Кала | |||||
Том-Тура | |||||
---|---|---|---|---|---|
орустап Томск | |||||
|
|||||
56°29′19″ с. ш. 84°57′08″ в. д.HGЯO | |||||
Эл-тергее | Россия | ||||
Федерацияныҥ субъекты | Томский область | ||||
Каланыҥ округы | Томск каланыҥ округы | ||||
Ич бӧлӱк | 4 аймак | ||||
Мэр |
Иван Кляйн (удурумга јайымдалган) Михаил Ратнер (ордына кӧстӧлгӧн) |
||||
Тӱӱкизи ле географиязы | |||||
Тӧзӧлгӧн јылы | 1604 јылда | ||||
Текши јери | 294,6 км² | ||||
Бийиги | 80 м | ||||
Климады | Континентально-циклонический | ||||
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00[3] | ||||
Эл-јонныҥ тоозы | |||||
Эл-јонныҥ тоозы | ↘568 508[1] кижи (2021) | ||||
Ныктазы | 1929,76 кж./км² | ||||
Агломерация | Томский агломерация | ||||
Катойконим | томичитер, томи́ч | ||||
Тоолорлу идентификаторлор | |||||
Телефонныҥ коды | +7 3822 | ||||
Почтаныҥ индекси | 634xxx | ||||
АТТК-ныҥ коды | 69401 | ||||
МТТК-ныҥ коды | 69701000001 | ||||
Оноҥ до ӧскӧзи | |||||
Кайралдары[2] |
Город трудовой доблести |
||||
Окылу эмес ады | Сибирские Афины | ||||
|
|||||
admin.tomsk.ru (орус.) (англ.) |
|||||
|
|||||
Медиафайлдар Викискладта |
Том-Тура (орустап Томск) — Россияда Кӱнбадыш Сибирдиҥ кӱнчыгыш јанында, Томский областьтыҥ ла аташ Томский аймактыҥ администрациялык тӧс јери, Том сууныҥ (Оптыҥ кош суузы) јарадында турган кала[4]. Сибирде озогы калалардыҥ ортозында јаан деген ӱредӱлик, билим ле инновационный тӧс јер[5]: 9 бийик ӱредӱ берер ВУЗ, 15 [билим-исследовательский институт (НИИ), (особая экономическая зона) Технико-внедренческая зона ла 6 бизнес-инкубатор. Сибир ле дальневосточный калалардыҥ ассоциациязыныҥ турчызы ла «Азияныҥ баш калаларыныҥ ассоциациязыныҥ турчызы»[6]. Кала агаш архитектураныҥ кереестери ле XVIII—XX чактыҥ таш архитектуразыныҥ кереестериле бай. Том-Тура, оныҥ спутник-калазы Северск ле пригородторыла кожо Том-Тураныҥ кала агломерациязына кирет эл-јоны 786 муҥ кижи (2019). Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 2 кӱнинде чыккан Јӧбиле «Иштиҥ магыныҥ калазы» деп нере берилген (орустап «Город трудовой доблести»)[7].
Том-Тура 1604 јылда Том сууныҥ јарадында, Тобольский разрядтыҥ тоозында тӧзӧлгӧн; 1629 јылдаҥ ала — ол Томский разрядтыҥ тӧс калазы[8]. «Том» деп гидронимди XVIII чактыҥ шиҥжӱчилери кет тилдиҥ томь, том деп сӧзи — суу (орустап «река») дегени. Је кезик лингвисттер кет тилде сууны темдектегени дежет, кезиктери бу сӧс кижиниҥ адынаҥ барган деп јат. А. П. Дульзонныҥ айтканыла «том» деп сӧс — караҥуй суу [9]. Кезик эмдиги авторлор сӧстиҥ терминологический учуры јастыра дежет,том дегени кетский тума — караҥуй, кара, (орустап «тёмный, чёрный»), эмезе том дегени тӱрк-монгол тилдерде — тӧс, јаан (орустап «большой, главный»)[10].
Ӱлекер:Color јаан городторго јетире (кӧндӱре/кӧӧлик јолдорло)[11][12] | ||||
---|---|---|---|---|
ТД-КБ | Колпашево ~ 316 км | Северск (Томский область) ~3 км | Асино ~ 112 км | ТД-КЧ |
КБ | Кедровый (Томский область) ~ 451 км | Мариинск ~ 223 км | КЧ | |
ТШ-КБ | Новосибирск ~ 272 км | Юрга ~ 99 км | ТШ-КЧ |
Том-Тура Кӱнбадыш-Сибирский равнинаныҥ јаказында, Кузнецкий Алатауныҥ јаказында, Том (Оптыҥ кош суузы) сууныҥ оҥ јарадында, Опко киргенинеҥ 50 км ыраагында турат. Кала тайганыҥ кырында турат: тӱндӱктей Аба јыш ла сас, тӱштӱктей — широколиственный ла колышкан агаш аразы ла лесостепь. Москвага јетире — 3,5 муҥ км. Том-Тураныҥ тӱндӱк јанында 12 км киреде Северск (Томский область) кала турат, јабык (орустап ЗАТО,закрытый), совет ӧйдӧ «Томск-7» деп адалган, неформальный куучында «почтовый», «пятый почтовый» деп айдыжатан.
Каланыҥ текши јери — 294,6 км². Лев Толстойдыҥ оромы Том-Турада 85-чи меридианда кӱнчыгыш долготада турат[13].
Рельеф калада тӱс эмес. Том-Тура бойы Кӱнбадыш-Сибир равнинаныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында турат. Том-Турада сууныҥ коолында мындый бӧлӱктер бар: пойма, терраса ла междуречье Том сууныҥ водоразделы — Кичӱ Киргизка ла Том — Ушай.
