Уфа (орустап Уфа, башкирлеп Өфө) — Россия тергееде Башкортостан Республиканыҥ тӧс калазы. Миллионер-калалардыҥ бирӱзи, Уфимский аймактыҥ администрациялык тӧс јери, је ого кирбейт[7][8].Ороонныҥ кӱнбадыш јанында турат. Уфаныҥ эл-јоныныҥ тоозы 1 128 787 кижи (2020)[9]. Уфа каланыҥ округы деп муниципал тӧзӧлмӧ, каланыҥ округы (Россия) деп статусту. Уфимский агломерацияныҥ тӧс јери. Россия Федерацияда јаан экономикалык, культуралык ла билимдик тӧс јерлердиҥ тоозына кирет[10]. Уфимский провинцияныҥ, Уфимский наместничествоныҥ, Уфимский ле Симбирский генерал-губернаторствоныҥ, Уфимский губернияныҥ, Уфимский областьтыҥ (Арасей империяныҥ), Уфимский уездтиҥ тӱӱкилик тӧс јери (1586—1708)[11][12].
Уфимский јарымортолыкта, Белая (Каманыҥ кош суузы) ла Уфа суулардыҥ коолында турат.
Каланыҥ ады кайдаҥ келген деп бир канча бодоштыру (версия) бар:
.«На правыхъ возвышенныхъ берегахъ Бѣлой — городъ Уфа (слово башкирское, значитъ „тёмная вода“), такъ названный издавна башкирцами»[15]
Уфа кала Прибельский увалисто-волнистый равнинада, Белая сууга (Каманыҥ кош суузы) Уфа суу ла Дёма суу кожулганында турат, Тӱштӱк Урал сындардаҥ 100 км кӱнбадыштай[7]. Кӧп јаны эки сууныҥ ортозында, Белая ла Уфа суулар, Уфимский јарымортолыкта. Каланыҥ ӧзӱми, тудулганы, планировказы эмдиги бӱдӱми бастыра ландшафтла тудуш. Сутолока суу Уфимский јарымортолыкты Сутолоцкий јарла кожо (овраг) Бельско-Сутолоцкий ле Сутолоцко-Уфимский бӧлӱктер эдип јат[21]. Каланыҥ текши јери 708[2] или 715[3] км², каланыҥ кыйуларыныҥ узуны — 232 км[22]. Уфа — јонныҥ ныктазы јанынаҥ (по критерию плотности населения) Россияныҥ миллионер-калаларыныҥ ортодо эҥ ле јайым, телкем кала, Россияныҥ (текши јери 100 квадрат километрдеҥ јаан) калалары ортодо бежинчи јерде, онойдо ок јериниҥ чӧйилгениле (протяжённость)[23][24].
Уфа јаан городторго јетире (кӧндӱре/кӧӧлик јолдорло)[25] | ||||
---|---|---|---|---|
ТД-КБ | Ижевск 390 км Киров (Кировский область) 780 км |
Пермь ~ 522 км Сыктывкар ~ 1204 км |
Екатеринбург 550 км Тюмень 810 км |
ТД-КЧ |
КБ | Москва 1315 км Казань 529 км Самара 460 км Нижнекамск 331 км |
Челябинск 420 км Омск 1350 км |
КЧ | |
ТШ-КБ | Саратов 928 км Волгоград 1310 км |
Оренбург 370 км Актобе ~ 630 км Ташкент ~ 2226 км |
Магнитогорск 350 км Костанай 656 км Кокшетау 1144 км Нур-Султан 1420 км |
ТШ-КЧ |
Ак-сууныҥ (Каманыҥ кош суузы) калага тушташ јалбагы — 400 м, орто тереҥи — 1,5-5 м, суу кирӱ тужында 6-9 метрге кӧдӱрилет. Уфа сууныҥ јалбагы — 300 м, орто тереҥи — 2-2,5 м[22].
Климады орто-континентал, Екатеринбургка, эмезе Перьмге кӧрӧ климады бир канча јымжак. Орто температура: чаган ай — −15 °С; јаан изӱ ай — +19,7 °С. Эҥ јабыс температура СССР-да чаган айда сооктор (1978—1979) −48,5 °C болгон, ӱстӱги бажы 1952 јылда — 38,6 °C. Кейдиҥ ортојылдык температуразы — 3,8 °C. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми — 418 мм (сол јаратта (Кооперативная Поляна, Затон (Уфа)) — 349 мм јетире, оҥ јараттай — јыл туркунына 550—600 мм[22][26].
