурт
Саратан
орустап Саратан
50°31′22″ с. ш. 88°15′29″ в. д.^HGЯOL
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Улаган
Јурт јеезе	Саратанныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	1389[1] м
Климады	кезем-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘749[2] кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 70 %, телеҥиттер 30 %(2002)[3]
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649753
АТТК-ныҥ коды	84230830001
МТТК-ныҥ коды	84630430101
Номер в ГКГН	0154490
Саратан Москва Саратан (Алтай Республика) Улалу Саратан

Саратан (орустап Саратан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Саратанныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Саратан-Сара-Адан орустап соловый (масть) верблюд^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ кӱнчыгыш јанында, Башкуш сууныҥ јарадында, Кабак-Тайга, Такылган, Салјок, Кара-Кайа, Калкак туулардыҥ эдегинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1389 метрге бийик^[1].

Климады

Климады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Кышкыда тӱндӱк аймактарга кӧрӧ тыҥ сооктор болот. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.

Аҥ-куштары

Улаган алтай аҥдык јер. Тайга-ташта казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, шӱлӱзин, јеекен, ирбис бар. Туйгакту аҥнаҥ марал, булан, элик, тооргы, какай јӱрет.^[5]. Оок то аҥдар кӧп агас, албаа, киш, суузар, камду, јоонмойын ла о.ӧ. Куштардаҥ барынтычылары мечиртке, шоҥкор, боро ылаачын, карчага, ӱкӱ, кезигиниҥ тоозы кезем астаган учун олорды Алтай республиканыҥ «Кызыл бичигине» кийдирген^[6]. Сууларда азый балыктыҥ кандыйы ла болгон, эмди суулар тартылып, тайызаган учун балык та астай берген. Аймакта кезик кӧлдӧрдӧ таҥынаҥ аргачылар балык ӧскӱрип, садуга апарат пелядь, чараган ла форель.

Ӧзӱмдери

Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт^[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар^[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 6 ором: А. К. Вагаеваныҥ, Јииттердиҥ, Школдыҥ, Тӧс, Н. Т. Тойдоновтыҥ Н. Т., Меесте. «Улаган — Саратан» деп јолдо боочы бар, бу регионал учурлу кӧӧлик јол.

Саратан јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Саратан	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Улаган	30 км
Республикан тӧс кала Улалу	380 км / 440 км (Чуйдыҥ трагы)
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	470 км, 530 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4300 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ)	85 км

Тӱӱкизи

Јурт 1924 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]	2011[9]	2012[9]	2013[9]	2014[10]	2015[11]	2016[2]
738	↗739	↘732	↘731	↗746	↗764	↘749

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 794 кижи болгон, олордыҥ 70 % алтайлар, 30 % телеҥиттер ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[12].

Инфраструктуразы

• јурт јеезениҥ администрациязы;
• орто ӱредӱлӱ школ;
• балдардыҥ сады;
• споршкол;
• стадион;
• јурттыҥ клубы;
• почта;
• магазин;
• пилорама.

Экономиказы

Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Агашла иштер. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1676). (1950 ј., Школдыҥ, 13А)^[13][14]

Археологиялык

Ар-бӱткендик

• Боочы. Улаган-Саратан.(1704). Калкак, боочы 1698)^[15];
• Тазылган, аржан суу (1635,1629)^[15];
• Кӧк-Тӧҥ — аржан (1631), Токой деп јер^[15];
• Такылган кыр — Тазрандардыҥ быйлу кыры (1605)^[15];
• Салјок туу (1603). Ээлдӱ-Кем (1594)^[15];
• Кара-Кайа, Кам тыт (1599)^[15];
• Баатыр-Кӧл (1592)^[15];
• Байлу туу Шуулак, боочы (1706). Байлу Кабак-Тайга (1631). Кӧмӱрлӱ (1632), Токпок туу (1606)^[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

• Кензин, Алексей Александрович (..—2010) — Барнаул калада јурт элем институттыҥ ве-теринарный бӧлӱгин божодоло, Улаган совхозтыҥ ветеринарный эмчизи болуп иштеп баштаган. 1972—1974 јылдарда Улаган аймактыҥ ветеринарный бӧлӱгиниҥ баш врачы болуп иштейт. 70 јылдардыҥ учында — 80 јылдардыҥ бажында Саратан совхозтыҥ прорабы болуп иштейт. 1980—1985 јылдарда Саратанда партийный организацияныҥ качызы болуп иштеген. 1990—1993 јылдарда Саратанныҥ совхозыныҥ директоры болгон. 1993 јылдаҥ ала 2008 јылга јетире Саратан јурттыҥ администрацияныҥ јааны болуп иштеген^[16].
• Тойдонов, Николай Трифонович (12.03.1922-09.07.1979) — 1945—1979 јылдарда јуртсоветтиҥ председатели болуп Саратанда иштеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, кӧп тоолу кайралдарыныҥ ортодо «Мактыҥ 3 степеньдӱ ордени» ле «Знак Почёта» орден^[17].

Ајарулар

1. Саратан
2. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
3. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
5. Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
6. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
7. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
8. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
9. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
10. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
12. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
13. Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034226. Архивировано 1610213696.
14. Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605289995. Архивировано чаган айдыҥ 15 кӱни, 8406 јыл.
15. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
16. Кензин А. А.[1]
17. Тойдонов Н. Т.[2]

Тайантылар