Том сууда бар:
Бӱдӱмдер | Тууразы | Бийиги (сууныҥ ӱсти) |
Эҥ бийиги (талайдыҥ кемјӱзинеҥ) |
---|---|---|---|
Поймазы | до 50 м | 3—4 м | |
Террасалар 1-кы тип (Заозёрье) | до 2200 м | 8—12 м | 80—82 м |
Террасалар 2-чи тип (главпочтамт) | 250—500 м | 20 м | 90—95 м |
Террасалар 3-чи тип (Воскресенская ла Лагерносадская) | 45—500 м | 45—50 м | 120 м |
Террасалар 4-чи тип (Степановка ла Каштак) | 50—300 м | 65—70 м | 135—140 м |
Сууныҥ коолы кайыр јараттарла јуукаларла кезилген. Кала тудулып баштаганынаҥ ла ала улай ла айландыра агаш кезилген, јолдор салынган, кыраларга јер арчылган. Суу кӧпчиштеҥ аргаданарга улус јараттарды кӧдӱрип, баштапкы надпойменный террасаны (Заозёрье) тобракла ӧрӧ кӧдӱрген. Табынча рельеф кӧдӱрилип тӱзелген[14].
Је, тӱҥей ле калада бийиктей ле јабыстай јерлер бар, кайда да 60—70 м[15]. «Кала кезем континентал климатту зонада турган учун, кезилген рельеф , јердиҥ алдында кара суулар кыртышка јуугы, јадагай породалар, сууга белен јайрадылары јуукалар, јемирилиштер (орустап оползни) бӱдерине јарамыкту»[14]. Јуукалар калада кӧп туштайт[16].
Юрточный кырдыҥ тӱндӱк, кӱнбадыш ла тӱштӱк јаны јемирилер јеткерлӱ (орустап оползнеопасный). Кроме того, Каштак ла Воскресенский деп кырларды айландыра јеткерлӱ јуукалар бар. Технико-внедренческий зонада тӱштӱк площадкалары база јеткерлӱ јуукаларлу деп чотолот. Черемошники ле Татарская слобода суу кӧпчип јайылар јерлерге кирет[17]. Юрточный ла Воскресенский кырлар кӧп сабада техногенный суу кӧпчишке алдыртат.
Лагерный, Воскресенский, Юрточный ла Каштак деп кырлар јуукалу эрозияга алдыртат. Том-Турада 60-наҥ артык јуука, кезигиниҥ узуны 1 км једет. Кезигиниҥ учы тураларга, јолдорго јууктайт, олор бызыла берер јеткерлӱ.
Онойдо ок Том-Турада курч сурак — јеткерлӱ јемирилиш (оползень). Анчада Лагерный сад деп јерде бу сурак курч турат. Оползень 1,5 км чӧйилет. Шылтагы — Том (Оптыҥ кош суузы) сууныҥ коолында агаштарды Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта промышленностько керектӱ болордо кескени (агаштардаҥ древесный уголь јазаган)[14].
Кырларда оползание кижи ар-бӱткенге киришкенинеҥ тыҥыйт. Темдектезе, баш-аптеканыҥ кийнинде турган автобазаныҥ тудумдары Юрточный кырдыҥ эдегинеҥ јылбырайла јемирилип келтӱшкен, 1970 јылдарда[14].
Климаттыҥ бӱдӱми — континентально-циклонический (европейско умеренный континентальный ла сибирский кезем- континентальныйдыҥ ортозында). Ортојылдык температура: 0,9 °C. Соок јок кӱндери — 110—120. Кыш кату ла узун, соок температураныҥ алтыгы учы −55 °C (1931 јылда чаган ай). Чаган айдыҥ орто температуразы: −17,1 °C, јаан изӱ айдыҥ орто температуразы: +18,7 °C. Чаган айдыҥ учында ла кочкор айда кыска ӧйгӧ јылулар болот (орустап оттепели) +3 °C, јылуларды тӱндӱк Атлантиканаҥ циклондор экелет. Сезондордыҥ солынганы тӱрген болот, је ойто ло сооктор ло јылулар келет. Јыл туркунына јут-чыктыҥ кеми — 568 мм. Кӧп саба јут-чык јылу ӧйдӧ тӱжет. Том-Турада кӱкӱрттер орто тооло 24 катап болот[18], кандык айдыҥ учынаҥ ала башталып, ӱлӱрген айда токтойт. Кӱкӱрттер сӱрекей тыҥ, не дезе Орто Азия ла Тӱндӱктиҥ кейиниҥ температуратуралары кезем башкаланат, Васюганский састар база салтарын јетирет (бу састар јайгы ӧйдӧ кейди соодот), кӱкӱрттер кӧп сабада эҥирде болот. Салкынныҥ тӱргени 1,6 м/с, је јастыҥ бажында тыҥ салкындар болот 30 м/с, оыҥ шылтагы циклондордыҥ ла антициклондордыҥ улам ла солынып турганында, коштой атмосферный давление секирет. Тӱштӱк-кӱнбадыш ла тӱштӱк салкындар бийлейт — 50 % кире. Одыру (орустап отопительный) ӧй ӱлӱрген айдаҥ ала кӱӱк айга јетире болот. 2014 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 12 кӱнинде Том-Турада изӱниҥ температуразы ӱстӱги бажына +35,6 градуска јеткен, алдында рекорд 0,5 градуска јабыс 39 јыл кайра, 1975 јылда јаан изӱ айдыҥ 11 кӱнинде (+35,1 °С). Том-Турада сыгын айда температураныҥ абсолютный минимумы Москвага кӧрӧ (-8,5 градуска) кӧп.