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | 5,8 | 9,2 | 16,2 | 31,1 | 36,2 | 38,3 | 38,6 | 38,5 | 33,4 | 26,8 | 15,4 | 5 | 38,6 |
Орто бийиги, °C | −8,2 | −6,8 | 0,2 | 10,9 | 19,9 | 24,6 | 25,9 | 23,5 | 17,2 | 8,7 | −1 | −6,9 | 9 |
Орто температура, °C | −12,3 | −11,8 | −5,1 | 5,2 | 13,2 | 18,1 | 19,7 | 17,2 | 11,3 | 4,6 | −4,2 | −10,7 | 3,8 |
Ортолой јабыс, °C | −17 | −17 | −10,4 | −0,1 | 6,8 | 11,9 | 13,7 | 11,6 | 6,5 | 1,1 | −7,5 | −14,9 | −1,3 |
Сыраҥай јабыс, °C | −48,5 | −43,5 | −34,4 | −27,8 | −9,7 | −1,2 | 1,4 | −0,1 | −6,8 | −25,6 | −35,1 | −45 | −48,5 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 48 | 39 | 32 | 33 | 47 | 67 | 55 | 58 | 51 | 58 | 52 | 51 | 590 |
Кайдаҥ алынган: Погода и климат |
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Орто бийиги, °C | −10 | −9 | 0,5 | 11,6 | 20,9 | 24,5 | 26,5 | 25,1 | 18,0 | 9,5 | −0,3 | −7,3 | 9,2 |
Орто температура, °C | −13,8 | −14,7 | −4,4 | 6,4 | 14,2 | 18,3 | 20,2 | 18,7 | 12,6 | 5,5 | −2,7 | −10,5 | 4,1 |
Ортолой јабыс, °C | −17,9 | −20 | −9,3 | 0,9 | 7,3 | 12,0 | 13,8 | 12,2 | 7,2 | 1,2 | −5,3 | −14,2 | −1 |
Кайдаҥ алынган: www.weatheronline.co.uk |
Ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында Уфада «Химпром» деп производственный объединениеде (эмди завод јок, чачылган) № 19-чы (хлорфеноксиуксусный гербицидтер эдетен) цехте бир канча авария болгон (2,4-Д, 2,4,5-Т ла олордыҥ тустары), побочный продукттар болгон, олордыҥ тӧс веществозы: 2,3,7,8-Тетрахлородибензодиоксин (ТХДД). Авариянаҥ улам ишмекчилер тыҥ корондолгон, хлоракнеле корондолып божогон. Цех база корондолгон, эмдиге јетире јеткерлӱ. Је, авария болгон до болзо, № 5-чи цехте 2,4,5-ТХФ-ны чыгарып турган болгон[27].
Заводтыҥ јерин корондогон ТХДД-ныҥ бӱткен кеми кайда да 200 кг болгон. Оныҥ кӧп сабазын шламонакопительдерде кӧмӱлген. Калага јаан јеткер Огромную опасность для города представляет проникновение ТХДД шламонакопительдердеҥ јердиҥ алдында (грунтовые воды) сууларла јердиҥ ӱстине чыгала, онойып корон јерге ле атмосферага јайылар аргалу.
Каланыҥ экологиязына Уфада Фенольный катастрофа јаан тӱбек экелген, 1989 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала 1990 јылдыҥ тулаан айына јетире «Уфахимпром» деп химический заводто болгон, диоксиндерле корондолгондый ла болгон. Авариядаҥ улам Чернушка, Шугуровка, Уфа суулар коронло тыҥ киртиген. Фенолло корондолгон сууны тузаланган улустыҥ тоозы (Южный водозабор, Уфа) 672 876 кижи[28].
2015—2019 јылдарда атмосфераны киртиткен веществолордыҥ кеми таблицада[29].
2015 г. | 2016 г. | 2017 г. | 2018 г. | 2019 г. | |
---|---|---|---|---|---|
Калада бастыра, ол тоодо | 222,2 | 234,6 | 225,1 | 211,8 | 214,2 |
стационар источниктердеҥ | 140,6 | 153,0 | 143,5 | 130,2 | 175,6 |
транспорттоҥ | 81,6 | 81,6 | 81,6 | 81,6 | 38,6 |
Кӧп саба корон таркадып турган стационар источниктер — нефтеперерабатывающий промышленностьтыҥ предприятиелери — 71 % , энергетика — 4,3 %. Кӧӧлик-транспорттыҥ атмосфераны киртидип турган веществолорыныҥ бастыра јаба кеми — 22 %. Каланыҥ бир кижизине келижип турган коронду кей — 0,190 т.
Уфаныҥ тӱӱкизи 1574 јылдаҥ башталат[11][12] (по другим данным — с 1586[7]) года со строительства Уфимского кремля[8]. Бу шибеени тӧзӧгӧн кижи — каланыҥ баштапкы воеводазы Нагой Михаил Александрович. XVI чактыҥ учынаҥ ала Уфа политический ссылканыҥ јери болгон. XVII—XVIII чактаҥ ала Уфа-шибее кӧп табарулар ла осадаларга чыдашкан, бир де катап бактыртпаган; ол тоодо Пугачёвтыҥ тӱймеени тушта тӧрт айга туйуктаткан, табарткан (1773—1775) . Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта СССР-да Уфа јаар промышленный предприятиелерди, билим ле ӱредӱлик учреждениелерди, улусты эвакуировать эткен.
Уфада озо болгон јурттарды бир канча городищелерле колбойдылар, темдектезе: Городище Уфа II, текши јери 2 га кире, IV/V-XIV чактыҥ табынтылары болгон, V—VII чактыҥ каандарыныҥ мӧҥкӱлери (Турбаслинский культура)[7]. Уфа II деген городищеле кезик шиҥжӱчилер орто чактардагы калала колбойт, 1337 јылда Пиццигани-карындаштардыҥ картазында Паскерти (Pascherti) кала деп темдектелген[30], в Каталонском атласе 1375 года[31], и позднее также на карте 1554 года Г. Меркатора. Также с городищем отождествляется город Башгирд (Башкорт)[32], XIV чактыҥ араб авторы Ибн Хальдун Алтын Орданыҥ ӧскӧ јаан деген калаларыла кожо темдектейт[33]. Француз востоковед А. Кордье связывает положение этого города на карте с местонахождением современной Уфы[34], кӱнбадыш-европей картографтар (XIV—XVI чактарда) бу каланы Уфа сууныҥ оозы јаар темдектеген[35].
XVI чакта эмдиги Уфаныҥ ордында Ногай Орданыҥ бийлериниҥ наместнигиниҥ ставказы Имэн-кала («Дубовый город»)болгон[7]. П. И. Рычков, имевший в распоряжении недошедшие до нас рукописные документы по истории Уфимской губернии XV — начала XVI веков и исторические предания башкирского народа, писал, что на территории города Уфы до прихода русских существовал большой город, простиравшийся по высокому берегу реки Белой от устья реки Уфы «вёрст на десять», в котором находилась ставка Тура-хана[36]. М. Сомов бичиген:
«Место, занимаемое Уфой, как сказано выше, давно уже заселено было башкирами…, хан которых имел здесь своё становище… Строения башкиров и даже становище хана были деревянные, отчего и не осталось никаких следов их существования, кроме курганов… Становище хана находилось на возвышенном и живописном берегу реки Уфы, которое в настоящее время называется Чёртовым городищем… Башкирцы жили в Уфе только зимой; на лето же уходили кочевать в места, удобные для пастбищ их скота… Самый город основался на том же месте, где был прежде башкирский, только ближе к рекам Сутолоке и Белой»
[14].
1557 јылда Башкортостан Арасей каандыкка (Московский) кирген кийнинде, башкирлер Иван Грозныйга бу јерде кала тударга јаратсын деп «челобитьелӱ» баштанган. П. И. Рычков ол керегинде бичиген: башкирлер 7081 (1573)јылда кала тударга каанга баштанган, јаҥыс ла јасак тӧлӧӧри јанынаҥ эмес, онойдо ок ӧштӱлерге удурлажарга шибее тудар керек деп бичиген. Башкир јонныҥ (юрматтар) шежеринде айдылат: Казан јаар јасак јетирерге ыраак, улу каан бойыстыҥ јериске Уфа каланы тударга јаратсын деп. Тӱштӱк-кӱнчыгыш башкирлердиҥ шежеринде калык кааннаҥ шибее тударга суранган деп айдылат. 1560 јылда[37] думный дворянин И. А. Артемьев Иван IV каанныҥ јакылтазыла башкир јерге кала-шибее тудар јерди темдектеп, Ак-сууныҥ јарадына межа ӧткӱрерге келет. Троицаныҥ кӱнинде кӱӱк айдыҥ 30 кӱни 1574 года[38] московтыҥ стрелецтериниҥ отряды Сутолока ла Ногай деп суулардыҥ јанына келип токтогон. Мында Уфа каланыҥ баштапкы тудумы кӧдӱрилген — јаан эмес Троицага учурлаган серикпе. 1574 јылда Уфимский кырларда (Троицкий холм), воевода Иван Нагойго башкарткан стрелецтердиҥ отряды Уфимский кремльды тӧзӧгӧн.
1586 јылда Уфа каланыҥ статусын алып, Уфимский уездтиҥ (1586—1708) администрациялык тӧс јери боло берген. Уфимский уезд боло берерде, бу кырайда воеводалардыҥ башкарузы боло берген (орустап воеводческая форма управления). Тӱӱкичилердиҥ темдектегениле Москва ийген баштапкы воевода — Михаил Нагой. Воевода каланыҥ тӧс администрациялык учреждениезин — Уфимский приказной избаны башкарган. Ол гарнизонный черӱни (150—200 стрельецтер) башкарган. Каланыҥ стенелери кӧдӱрилип, посад бӱдӱп (торгово-промышленный бӧлӱк шибееле тудуш), ортозында острог кремль деп адалган. Кремль тоормошторло частоколло (440 метр) туйукталган, тӱштӱк ле тӱндӱк јандарында эрмен агаштаҥ эдилген башнялар кӧдӱрилген.