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | 3,7 | 7,5 | 17,7 | 30,1 | 34,4 | 34,7 | 35,6 | 33,8 | 31,7 | 25,1 | 11,6 | 6,5 | 35,6 |
Орто бийиги, °C | −13 | −9,6 | −1,1 | 7,0 | 17,5 | 22,3 | 24,8 | 21,7 | 14,4 | 6,0 | −4,8 | −11,1 | 6,2 |
Орто температура, °C | −17,1 | −14,7 | −7 | 1,3 | 10,4 | 15,9 | 18,7 | 15,7 | 9,0 | 1,7 | −8,3 | −15,1 | 0,9 |
Ортолой јабыс, °C | −20,9 | −18,9 | −11,9 | −3,3 | 4,7 | 10,5 | 13,7 | 11,1 | 5,1 | −1,3 | −11,4 | −18,9 | −3,5 |
Сыраҥай јабыс, °C | −55 | −51,3 | −42,4 | −31,1 | −17,5 | −3,5 | 1,5 | −1,6 | −8,1 | −29,1 | −48,3 | −50 | −55 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 35 | 24 | 25 | 34 | 41 | 61 | 75 | 67 | 50 | 55 | 52 | 49 | 568 |
Средняя влажность, % | 81 | 78 | 72 | 65 | 61 | 70 | 76 | 79 | 79 | 80 | 83 | 82 | 76 |
Средняя скорость ветра, м/с | 1,7 | 1,7 | 1,7 | 2,0 | 1,9 | 1,4 | 1,2 | 1,2 | 1,3 | 1,6 | 1,8 | 1,8 | 1,6 |
Кайдаҥ алынган: Климат Томска |
Кӱнниҥ јаркыны, бир айда канча час[19]. | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ай | чаг | коч | тул | канд | кӱӱк | јиа | киа | кура | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | јыл |
Кӱнниҥ јаркыны, час | 56 | 105 | 171 | 225 | 257 | 315 | 316 | 254 | 171 | 87 | 51 | 40 | 2048 |
Јыл туркунына Том-Турада кӱн ортодо 2048 час тийет (јаба 47 %). Јыл ичинде кӱн чалыбаган кӱндер — 92.
Каланыҥ јеринде бир канча јажыл массивтер (парктар, скверлер, садтар, аралдар) бар. Олордыҥ кӧп сабазы Ушайдаҥ тӱштӱктей: Лагерный сад, Городской сад, Сибирский ботанический сад, Университетский роща, Новособорный тепсеҥде Троицкий сквер, Буфф-сад, Игуменский парк, Елизаровтордыҥ оромыныҥ учында парк (Балтийский оромго эбир алдында). Онойдо ок калада бир канча аралдар бар: Михайловский роща, Каштак тууда кайыҥду роща, Иркутский трактыҥ учында Кӱнет роща (каланыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јаны). Том-Тураныҥ ортозында јетире јазалбаган бульварный кольцоныҥ проекты (1830 јыл): Кировтыҥ проспекти ле Дальне-Ключевский ором, олордыҥ јериниҥ кӧп јаны бульварлар. «Горзеленхоз» деп организация каланы јажыл ӧзӱмдерле јеткилдеери јанынаҥ иштейт, онойдо ок таҥынаҥ аргачы[20]. В 2011 году на вертикальное озеленение улиц было выделено полмиллиона рублей[21].
Том-Тураныҥ јаказында Заварзинский лесной дачада телекейде эҥ ле јаан чымалыныҥ уйазы табылган (бийиги 2,5 метр высотой х 5,1 метр диаметры)[22].
Каланыҥ бастыра јанында промышленный предприятиелердиҥ санитарно-защитный зоналары бар, ол зоналардыҥ јеринде улус јадар туралар турат. Онойып, санитарно-защитный зонага Сосновый Бордыҥ, Заозёрьениҥ, Каштака-III-тиҥ, Телецентрдиҥ, Высотныйдыҥ, Иркутский тракттыҥ, «Сибирь» деп (сереҥке эдер фабрика) Сибирский оромныҥ, Кировтыҥ проспектиниҥ, «Томский пивоныҥ», Нахимовтыҥ оромыныҥ туралары кирет.
Том-Тура калада ар-бӱткен корулаар комитеттиҥ јетиргениле калада ла Томский областьта 2007 јылда год, атмосферный кей бастыра јерде киртиген[17]. Кӧп сабада каланы айландыра аралдарда, промышленный предприятиелердеҥ ыраакта да кей тыҥ киртиген деп темдектелет. Анчада каланыҥ ортозында Воскресенский кыр, Каштак, Томск-II, Высотный, Сибирский оромныҥ ичи, Алтыгы Елань, Тӱштӱк площадь ла Степановка тыҥ киртиген кейлӱ. Кезик аймактар ӧткӱре тыҥ киртиген кейлӱ. Ондый аймактардыҥ тоозына Бердскийдиҥ оромдоры, ПАТП-2, Иркутский тракт, сереҥкефабрика «Сибирь», ТНХК, Татарский слобода, онойдо ок Ӱстӱги Елань, Юрточный кыр ла ГРЭС-2[17]. Атмосферада оксид углероданыҥ кеми база ӧйинеҥ ӧдӧ берген. Кӧп кӧӧлӱктер турган јерде — јолдордыҥ белтиринде — оксидтиҥ концентрациязы он катапка ӧйинеҥ ӧдӧ берген[17]. Эҥ кирлӱ кей Бела Кунныҥ ла Иван Черныхтыҥ оромдорыныҥ белтири, Фрунзениҥ проспектиниҥ ле Красноармейский оромыныҥ, Ленин ле Фрунзениҥ проспекттериниҥ, Иркутский тракт ла Суворовтыҥ оромыныҥ, Телецентрдиҥ, Комсомольский проспекттиҥ ле Герценниҥ оромыныҥ белтири, 4-чи поликлиниканыҥ оромы.