2008 јылдаҥ ала эл-јонныҥ тоозы кӧптӧгӧн (орустап естественный прирост населения)[39]. 2009 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде калада республиканыҥ јоныныҥ 25,4 % болгон, калаларда јаткандардыҥ 42,2 %. Ӱй улустыҥ тоозы эр улустыйына кӧрӧ кӧп (54,5 ле 45,5 %), 1000 муҥ ӱй кижиге 835 эр кижи. Иштеерге јеткелек јииттердиҥ тоозы 15,4 %, иштееерге јараар јашту улус — 65,2 %, иштеер јаштаҥ јаан јаштулар — 19,4 %. Јӱрӱмниҥ орто узуны 2016 јылда: ӱй улус — 75 јаш, эр улус — 66 јаш. Каланыҥ миллионынчы кижизи 1980 јылда куран айдыҥ 12 кӱнинде туулган, је Башкирияда башка укту кӧп калыктар јуртаган учун, бир бала эмес ӱч бала миллионынчы болгон (СССР-дыҥ кӧп калаларында јаҥжыгу аайынча) — башкир Салават Базаров, орус Пётр Сошников ло татар кызычак Гульшат Зарикова[40]. Уфа Россияда 11-чи кала-миллионер ле 21-чи СССР-да. Уфаныҥ ук-калыктары 2010 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжы аайынча: орустар — 48,9 %, татарлар — 28,3 %, башкирлер — 17,1 %, украиндер — 1,2 %, ӧскӧ укту улус — 4,5 %[41]. Уфаныҥ ук-калыктары 2010 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжы аайынча: орустар — 48,9 %, татарлар — 28,3 %, башкирлер — 17,1 %, украиндер — 1,2 %, ӧскӧ укту улус — 4,5 %[41].
Јыл | Эл-јонныҥ тоозы (Кижи) | ол тоодо | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
орустар | башкирлер | татарлар | украиндер | |||||
1897 | 49 275 | 42 062 | 3 151 | 2 524 | 43 | |||
1920 | 92 800 | 69 900 | 1 200 | 10 000 | 1 700 | |||
1923 | 85 300 | 64 000 | 3 600 | 12 500 | н.д. | |||
1926 | 98 537 | 74 785 | 4 632 | 14 331 | 534 | |||
1939 | 250 000 | 176 400 | 15 400 | 39 000 | 6 200 | |||
1959 | 546 878 | 355 192 | 30 321 | 115 146 | 15 131 | |||
1970 | 770 905 | 475 480 | 54 368 | 183 326 | 19 257 | |||
1979 | 976 858 | 568 504 | 92 678 | 240 881 | 25 739 | |||
1989 | 1 079 765 | 585 337 | 122 026 | 291 190 | 28 107 | |||
2002 | 1 049 479 | 530 136 | 154 928 | 294 399 | 17 772 | |||
2010 | 1 071 640 | 494 723 | 172 794 | 286 409 | 12 485 |
Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1650[42] | 1718[42] | 1811[42] | 1840[42] | 1856[43] | 1863[43] | 1865[42] | 1879[42] | 1886[42] | 1897[44] |
700 | ↗5600 | ↗9200 | ↗16 500 | ↘12 900 | ↗16 500 | ↗20 100 | ↗23 200 | ↗27 000 | ↗49 275 |
1913[42] | 1914[43] | 1916[42] | 1920[42] | 1923[42] | 1926[44] | 1931[45] | 1933[46] | 1939[47] | 1945[42] |
↗100 700 | ↘99 900 | ↗112 700 | ↘92 800 | ↘85 300 | ↗98 537 | ↗123 446 | ↗167 900 | ↗250 011 | ↗264 800 |
1956[48] | 1959[49] | 1962[43] | 1967[43] | 1968[50] | 1970[51] | 1973[43] | 1975[52] | 1976[53] | 1979[54] |
↗265 000 | ↗546 878 | ↗610 000 | ↗704 000 | ↗733 800 | ↗770 905 | ↗844 000 | ↗924 000 | →924 000 | ↗969 289 |
1982[55] | 1985[56] | 1986[53] | 1987[57] | 1989[58] | 1990[59] | 1991[53] | 1992[53] | 1993[53] | 1994[53] |
↗1 023 000 | ↗1 040 000 | ↗1 043 000 | ↗1 092 000 | ↘1 082 052 | ↗1 088 000 | ↗1 097 000 | →1 097 000 | ↘1 096 000 | ↘1 092 000 |
1995[56] | 1996[56] | 1997[60] | 1998[56] | 1999[61] | 2000[62] | 2001[56] | 2002[63] | 2003[42] | 2004[42] |
→1 092 000 | ↗1 094 000 | ↘1 082 000 | ↗1 084 000 | ↗1 088 900 | ↗1 091 200 | ↘1 088 800 | ↘1 042 437 | ↗1 043 306 | ↘1 040 623 |
2005[42] | 2006[42] | 2007[42] | 2008[42] | 2009[64] | 2010[65] | 2011[42] | 2012[66] | 2013[67] | 2014[68] |
↘1 036 026 | ↘1 029 616 | ↘1 022 575 | ↘1 021 458 | ↗1 024 842 | ↗1 062 319 | ↗1 065 602 | ↗1 072 291 | ↗1 077 719 | ↗1 096 702 |
2015[69] | 2016[70] | 2017[6] | 2018[71] | 2019[72] | 2020[73] | 2021[4] | |||
↗1 105 667 | ↗1 110 976 | ↗1 115 560 | ↗1 120 547 | ↗1 124 226 | ↗1 128 787 | ↘1 125 933 |
Билимниҥ ӱч тӧс јери:
Башкирский государственный университет | Уфимский государственный авиационный технический университет | Уфимский государственный нефтяной технический университет | Башкирский государственный медицинский университет |
8 федерал ла 1 республикан государстволык учреждение ле 3 филиал федерал государстволык бийик ӱредӱликтиҥ учреждениелери (тоозы тӧзӧлгӧниниҥ јылдарыла берилген):
Уфа — Башкортостанныҥ культуралык тӧс јери[74].