Тӧрт промышленный предприятие — Томская ТЭЦ-3, Томская ГРЭС-2, ЗАО «Метанол» ло ОАО «Томскнефтехим завод» — бир јылга 13,5 муҥ тонна выброс эткен, бу каланы киртидип турган бастыра веществолордыҥ тал орто кирези[17]. Атмосфераны киртидип турган предприятиелердиҥ тоозында Томсклесдрев, Томсктеплосеть, Томск-авиа, Томь-Аппарель, спичфабрика «Сибирь», ТЗКМиИ, Горэнерго, ТЗРО; алдында јабылгалакта ол тоого Томский шпалопропиточный завод (ШПЗ) база кирген.
Татарский слободада јаҥыдаҥ ар-бӱткенниҥ корулу јерлерин эдер деп проект тургузылат (Томныҥ јаказында), Ушайдыҥ коолында Каменный деп кӱрдеҥ Академический переездке јетире, Солнечный ла Иркутский трактыҥ ортозында, Киргизканыҥ коолында, онойдо ок Сенной курьяныҥ јанында. 2010 јылдаҥ ала бир канча кӧлдӧр лӧ Ушай сууныҥ ӱзӱги арчылган[23]. 2011 јылда Сенной Курья арчылган[24][25]. С 2011 г. планируется очистка Сенной Курьи[26][27].
Сууда амыраар јерлерде сууныҥ чыҥдыйы арузы санитарный нормага јетпейт, Том сууныҥ сол јарадында Семейкин ортолыкта суу ару (Алтыгы Складтардыҥ тужы)[28].
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1604[29] | 1620[29] | 1626[29] | 1646[29] | 1699[30] | 1745[29] | 1795[29] | 1801 | 1825 | 1840 | 1856[31] |
90 | ↗238 | ↗386 | ↗1045 | ↘918 | ↗5762 | ↘4788 | ↗7125 | ↗10 867 | ↗11 700 | ↗20 200 |
1858 | 1866 | 1880 | 1897[32] | 1901[33] | 1911 | 1914[31] | 1917 | 1920 | 1923[34] | 1926[32] |
↘14 071 | ↗22 753 | ↗33 800 | ↗52 221 | ↗62 633 | ↗111 417 | ↗114 700 | ↘101 129 | ↘90 961 | ↘75 438 | ↗92 485 |
1929 | 1931[35] | 1933[36] | 1939[37] | 1946 | 1956[38] | 1959[39] | 1962[31] | 1967[31] | 1970[40] | 1973[31] |
↗103 000 | ↘100 749 | ↗128 400 | ↗145 060 | ↗178 000 | ↗224 000 | ↗248 823 | ↗275 000 | ↗324 000 | ↗338 389 | ↗374 000 |
1975[41] | 1976[42] | 1979[43] | 1982[44] | 1985[45] | 1986[42] | 1987[46] | 1989[47] | 1990[48] | 1991[42] | 1992[42] |
↗398 000 | →398 000 | ↗420 730 | ↗449 000 | ↗484 000 | ↘474 000 | ↗489 000 | ↗501 963 | ↘476 000 | ↗506 000 | ↘505 000 |
1993[42] | 1994[42] | 1995[45] | 1996[45] | 1997[49] | 1998[45] | 1999[50] | 2000[51] | 2001[45] | 2002[52] | 2003 |
↘500 000 | ↘496 000 | ↘469 000 | ↗473 000 | ↗475 000 | ↗478 000 | ↗481 400 | ↗482 100 | ↗483 100 | ↗487 838 | ↗488 509 |
2004 | 2005[53] | 2006[54] | 2007[55] | 2008[56] | 2009[57] | 2010[58] | 2011[59] | 2012[60] | 2013[61] | 2014[62] |
↘488 299 | ↘487 400 | ↗489 900 | ↗493 000 | ↗496 500 | ↗501 784 | ↗524 669 | ↘522 900 | ↗539 205 | ↗547 989 | ↗557 179 |
2015[63] | 2016[64] | 2017[65] | 2018[66] | 2019[67] | 2020[68] | 2021[1] | ||||
↗564 910 | ↗569 293 | ↗572 740 | ↗574 002 | ↗575 352 | ↗576 624 | ↘568 508 |
Ӱлекер:Численность городов России
Том-Турада 2006 јылдыҥ кандык айында российско-германский саммитке белетенеринде, эки ле айга 1936 јылда бызылып калган серикпениҥ ордына карагай агаштаҥ эткен јаҥы лютеран серкпе тудулган[88][89].
1604 јылда чаган айдыҥ 20 кӱнинеҥ ала Москвада Борис Годунов каанга Тоян деп князька баштаткан эуштинский татарлардыҥ посольствозы келген, олорды оус подданствого алып, Энесайдыҥ кыргыстары ла ойрот-калмыктардыҥ јуулажынаҥ, табаруларынаҥ корулазын деп баштанган. Бу баштануга кару берип Борис Годунов эуштинский татарлардыҥ јерине кала тутсын деп бичикке кол салган[90]. 1604 јылдыҥ тулаан айыныҥ 25 кӱнинде Борис Годунов Сургутта казактардыҥ јааны Гаврила Писемский ле стрелецтердиҥ Тобольскта јаанына Василий Тырковко Том сууныҥ јарадында кала тӧзӧзин деп јакылта берген. Татарлардыҥ јеринде кала тудуп, айландыра аш салзын, айландыра јаткан калыктарды орус каанныҥ подданствозына кийдирзин деп јакыган[90]. 1604 јылдыҥ сыгын айыныҥ 27 кӱнинде шибее тудар иш токтогон[91][92]. Је 1648 јылда эски острог бызылган, Том сууныҥ оҥ јарадында, тӱштӱк мыста Воскресенская туу (Том-Тура), Оп сууга киргенинеҥ 60 километр јетпей јӱрӱп, тайганыҥ јаан эмес Ушай деп суузыныҥ оозынаҥ ыраак јок јаҥы шибее (орустап острог) тудулган[93]. Том-Тура кала јаан стратегический ле военный учурлу тӧс јер боло берген, XVII чактыҥ туркунына тургун калыктыҥ амырын корулап јеткилдеген — 1614, 1617, 1657 ле 1698 јылдарда кӧчкӱндердиҥ табаруларына удурлашкан[94].