Уфада алты государственный театр иштейт — Опера ла балеттиҥ Башкирский государственный театры, Мажит Гафуриниҥ адыла адалган Башкирский академический драманыҥ театры, Башкортостанныҥ орус академический драма театры, Мустай Каримниҥ адыла адаган Башкортостан республиканыҥ јииттериниҥ Национал театры, «Нур» деп Уфимский государственный татар театр, Наадайлардыҥ Башкирский государственный театры ла таҥынаҥ эки профессионал театр — альтернативный театр «Перспектива» ла Уфимский бастыра жанрлардыҥ классический театры. Онойдо ок Х.Ахметовтыҥ адыла адалган Башкир государственный филармония.
Иштейт[75][76] РАН-ныҥ билим тӧс јериниҥ Уфимский билим-библиотеказы[77], А.-З. Валидиниҥ адыла адалган Национал библиотека филиалдарыла[78], Республикан базовый библиотека, каланыҥ тӧс библиотеказы[79], Ш. А. Худайбердинниҥ адыла адалган калада балдардыҥ тӧс библиотеказы[80], Кӧсјоктордыҥ специальный Башкир республикан библиотеказы[81], Билим-технический библиотека УГАТУ. Ого коштой калада 25 текши ле 20 балдардыҥ библиотекалары.
Уфада иштеп турган кинотеатрлар[83][84]: «Родина (кинотеатр, Уфа)», «Ultra Cinema» ЦТиР «Мир», «Јымжак кинотеатр» КРК «Мегаполисте», «Кинопростор» ЦТиО «Простор», «Синема Парк» ТРК «Галерея ART», «Синема Парк» ТРК «Семьяда», «Киномакс» ТРК «Планетада», «Синема 5» ТГК «Меркурийде», «Ultra Cinema» ТКЦ «Ultra»-да, «Синема 5» ТРЦ «Акваринде». «Фурор» деп баштапкы уфимский кинотеатр алдынаҥ бери иштеген (1908 јылда ачылган, 1925 јылдаҥ ала — «Горн», 1936 јылдаҥ ала — «Салават», (зрительный залы ол ло тушта јаанадылган) — эмди офисный тура, озо бу кафе-бистро болгон «Башкирское бистро»[85], кинотеатр «Победа (кинотеатр, Уфа)».
Уфада 50-неҥ артык государстволык ла таҥынаҥ музейлер ачылган[86][87].
Уфада арт-галерея «Мирас», арт-галерея «Сара» иштейт, «Ижад» деп М. В. Нестеровтыҥ адыла адалган Башкир тергеелик художественный музейдиҥ кӧрӱ ӧткӱрер кыптары, Башкортостан Республиканыҥ јурукчыларыныҥ Биригӱзиниҥ Уфимский художественный галереязы ла кичӱ выставочный зал иштейт, галерея «Урал», галерея X-max, Дамир Ялиловтыҥ адыла адалган фотографияныҥ каладагы туразы, «Облака» деп эмдиги ӧйдиҥ кеендигиниҥ тӧс јери[88], городской центр «Арт-КВАДРАТ»[89]. Алдында бу «Ватан» деп тематический этнопарк болгон[90].
Уфа —кӧп рок-музыканттардыҥ тӧрӧли: Юрий Шевчук (ДДТ (группа)), Земфира, Рустем Булатов (Lumen), Год Змеи (рок-группа), Светотень (группа), Emigstation; рэп ле хип-хоп-кожоҥыылардыҥ: Via Chappa, МанифестЪ, Boulevard Depo, Моргенштерн, Basic Boy, Thomas Mraz, Face; поп-артисттердиҥ: Андрей Губин, Сергей Приказчиков (Пицца (группа)), Элвин Грей ле о.ӧ.
Уфада калыктар ортодо фестивальдар ла конкурстар: 1995 јылдаҥ ала — Н. Сабитовко учурлаган музыкант-исполнительдердиҥ ачык конкурсы, 2002 јылдаҥ ала — органла фестиваль «Sauerfest» (бу ады 2015 јылдаҥ ала), 2003 јылдаҥ ала — кажы ла јыл ӧткӱрер джазовый фестиваль «Розовая пантера»; «Зов Урала» деп албаты ойноткылардыҥ ансамбльдарыныҥ ла оркестрлериниҥ конкурс-фестивальдары (2012, 2015 ле 2016 јылдарда)[7].
Уфада эҥ ле эски јоголбогон тура: Октябрьский Революция оромныҥ толугында (57/1) бир кат улус јадып турган тура, јарлу горнозаводчик Демидовтыҥ. Бу тура XVIII чактыҥ ортозында тудулган. Тура орус полководец Александр Васильевич Суворов мында 1774 јылдыҥ кӱчӱрген айында (кезик јерде 1775 јылдыҥ бажында) токтогоныла јарлу, (Суворовты императрица Екатерина II пугачёвский тӱймеенди ӧчӱрерге ийген) .