Том-Тура администрацмялык јанынаҥ бажынаҥ ала Тобольский разрядтыҥ тӧс јери болгон, 1629 јылдаҥ ала[92]. 1719 јылда Том-Тура Енисейская провинцияга кирген болгон, 1726 јылда — Тобольский провинцияга, 1782 јылда Тобольский наместничествоныҥ областной каланыҥ статусын алган[95].
Москванаҥ башталып, Том-Тура ажыра ӧдӱп, Забайкальеге јетире Сибирдиҥ трагы ачыларда (1984), Том-Тура транзит садуныҥ учурлу тӧс јери боло берген, 1738 јылда Том-Турада ямская служба табылган[96]. Табынча кала јаанап, статусы регионал администрациялык тӧс јер боло берген, 1804 јылда сӱреен јаан Томский губернияныҥ тӧс јери боло берген, бого эмдиги Алтай Республиканыҥ, Алтай кырайдыҥ, Кӧмӱр областьтыҥ, Новосибир областьтыҥ ла Томский областьтыҥ, Кӱнчыгыш-Казахстан областьтыҥ, Хакасияныҥ кӱнбадыш јаны, Красноярский кырайдыҥ јерлери кирген болгон[96].
XIX чактыҥ учында инженер-путеец Н. П. Меженинов Транссибирский темирјол магистраль тударын башкарган, Среднесибирский участогын магистральдыҥ, тӧс темирјол линия ол тушта Том-Туранаҥ чик јок тӧмӧн тӱштӱктей ӧдӧтӧн болгон, Том-Тураны дезе башка кош-јолло бириктирер деп јӧптӧлгӧн. Ол јол 1896 јылда тудулган[97]. Бу јол тупиковый болгон учун, кала транспортный узел болбой барган.
XIX чактыҥ экинчи јарымында — XX чактыҥ бажында Том-Тура Сибирский областничестводо идеологияныҥ тӧс јериниҥ бирӱзи болгон, лидерлердиҥ бирӱзи — јарлу орус билимчи Потанин Григорий Николаевич болгон. 1905 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20 кӱнинде черносотенецтердиҥ погромдоры Том-Турада Королёвский театры ла темирјолдыҥ управлениезин ӧртӧп салган, ондор тоолу кижи божогон. 1917 јылда куран айдыҥ 2 кӱнинде, Февральский революция ла Октябрьский революцияныҥ ортозында, общественный организациялардыҥ сибирский конференциязында Том-Турада «Постановление по вопросу об автономном устройстве Сибири» деп сурак турган[98][99]. Ол ло јылдыҥ ӱлӱрген айында Том-Турада Сибирский областной совет тудулган[98][99].
Совет јаҥ Том-Турада 1917 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 6 кӱнинде тургузылган[99]. 1918 јылдыҥ чаган айыныҥ 26 кӱнинде ишмекчилердиҥ ле солдат депутаттардыҥ Томский губернский Соведи Сибирский областной думаны јылыйткан, 2 айдаҥ каланыҥ думазын јоголткон[100][101]. Чехословацкий корпустыҥ тӱймеени болордо 1918 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31 кӱнинде Том-Турада Јаҥ Актарга (орустап Белое движение) кӧчкӧн. 1919 јылдыҥ тулаан айында большевиктердиҥ јажытту группазы Карла Ильмерге башкартып, јепселдӱ тӱймеен эдерге сананган, је тутурткан, туружаачылары аттыртып салган. 1919 јылда јаҥар айдыҥ 22 кӱнинде Кызыл Черӱ калада совет јаҥды тургускан. Каланыҥ башкараачызы (орустап голова) болгон калганчы кижи Александр Грацианов болгон.
1925 јылда Том-Тура Сибирский кырайга кирген, беш јыл ӧдӧрдӧ Кӱнбадыш-Сибирский кырай болуп солунган, 1937 јылда Том-Тура 7 јылдыҥ туркунына Новосибирский областьтыҥ калазы болгон[102]. 1918 јылдаҥ 1944 јылга јетире Том-Тура регионал статусын јылыйтып, уйадай берген, эл-јоны бастыра тӱрген ӧзӱмдӱ Новосибирск ле ӧскӧ Транссибирский магистральда турган калаларга кӧчӱп баштаган. Калада индустриал предприятиелер јок, эптӱ транспортный коммуникациялар јок, арайынаҥ культурала тудуш јӱрӱм јабызаган. Је бу ла ӧйдӧ билим ле ӱредӱлик ӧзӱм алынып кӧндӱккен — Томский государственный университет ле Томский политехнический университет[103][104][105][106].
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде Том-Тура јаар СССР-дыҥ европей јанынаҥ 30 кире предприятие эвакуацияга келген, бу предприятиелер каланыҥ тӧзӧлгӧзи боло берген: јууныҥ јылдарында калада промышленный производствоныҥ кеми ӱч катапка кӧптӧгӧн[96]. Каланыҥ администрациялык статусы — 1944 јылда куран айдыҥ 13 кӱнинде Томский область тӧзӧлгӧн, Том-Тура областьтыҥ тӧс јери боло берген . Фронтто 229 муҥ томичтер јуулашкан, олордыҥ 63,6 муҥы јууда корогон, 176 јуучыл Герой Советского Союза деп нере алган[107].