1803 јылда[91][92] оренбургский гражданский губернатор Алексей Александрович Врасский Уфа каланыҥ јаҥырта тудулатан планировказыныҥ проектин јазайла, Александру I каанга јетирген. Планировканы губернский архитектор Д. М. Дельмедико эткен. Уфаныҥ јаҥы генеральный планыла каланы тӱс ле кургак јерге кӧчӱрер учурлу болгон. Каланы јаанадып, эски оромдорды кечире јаҥы оромдор јазаар учурлу болгон. Је план оноҥ ары кайда барган јарт јок.
Калада 1816 јылдыҥ ӧртиниҥ кийнинде шотландский архитектор (российский службада) Вильям Гесте каланыҥ баштапкы генеральный планын тургускан (текши јери 667,5 га). 1817 јылдыҥ јаҥар айында Уфага Сметанин деп губернский землемерле кожо планды јаҥырткан. Башкару мындый планды 1819 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3 кӱнинде јӧптӧгӧн. Бу генплан XIX чактыҥ туркунына каланыҥ стройказына ууламјы берген. Гестениҥ планында каланыҥ кыйулары јаанадылган Цюрупаныҥ оромынаҥ ала Гафуриниҥ оромына јетире, Ак-суунаҥ ала Революцияныҥ оромына јетире. Архитектор бар тудумдарды јерге келиштире эптӱ эдип јазаган. Ол Октябрьский Революцияныҥ оромын Јаан Казанский оромло бириктирген (каланыҥ тӧс оромы), каланыҥ эски тӧс јери бириге берген — Троицкий тепсеҥ ле Нижнеторговый тепсеҥ — каланыҥ јаҥы саду тӧс јерле: Гостиный дворло Верхнеторговый тепсеҥде. Бу ла ӧйдӧ Уфаныҥ јаҥы администрациялык тӧс јери — Соборный тепсеҥ — Ӱстӱгиторговой тепсеҥле Театрал оромло тудушталган. Уфаныҥ административно-торговый тӧс јери узак ӧйгӧ каланыҥ тӱӱкилик ядрозыныҥ ичинде болгон[93].
Калада эҥ ле бийик тудум: 31 кат небоскрёб Идель-тауэр (бийиги 102,3 метр), 2018 јылдыҥ јаҥар айында Октябрьдыҥ проспектинде тудулган. Бийигиле экинчи тура — Уралсиб (тура), «Уралсиб (банк)» финансовый корпорацияныҥ тӧс офиси . Бу 26-кат тура, бийиги 100,5 метр[94]. Ого јол кечире 1962 јылда тудулган Уфада баштапкы 9-кат тура.
Республика Башкортостанда Уфа каланыҥ округыныҥ текши јери 2014 јылда 71,6 муҥ гектар болгон, бу јердиҥ тудумдарлу бӧлӱги — 20 муҥ га. Јон јадар фонд 23 миллион 800 муҥ квадратный метр. Јадар јерле јеткилделгени: 21,6 квадратный метр бир кижиге[95]. Уфимский јарымортолыктыҥ тудумдарыныҥ ныктазыныҥ коэффициенти 0,55. Каланыҥ орто бийиги: беш кат. Министерство регионального развития РФ, Российский союз инженеров, Федеральное агентство по строительству и жилищно-коммунальному хозяйству, онойдо ок Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова 2012 јылда ӧткӱрген рейтинг качества городской среды деп кӧрӱде Уфа 10-чы јер алган[96]. Россияныҥ јӱс јаан калазыныҥ интегральный рейтинги аайынча 2013 јылда (Санкт-Петербургский институт урбанистики тургускан), Уфа комфортность јанынаҥ экинчи јерге чыккан[97].
Уфа — јажыл кала, сӱреен кӧп јажыл зоналар керелейт — јуукаларлу агаш-аразы-парктар, парктар, садтар, скверлер, аллеялар ла бульварлар калада јаан јерге јайылган. Уфада он культура ла амыраштыҥ парктары бар, бир военно-мемориальный парк, тӧрт сад, ӱч тӱӱкилик аллеялар, алты лесопарк, эки дендропарк, бир ботанический сад ла бир лимонарий.
Уфа Башкортостанныҥ экономика ӧзӱминиҥ бажы, Россия экономиказына јаан кирелте экелет — калада ороонго јаан учурлу продукциялар јазалат — бензин, дизельный топливо ло пропилен полимерлер, онойдо ок клеёный фанера, нефть ле топочный мазут. Уфада обрабатывающий промышленностьтыҥ тӧзӧгӧзи: нефтепродукт ла нефтехимия чыгарары, машиностроение ле химический промышленность[104].
Уфаныҥ экономиказында 2020 јылда јаан ла орто предприятиелердиҥ аткарган бастыра продукциязы бир јылга 1 трлн 91,4 млрд салковой болгон, Башкортостанныҥ 56,6 %[105].