1960—1980 јылдарда Том-Турада тӧс стратегиялык позициялары ла билим-ӱредӱлик комплекстери оноҥ ары тыҥыган. Томский областьта јок јердеҥ нефтяной промышленность ӧзӱп баштаган. Томский областька СССР-дыҥ нефтяной промышленностиниҥ Министерствозыныҥ проекттерин экелери, ол тоодо, регионал транспортный инфраструктураны тӱрген ӧҥжидери, Богашёво деп аэропортты тӱрген тудары[108]. Кала нефть казып алар регионныҥ тӧс јери боло берген, калада эмдиги оборонный производствоныҥ (1960 јј.) электрониказы эдилген, советский атомный проекттиҥ бӧктӱ предприятиелериниҥ (Северск) сурактарын бӱдӱрген[109], каланы айландыра бир бӧлӱк предприятиелер (агропромышленный комплекс) иштеп кӧндӱккен, Том-Тураныҥ јонын курсак-тамак јанынаҥ јеткилдеери (куштар ӧскӱрер фабрикалар)[108], јаан чочкокомплекс[108] (108 муҥ тын бир јылга), строительный индустрияныҥ предприятиелери ижин кӧндӱктирген[109] (Томский домостроительный комбинат, завод ЖБК-100 ле о.ӧ.), Том-Тура культура јанынаҥ ӧзӧт. Калага бастыра ороонноҥ јурукчылар, поэттер, театр ла киноныҥ ишчилерин кычырган, широкоформат кинотеатр «Киномакс (кинотеатр, Томск)|Родина» ачылган, јабык тош стадион «Дворец Спорта» тудулган[108][109]. Кӧп саба социально-экономический солунталар Советский Союзта период застоя тушта тудулган, је кӧп зарубежный тӱӱкичилер[110] ле орус тӱӱкичилер ле политиктер[111][112][113] бу бастыра једимдерди Егор Лигачёв (Томскта КПСС-тыҥ областной комитеттиҥ баштапкы секретари, 1964 јылдаҥ 1983 јылга јетире болгон) башкарган деп айдыжат.
Том-Турада строительство, промышленность ло энергетика сфераларда, добывающий отрасльдарда 300-теҥ артык инновационный предприятиелер бар, олордыҥ 200 кирези инновационно-активный категорияга кирет, онойдо ок IT-бизнес сферада 200-теҥ артык компания иштейт: Элекард, Компания MC-Trade, группа компаний «Рубиус», «Студия Т», «Синтез Интеллектуальных Систем», «UserStory», «Zoom», ООО «Сибирские информационные системы», ООО «ИТ-Томск», «ТомскСофт», ООО «Томская Электронная Школа», Новинтех, Лаборатория Интервеб, ООО «Битворкс», UNIGINE Corp. ло о.ӧ. Олордыҥ валовый региональный продуктта долязы 13,5 %-теҥ кӧп. Јылдыҥ ла стартаптар ла кичӱ предприятиелердиҥ ӧзӱми 10-15 %. Олордыҥ ӧзӱми калада университеттердиҥ базазына билим-образовательный комплекстердеҥ камаанду. Калада штаб-квартира (КДВ групп) турат, компания Россияда 200 јаан деген частный компаниялардыҥ рейтингине кирет Forbes 2016[114].
Том-Тураныҥ финансовый рыногы федерал банкталда, Сбербанк 42 отделениелӱ, ВТБ 6 отделениелӱ, Газпромбанк 5 отделениелӱ ле о.ӧ.
Том-Турада промышленностьтыҥ башка-башка отрасльдарыла предприятиелер иштейт[115][116]. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта калага 30 кире завод, јаҥы отрасльдар ачылган[96]. Нефтегазовый отрасльдыҥ предприятиелери «Томскнефть», «Востокгазпром», «Газпром трансгаз Томск», «Газпромнефть-Восток», «Томскнефтехим», «Томскподводтрубопроводстрой», «Томскнефтепереработка».
Фармацевтический промышленностьтыҥ предприятиелери ФГУП НПО «Вирион» ло «Томскхимфарм». Пищевой промышленностьто аш-курсактыҥ «Томский» деп заводы, кондитерский фабрика «Красная звезда», «Томское пиво», дрожжевой завод, «Томские мельницы», «Сибирская аграрная группа», бир канча хлебозавод, эки птицефабрика.
Машиностроительный предприятиелер — НПЦ «Полюс», ПО «Контур», «Томский подшипник» (2010 јылда јабылган), «Манотомь» (манометровый завод), «Сибэлектромотор», «Томский инструмент», «Томский электротехнический завод», «Томский электромеханический завод», «Томский электроламповый завод», «Томский завод электроприводов», ЭлеСи, «Микран», билим-производственный предприятие «Томская Электронная Компания».
Туралар тудары ла строительный материалдар јанынаҥ мындый предприятиелер иштейт: «Комфорт-Т», «Томский домостроительный компания», «Томский промышленно-строительный компания» ла о.ӧ.
Производство медицинский техника — НПО «НИКОР».
Онойдо ок каланыҥ јеринде спичечный фабрика «Сибирь», «Сибкабель», «Томсккабель», «Томский завод резиновой обуви», «Сибирская карандашная фабрика» (2020 јылдыҥ бажында јабылган).
2012 јылда кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱнинде «Томсккабель» Том-Тураныҥ мэриязы ла Каланыҥ ӧзӱми агентстволо медеплавильный завод тудар деп јӧптӧжӱ тургускан. Јаҥы промышленный паркка 105 га јер берилер, томский ОЭЗ-ниҥ тӱндӱк јанында[117].
Том-Тураныҥ энергосистемазы Сибирде озогы системалардыҥ бирӱзи, оный тӱӱкизи 1896 јылдыҥ чаган айдыҥ 1 кӱнинеҥ башталат, ол тушта Том-Турада баштапкы электростанция тудулган Томская ТЭЦ-1 (1896). 1943 јылдыҥ кӱӱк айында тудуп баштайла, 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 28 кӱнинде Томская ГРЭС-2|ГРЭС-2]] ачылган, 1982 јылда дезе Томская ТЭЦ-3 тудулып баштайла, 1988 јылда ӱлӱрген айдыҥ 29 кӱнинде оныҥ баштапкы котёлы иштеп баштаган[118].
Том-Тура берип турган электроэнергиязынаҥ кӧп чыгымдайт.
Калада бир канча кинотеатр бар, онойдо ок ойноор тӧс јерлер, ондо кинозалдар: «Киномакс (кинотеатр)» (алдындагы кинотеатр «Родина»)[119], «Киномир» («Октябрь» деп ойынду јерге кӧчкӧн)[119][120] (алдында Горькийдиҥ кинотеатры), «Аэлита» (алдында кинотеатр «Пионер», оноҥ озо — «Юный зритель»), культурный тӧс јер «Fакел»[119], ойынду јер «Шарики»[119], торгово-развлекательный тӧс јер «Мегаполис» ле кинотеатр «Кинополис», кинотеатр «Goodwin Cinema» ТРЦ-да «Изумрудный Город». Эмдиги ӧйдӧ алдында болгон кинотеатр «Сибиряк» јабылган, 2014 јылда бызылган, кинотеатр «Сибирские огни» (алдында — Иван Черныхтыҥ кинотеатры, оноҥ озо — кинотеатр «Темп») эжиктер садар магазин болуп калган.
Алдында Том-Турада јайгы кинотеатрлар болгон, мында киноны ачык теҥериниҥ алдында кӧргӱскен. Мындый кинотеатрдыҥ бирӱзи Ак кӧлдиҥ (Белое озеро) јанында болгон (эмди ондо Н. Рукавишниковко кереес тургузылган), экинчизи Городской садта, ӱчинчизи — Басандайкада, Пригородный оромдо[121], 2000-чы јылдарда Бердский оромдо «Мегаполис» деп торгово-развлекательный јерде парковкада ачык кинозал иштеген.
Совет ӧйдӧ кӧп кинозалдар дом культуры ла клубтарда болгон.
Том-Турада спортивный ууламјылар: академический гребля, баскетбол, волейбол, альпинизм ле спортивный туризм, атту спорт, чанаа спорта, сноуборд, сууда јӱзери, шахмат, теннис[122]. Бир канча стадион (ол тоодо стадион «Труд», мында «Том» ло «Томь-2» деп командалардыҥ айлында футбол матчтары ӧдӧт), бассейндер, спортивный площадкалар, Кӧрӱлер ле спорттыҥ ӧргӧӧзи, боулингтиҥ залдары, картодром, чанаа трамплин лечанаароллерный трасса[123] (Академгородоктыҥ јанында[124]). 2005 јылда тӱӱкиде баштапкы катап Том-Тураныҥ футбольный клубы «Том»[125] футболло Россияныҥ Чемпионадына турушкан. 2012/2013 јылдыҥ сезонын клуб ФНЛ-дыҥ первенствозында болгон, оныҥ кийнинде сезондо «Том» ойто ло футболло Россияныҥ Чемпионадына турушкан, је 2013/2014 јылдыҥ сезоныныҥ турултазыла ол Премьер-лиганаҥ чыккан. Эмдиги ӧйдӧ ол ФНЛ-да. Айлында матчтарды клуб каланыҥ «Труд» деп стадионында ӧткӱрет.
Том-Турада аквалангисттердиҥ ТГУ «Скат» деп спортивный клубы бар. Клубты 1959 јылда Томский государственный университети божоткондор тӧзӧгӧн. Канча јылдардыҥ туркунына клуб јаан маргандарда кӧп кайралдар ойноп алган, бир канча спорттыҥ устарын белетеген, Россияныҥ баштапкы , СССР-дыҥ, Европаныҥ ла телекейдиҥ суу алдында маргаандарла чемпиондорын таскаткан[126].
«Томичка-Юпитер» деп ӱй улустыҥ командазы волейболло Ӱстӱги Лигада «Б», Сибир зонада ла Ыраак Кӱнчыгышта Россияныҥ Чемпионадында турушкан. Айылда матчтарын команда «Юпитер» деп спортивный комплексте ӧткӱрет. 2010 јылда Јеҥил атлетикала јабык стадион (манеж) тудулган, «Кедр» стадионныҥ јанында[127]. С начала 2011 года в городе работает ледовый дворец «Кристалл»[128].
Онойдо ок Томский политехнический университет туткан 11-метр скалодром бар, эталонный олимпийский трассалу, бир канча боулдеринговый залдар бар.
Российский јуунты командага Гребной канал тудар деп проект бар[129].
2013 јылдыҥ јаҥар айында Томский Академгородоктыҥ јанында чанаа трасса тудулган[130]. 2 јыл кийнинде база бир узуны 10 км трасса тудулган, «Буревестник» стадионноҥ ала Аникино јуртка јетире[131].
Том-Турада архитектурный стильде орус зодчество ло модерн (агашла), сибирский барокко, классицизм ле модерн (ташла). Том-Тураныҥ агаш модернин «Forbes» журнал «Шесть достопримечательностей России, которые скоро исчезнут» деп списокко кийдирген[138]. Онойдо, сибирский барокко деп стильле Воскресенский серикпе тудулган (Воскресенский кырда)[139], классицизм стильле тудулган ТГУ-ныҥ баш корпусы[140]. Јарлу кереестердиҥ ортозында: Окружной судтыҥ туразы (1904), ТГУ-ныҥ Билим библиотеказыныҥ туразы (1914), П. И. Макушинниҥ адыла адалган Билимниҥ Туразы (1912), «Кызыл корпус» ТГАСУ (1904), Биржевой корпус (1854), Каланыҥ ломбардыныҥ туразы (1912), Т. Т. де Вильнёв деп коменданттыҥ туразы (XVIII чактыҥ учы), Губернатордыҥ туразы (1852), Шатерлу тура (1902), Дракондорлу тура (1917), Л. Д. Желябо деп којойымныҥ тураларыныҥ ансамбли (1895) ла о.ӧ.