Башкортостан Республиканыҥ Уфа каланыҥ округыныҥ социально-экономический ӧзӱминиҥ стратегиязы бар, 2030 јылга јетире[106][107].
XX чактыҥ бажында Уфада Уфимский тепловозоремонтный завод иштеген, 1886—1888 јылдарда Самаро-Златоустовский темирјолло јаҥыс ӧйдӧ тудулган; силикатный кирпич эдетен завод (кӱчи бир јылга 3-3,5 млн штук)[108].
СССР-да индустриализация тушта 1929—1932 јылдарда Черниковкада 1-чи Майдыҥ Уфимский сереҥке эдер фабриказы ла Тӧс электростанция тудулган, 1933—1935 јылдарда — Уфимский фанерный комбинат, чаазын эдер фабрика, Уфимский деревообрабатывающий комбинат ла «Дубитель» (дубильно-экстрактный) завод, 1931 јылда Уфимский моторостроительный производстволык биригӱ (комбайнныҥ моторлорын эдер завод) тудулып баштаган[109]. 1934 јылда Уфада онойдо ок К. Е. Ворошиловтыҥ адыла адалган ӧдӱк кӧктӧӧр фабрика ла Уфимский швейный фабрика («8 Мартка учурлаган»])[110]. 1938 јылда Уфимский крекинг-завод ачылган[111].
СССР-да Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде предприятиелерди Уфа јаар эвакуировать эткендер, бу ӧйдӧ Уфада «Гидравлика» (№ 85 темдектӱ завод), Уфимкабель завод ло Башкирский электронно-телекоммуникационный объединение (завод телефонной аппаратуры) кӧчӱп келген заводторго тайанып иштеп баштаган. 1941 јылда Уфимский моторостроительный производственный объединениеде алты авиапромышленностьтыҥ предприятиелери: Рыбинсктиҥ № 26 темдектӱ моторный заводы, «Климов» компания (завод № 234) ла «Красная Заря» (завод № 451) Ленинградтаҥ, Балашихинский литейно-механический (завод № 219), авиационный моторостроениениҥ тӧс институдыныҥ проектный бюрозы (ЦИАМ, Москва), В. А. Добрынинниҥ «ОДК-Сатурн» деп конструкторский бюрозы, Воронежтеҥ; Уфимский тепловозоремонтный заводко — Запорожский, Гомельский ле Станиславский паровозоремонтный заводтор кӧчӱп токтогон.
Эмдиги ӧйдӧ каланыҥ предприятиелери нефтепереработкала, химияла, машиностроениеле иштейт. Каланыҥ экономиказы топливно-энергетический ле машиностроительный комплекстердеҥ турат. Уфада 200 јаан ла орто промышленный предприятиелер[112]. 2013 јылда ол Россияныҥ 250 јаан деген промышленный тӧс јерлериниҥ рейтингинде 7-чи јер алган[113], ого коштой эки јыл улай «Лучшие для бизнеса города России» деп Forbes-тыҥ рейтингинде экинчи јерде (2012—2013)[114].
Башкортостанда 2020 јылда аткарылган бастыра продукциязыныҥ кеми јыл туркунына 785,4 млрд салковой болгон, бу 54,4 % республика ичинде, темп — 77,8 %[105].
Уфада јаан нефтеперерабатывающий комплекс бар, эмди АНК «Башнефтьтиҥ» ӱч филиалынаҥ турат — «Башнефть-УНПЗ», «Башнефть-Новойл» ла «Башнефть-Уфанефтехим» — нефть аларыныҥ тереҥи —84,9 %[115]. Онойдо ок нефтехимический заводтор иштейт — «Уфаоргсинтез», химический — «Уфимский лакокрасочный завод» — промышленностьто. Озодо «Уфахимпром» иштеген.
Уфада јаан машина ла приборостроительный предприятиелер бар: Уфимский моторостроительный производственный объединение, Уфимский приборостроительный производственный объединение, микроэлектрониканыҥ «Магнетрон» деп Уфада заводы, билим-производственный предприятие «Полигон», Башкирский производственный объединение «Прогресс», Уфимский агрегатный производственный объединение, кӧсјоктордыҥ текшироссийский обществозыныҥ Уфимский учебно-производственный предприятиези, Уфимский тепловозоремонтный завод, Уфимский агрегатный предприятие «Гидравлика», автокомплектующийлердиҥ заводы[116], «Молния» деп Уфимский билим-производственный предприятие, «Вихрь» деп билим конструкторско-технологический бюро, Уфимский трансформаторный завод, «Буринтех» деп билим-производственный предприятие. Алдында иштеген: «Промсвязь» деп Уфимский завод , Башкирский троллейбусный завод, «Эталон» деп Уфимский опытный завод .
Уфа — Россияда јаан транспортный белтир (узел) болуп јат (железнодорожный, трубопроводный, автомобильный магистральдар, кейде ле сууда јолдор). Судоходный суу Белая (Каманыҥ кош суузы) бойыныҥ Уфа деп кош суузыла кожо мында Транссибирский магистральла туштажат. Уфа ла Белая суулар каланы тӧс лӧ јака јерлерге бӧлийт.