СФТИ-ниҥ баш корпусы (Сибирский физико-технический институт), Сибирский государстволык эмчилик университетке удура турган (СГМУ), бир келтейинеҥ, Новособорный площадь база бир јанынаҥ — база бир томский архитектураныҥ кереези — Россияныҥ культуралык федерал учурлу кереези[140]. Здание присутственных мест 1803 јылда тудулган. Архитектураныҥ база бир кереези — Томский политехнический университеттиҥ баш корпусы. Ол 1896—1900 јылдарда тудулган. Байлык декоративный јарандырыш ичи-тыштыла эдилген; «Эклектика» деп стильле (архитектура) јазалган. Ф. Ф. Гут ла А. Д. Крячков тураныҥ тударын башкарган[141].
Соляная тепсеҥниҥ толугында П. Макушин туткан Билимниҥ туразын (Дом науки) темдектеер керек. Тура архитектор Крячковтыҥ проектиле 1911—1912 јылдарда тудулган. Бу тура Том-Тураныҥ Петр Макушин деп просветитель ле меценат кижиниҥ акчазына тудулган[141]. Архитектураныҥ сӱрекей јараш кереези — Дом офицеров, оны 1898—1900 јылдарда архитектор Лыгин туткан.
Ушай сууны кечире таш кӱр каланыҥ ортозында база бир кереези болуп јат[141]. Ленинниҥ тепсеҥинеҥ ыраак јок Биржевой корпус (1852—1854 јј.). Мында којойымдар јуулыжып саду ӧткӱретен, мында ла алмарлар болгон[141]. Эмдиги ӧйдӧ мында Российский академия правосудияныҥ филиалы.
Том-Турада ла јаказында архитектуралык кереестердеҥ ӧскӧ культурала, тӱӱкиле, ар-бӱткенле тудуш кӧп јилбилӱ кереестер бар.
Том-Тураныҥ јарлу кереестериниҥ бирӱзи Университетская роща ТГУ, оныҥ јанында ӱредӱ корпустар ТГУ ла СГМУ, онойдо ок НИИ. Бу роща 1885 јылда јазалган, ТГУ-ныҥ баш корпузы тудулып турар тушта (ол тушта — Императорский Томский университет)[140]. Рощада ийне бӱрлӱ агаштар отургызылган: чиби, јойгон, карагай, бу агаштарла кожо јодро, бузина, калина база. Кийнинде Европанаҥ, Тӱндӱк Американаҥ, Ыраак Кӱнчыгыштаҥ экелген агаштарды отургыскан: вяз гладкий, эрмен черешчатый, липа мелколистная, ирга ольхолистная ла о.ӧ. Сразу после входа через главные ворота Тӧс каалганаҥ кирип ле келзе рощада газондорлу, клумбаларлу, јолдорлу ачык јер бар[140]. Тӧс аллея ТГУ-ныҥ баш корпусы јаар барат. Мында Кезер таш («Каменная баба») турат, оны 100 јыл кайра Алтай-Саянныҥ ла Казахстанныҥ чӧлдӧринеҥ Том-Тураныҥ баштапкы билим экспедициялары Томский университетке экелген[142]. Ленинниҥ проспектинеҥ ала роща ташла чеденделген, коштой агаштар ла тайаларды бульвар эдип отургыскан[140].
Том-Турада сӱреен кӧп кереестер, олордыҥ ортодо кезиги кайкамчылу ла неординарный. Бирӱзи — Шевченко оромдо «Ырыстыҥ кереези» (орустап «Памятник Счастью») авторы скульптор Леонтий Усов. Темир акча јапшырып ийзе, «Жил-был пёс» деп мультфилдмниҥ табыжы угулар. Чеховко кереес Том сууныҥ јарадында "Славянский базар " деп ресторанныҥ јанында туруп, Том-Тураныҥ визитный карточказы болуп јат. Л.Усов Кулагинский скверде «Јалакайдыҥ агажы» деп скульптура эткен (орустап Дерево Добра) .
Бир канча солун кереестерди Олег Кислицкий јазаган: Электрикке кереес (Горэлектросетьтиҥ јанында), «Капыстага кереес» (орустап «Памятник капусте») роддомныҥ № 1 јанында, у входа в гостиницу «Томск» деп атту конор тураныҥ јанында «Кереес тапочкалар» (орустап «Памятник тапочкам»), оноҥ ыраак јокто телекейде эҥ кичинек кереес «Јорыкчы бакага» (орустап Памятник лягушке-путешественнице) (4,4 см)[143], «Ойношко кереес» (Памятник любовнику) Том-Тураныҥ тӱӱкизиниҥ музейиниҥ ӱстинде.
Каланыҥ Советский ле Кировский райондорында эҥ ле кӧп кереестер тургузылган.
Том-Тура кала (Томск) бойыныҥ адын масс-культураныҥ персонажына, космический объектке, атомный подлодкага, онойдо ок кӧп топонимдерге берген:
«Том-Тураныҥ Кӱндӱлӱ кижизи» деп нерелӱ ат адаары XIX чактаҥ ала келген, клага аҥылу-бийик једимдер экелгени учун[144]. После установления советской власти и упразднения городского самоуправления присвоение звания было приостановлено до 29 марта 1967 года[145].