Кӧӧлик јолдор каланы Москвала, Челябинскле, Казанла, Самарала, Пермьле, Оренбургла колбойт. Ого коштой, Уфа — Россияда Москвала бир ле уунда эки федерал кӧӧлик јолло бириккен баштапкы кала (экинчи ондый кала 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала Санкт-Петербург болуп јат). Каланыҥ тӱштӱк јаныла федерал кӧӧлик јол Ӱлекер:Табличка-ru «Урал», федерал кӧӧлик јол Ӱлекер:Табличка-ru «Волга» дезе мында токтоп калат. Уфанаҥ тӱштӱктей «Уфа-Оренбург» деп трасса башталат, ол јол Уфада международный аэропортко јетире база барат. Башкортостан Республикада калалары ла аймактары ортодо, коштой айылдаштарыла колбу автобустарла, кӧӧлӱктерле тудулат. Автобустар Тӱштӱк кӧӧлик вокзалдаҥ атанат (улус тартар тӧс биригӱ ГУП «Башавтотранс»).
Келер ӧйдӧ Уфаныҥ кӱнчыгыш јанынаҥ чыгар јолдор кӱрлер тударынаҥ башталар: Интернациональный оромдо М7 јаар чыгар кӱр, Воровскийдиҥ оромыныҥ јанында јаҥы кӱр, Салават Юлаевтиҥ проспектин тӱндӱк јаар улалтары.
«Самара — Уфа — Златоуст — Челябинск — Екатеринбург» деп темирјолдыҥ ӱлекери 1885 јылда јӧптӧлгӧн, Белая сууны кечире Уфимский темирјол кӱр 1888 јылда тудулган. Железнодорожные , Уфа ажыра ӧткӧн темирјол магистральдар Россияныҥ орто ло кӱнбадыш келтейлерин, Урал ла Сибир региондорды колбойт.
ОАО «Российские железные дорогиниҥ» филиалы — Башкир бӧлӱгиниҥ тӧс јери Куйбышевский темирјолдор. Калада 9 темирјол станция, Дёма деп станция эҥ ле јаан кош тартарыныҥ станциязы болот, онойдо ок Бензин деп станция, база јаан пассажирский станция Уфа. 2008 јылдыҥ кӱчӱрген айында јаҥырта тудулган вокзальный комплекс ачылган[117]. 1965 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире Уфа ла Москваныҥ ортозыла фирменный пассажирский поезд «Башкортостан» јорыктаган (1993 јылга јетире — «Башкирия»).
1938 јылдаҥ ала авиалиниялар улай иштейт. Уфада аэропорттоҥ Россияда 27 калага самолеттор учат, ого коштой Симферопольго, онойдо ок международный рейстер бар: Стамбул, Анталья, Барселона, Даламан, Ташкент, Худжанд, Бангкок, Душанбе, Ларнака, Даболим (Гоа), Дубай, Ираклион, Бакула о.ӧ. 2014 јылда аэропорт Приволжский федеральный округтыҥ кейле јорукташтыҥ гаваньдарыныҥ ортодо пассажиропоток аайынча лидер болуп јат[118].
Оноҥ ӧскӧ, каланыҥ ичинде спортивный аэродром Забельский бар, каланаҥ 32 км кӱнбадыштай јеҥил авиацияныҥ Первушино деп аэродромы[119], каланаҥ 15 км кӱнчыгыштай Тауш деп аэродром иштейт.
Уфа — ады ла аэропорттыҥ коды (UFA) тӱҥей телекейде кӧп эмес калалардыҥ бирӱзи, авиацияда кыскартылбай тузаланылат[120].
Белая сууда судоходство јӱс бежен јыл кире иштейт. Каланыҥ ичинде эҥ јараш јерлерин кыска ӧйгӧ эбирип келерге суула јорыктаза јакшы. Суу транспорт кошты, пассажирлерди сууларла, кӧлдӧрлӧ, каналдарла, водохранилищелерле тартат[121]. Одно из бывших крупнейших речной отрасли в Башкир суу пароходство — Уфада суу отрасльда јаан предприятиелердиҥ бирӱзи[122]. Јайгыда Белая сууда ла Уфа сууда уфимский паромный переправалар иштеп јат.
Кала ичинде транспорт: трамвай, троллейбус, автобус, маршрутный такси, такси. Метрополитен тудары токтодылган, оныҥ ордына генплан 2025 јылга јетире скоростной трамвай иштедерин јӧптӧгӧн.
Уфада 2018 јылда велодорожкалардыҥ текши узуны 72 км кире бар. Узуны 67,5 км јаан уфимский велосипедный кольцо тудар деп проект бар. Оныҥ тӧс магистрали Октябрьдыҥ проспектиле, Менделеев ле Жуковтыҥ оромдорыла ӧдӧр учурлу. Оноҥ ӧскӧ, Гафури, Лесоводов, Победаныҥ, Мемориальный ла «Кашкадан» деп парктарда база ондый кольцевой прогулочный велодорожкалар тударга јазанадылар.